Диссертацияси илмий раҳбар: Ш. Н. Ахмедова, филология фанлари доктори, профессор Бухоро 2022

§1.3. Образлар кўлами ва унинг бадиий талқини 
 
Атрофдаги барча нарсалар, воқеа-ҳодисалар, жараёнлар поэтик образ 
яратиш учун манба вазифасини бажара олади. Қачонки, ижодкор уларда ўз 
онгу шуурини банд этган тушунча ва туйғуларни кўра олса, руҳий ҳолати 
билан ҳамоҳанглик, боғлиқлик, бирликни ҳис этган ҳолда уларни фикр ёки 
кечинма ифодаси учун бўйсундира олсагина улар образга айланади.
Шоирнинг шеърий тўпламлари ўзининг мавзу йўналишлари, ифода 
усуллари ва, албатта, оҳанги билан ҳам бир-биридан анчагина фарқ қилади. 
Ҳаёт синовларига, турфа инсонлар, турфа характердаги кишилар билан 
тўқнашувларга ҳаётий ечим излаб келган шоир, эндиликда буларнинг 
барчасига жавоб топгандек бўлади. Шоир ўз ҳисларини бадиий тафаккур 
босқичига олиб чиқар экан, бу жараённинг реаллашувида тасаввурида пишиб 
етилган образлар ҳам иштирок этиши мумкин. Шоир ўз кечинмаларини 
тасаввуридаги образга мукаммал сингдира олиши унинг поэтик маҳоратидан; 
образга сингдирилган фикр-туйғунинг салмоғи, асослилиги эса унинг 
индивидуал маҳоратидан далолат беради. Бунда барча тушунчалар марказида 
турган образ рамзийлик касб эта бошлайди. Рамз – бадиий адабиётда кенг 
фойдаланиладиган тасвир воситаларидан бири бўлиб, аниқ тасаввур этиш 
қийин бўлган ҳодиса ёки тушунчаларни одамнинг кўз олдига яққол 
келтирадиган нарсалар орқали ифодалашдир. Рамзий маъно юклатилаётган 
биргина образ муаллиф бадиий тафаккури, кенг дунёқараши, синчиковлиги 

---

43 
натижасида бир қанча маъноларни ифодалаши мумкин. С.Воҳидов шеърияти 
шу жиҳати билан ҳам диққатни тортади. Шоир Ватан тақдирига, инсонлар 
кўнгил оламига теран назар ташлайди. Уларга дахлдор разилликларга, 
лоқайдликларга ачинади ва ўзининг бу ҳисларини образлар орқали тўла 
англатишга ҳаракат қилади. Aслида ўзбек шеъриятининг энг асосий тасвир 
воситаларидан бири рамздир. Профессор Н.Раҳимжонов шеъриятдаги рамзий 
образлар ҳақида сўз юритар экан, шахснинг муайян психологик ҳолатини, 
кайфиятини чизиш, суратлантириш тимсолнинг муҳим белгиларидан бири 
ҳисобланишини алоҳида таъкидлайди
37
. Бу жиҳат эса қайсидир бир 
шоирнинг ижодида етакчи ўринни эгаллайди, яъни ҳар бир шеърида яққол 
кўзга ташланиб туради. С.Воҳидов ижодида ҳам рамзий образлардан 
ҳаётдаги 
ўз фалсафий 
хулосаларини беришда салмоқли 
тарзда 
фойдаланганлигини кўриш мумкин. Хусусан, шоирнинг «Занжирбанд қайиқ» 
[I, 148] шеърида инсон руҳиятининг ўзига хос манзараси акс эттирилган. 
Шеър тўлалигича ташхис санъати асосига қурилган. Жонсиз жисмларнинг 
ҳаракат ва ҳолатларда ифодаланиши кўнгил оламида қандай шабада 
эсаётганлигидан сўзлаб туради. Занжирбанд қайиқ… – имконсиз орзулар, 
сиқилган ҳислар.., иложсизлик, умидсизлик… Яна қанча кечинмалар 
яширин…
Қирғоққа бош тираб мудрайди қайиқ, 
Эшкак – қўлларини қўйиб кўксига. 
Тўлқинлар турткилар уни тун бўйи, 
Уйқу илинтирмай бир зум кўзига. 
Шеърнинг дастлабки бандиёқ, ўқувчи кўз олдига сокин тун, ой нурида 
мавжланиб турган тўлқинлар, сарҳадсиз кенгликлар суратини чизади. 
Қирғоқда эса паноҳ тилаган каби қайиқ мудрайди. У ухламайди, ухлолмайди, 
балки мудрайди. Тўлқинларнинг турткилари уни мудрашга маҳкум этган. 
Эшкак – қўллари ҳам гўё ором истаб ўтинган каби кўксида. Тўлқинлар эса 
«Ҳолинг шу экан-ку… Тонгдан то оқшом – Гердайиб юрасан бағримни ўйиб», 
37
Раҳимжонов Н. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. –Toshkent: Фан, 2007. –Б. 228. 

---

44 
– дея турткилашда давом этади. Aйни тасвир аччиқ ҳаёт ҳақиқатини ёдга 
солади: Орзулар, мақсадлар ижобати сари одимлаб, марраларни забт 
этганингиз сари кимларнингдир бағри ёниб бораверади. Биргина 
қоқилишингиз билан эса, тепкилашга тушишади. Шоир ҳам, балки, шу 
кўргуликларга ишора қилаётгандир. Қайиқ – паноҳсиз, ҳалол инсоннинг 
тўлқинлар – пайт пойлаб ёвузлик қилишга тайёр кимсалар – томонидан 
жабрланишига қиёс. Бунинг устига, у занжирбанд. У эркдан мосуво.
Шоирнинг асосий муддаоси ҳам шу. Занжирбандлик фожиасини қайиқ 
орқали рамзий тарзда акс эттирмоқда. 
Шўрлик сапчиб тушар… 
Занжир шарақлар, 
Қирғоққа урилар, сурилар ортга. 
Инсон учун энг катта бахтсизлик – эрксизлик. Очлик, юпунлик эмас, 
балки эркнинг қўлда эмаслиги ҳақиқий фожиадир. Шоир қайиқ образи 
орқали биргина инсон ҳолатини эмас, халқнинг қиёфасини, унинг тақдирини 
акс эттирган. Эрксиз халқ «тўлқинлар» тепкисига чидашга мажбур. Уни озод 
қилгувчи қайиқчи қаерда? У уйқуда, қайиқнинг – халқнинг аҳволидан 
бехабар хотиржам ухламоқда. У тонг отсагина уйғонади. Тонг эса… Бу эса 
тўлқинларга қўл келмоқда… Бир муддат халқимизнинг ана шу қайиқ ҳолида 
яшагани, тўлқинлар тепкисини татишга мажбур бўлгани, тонг отишини ва бу 
зулмлардан қутқаргувчи қайиқчини кутгани ҳеч кимга сир эмас: 
Тонг отиб, 
Қайиқчи келсайди тезроқ. 
Қайиқчи қайдадир ухлар бемалол, 
Тонг эса… 
Уф-ф... тонг ҳали узоқ… 
1987 йилда ёзилган ушбу сатрларда халқнинг мутелик занжирини узиб, 
тўлқинлар узра озод сузмоғини истаган оташин юракнинг армонга 
айланаёзган орзулари ўз ифодасини топган. Халқимизнинг ўзлик ўзанига 
қайтиши учун эса, ҳақиқатдан ҳам, тонгнинг келиши узоққа чўзилди. Тонг – 

---

45 
халқ маънавий дунёқарашининг ўзгариши, ўзлигини англаши зарурлиги 
рамзидир. Тонг отсагина, яъни халқ ўзлигини танисагина ором туяди, 
тунларини уйқусиз мудраб эмас, тинч уйқуда ўтказа олади. Шоир қалби эрк 
истайди. Бу қалб эса халқи эркка эришган ондагина ҳақиқий эркинликни ҳис 
этади. 
Оддий, кичик бўлиб кўринган деталлар ҳам поэтик образлар 
даражасига кўтарилганлигини кўриш мумкин. Шоир шеърларида варрак 
образи ана шундай рамзий маъно ташиган. У бу образга жуда кўп мурожаат 
қилган. «Варрак учираётган болага» номли шеърида варрак омад рамзи 
бўлиб келган. Варрагини учира олган кишига «Сен бугун ғолибсан пойгада» 
дея таъкидлар экан, осмондаги варрак орзуларнинг ушалиши, омаднинг 
кулганлиги рамзи эканлиги англашилади. Шоир ҳатто уни тутиб турган ипга 
ҳам поэтик вазифа юклайди: 
Ип эмас қўлингда – ироданг, 
Ип эмас – орзуинг қудрати. [I, 77] 
Яна бир шеърида болакайнинг қўлидан қочган варрак учун 
куюнаётгани, «Дуч келганга ялиниб» уни тутиб беришларини тиланаётгани 
ҳақида гапира туриб, инсоният қўлдан бой берган энг қимматли нарса – 
тобора қочиб бораётган Орол денгизини эсга олади. Бунда кичик маиший 
муаммо глобал муаммо билан боғланиб, мазмунда даражаланиш юзага 
келган: 
Ношудликда бизлар сендан ношудроқ, 
Бир денгизни бой бердик-ку анграйиб [I, 116].
Бошқа бир шеърида эса «Тумшуғида нўхта – ипдан оғринар варрак,