E. Qodirov. Gistologiya. T.: «Fan va texnologiya», 2012. 256 6

Qalqonsimon bez
Qalqonsimon bez - glanduh thyreoidea hiqildoqning shu nomli tog'ay oidida joylashadi (23-rasm). Bez pastdan uzuksimon tog'ay va kekirdakning 3-4 tog'ay halqalarini oldidan va yon tomonlaridan qalqon shaklida qoplab turadi. Qalqonsimon bez og'irligi katta yoshdagi odamlarda 30-50 gr ni tashkil etadi. Bo'qoq kasali bo'yicha endemik hisoblangan vohalarda yashovchilar uchun normal hajmi ko'proq hisoblanadi. Bez o'ng va chap bo'laklaridan hamda ularni tutashtirib turuvchi oraliq qismidan tashkil topgan. Ko'pchilik odamlarda (60-70%) bez bo'yin qismidan yuqoriga qarab o'sib chiqqan o'sig'I kuzatiladi, bunga uning piramida qismi deb ataladi.

23-rasm. Qalqonsimon bez. (ok. 5, ob.40):
1-kapsula; 2-biriktiruvchi to'qima; 3-folikuia; 4-qalqonsimon bez
kolloidi; 5-arteriya; 6-vena; 7-kapilar tomirlari; 8-inter folikula
hujayralari; 9-folikulalararo hujayralar; 10-yog' hujayralari.
126
Qalqonsimon bez tashqi tomonidan shakllangan biriktiruvchi to'qimadan iborat kapsula bilan o'ralgan bo'ladi. Kapsula bez ichiga o'sib kirib, uning ichini bo'lakchalarga bo'ladi. Har bir bo'lakchasi har xil katta kichik pufakchalardan tashkil topgan bo'lib ularga follekula nomi berilgan. Follekula bezning struktur va funksionai birligi hisoblanadi.
Qalqonsimon bez boshqa bezlarga nisbatan qon tomirlariga boy kapillar tomirlar har xil follikulani to'rsimon shaklda o'rab oladi. Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bez orqali bir sutkada 16 marta aylanib oqib o'tadi. Folekulalar devori bir qavatli tireoid hujayralar bilan qoplangan bo'lib, bo'shlig'ida kolloid moddasi joylashadi. Tireotsit hujayralari va kolloid moddasida funksionai o'zgarishlar bo'ladi. Folikulalar oralarida follikulalararo hujayralar joylashadi. Ulardan yangi follikulalar rivojlanadi. Qalqonsimon bez funksiyasi gipofizning tireotrop gormoni vositasida boshqarilib turadi.
Qalqonsimon bezining asosiy gormonlari tarkibiga yod tutuvchi tiroksin va triyodtironin gormonlari kiradi. Qalqonsimon bez tireod hujayralari qondagi yod moddasini yig'ib olish xususiyatiga ega. Bez tarkibidagi yod butun organizmdagi yodni 36% ni tashkil etadi. Qalqonsimon bez hujayralarining sekretor sikli murakkab jarayon bo'lib, u gormonlarni hosil qilish va to'plash hamda ularni bezdan yana qonga chiqarib berish kabi ikki bosqichni tashkil etadi. Bu bosqichlar bir nechta fazalarni o'z ichiga oladi. Dastlab hujayra tarkibida yod tutuvchi murakkab tuzilishiga ega tireoblogulin moddasi hosil bo'ladi. So'ng, bu modda hujayralardan follikula bo'shlig'iga chiqariladi.
Birinchi fazagormonlar sintezi uchun zarur moddalardan aminokislotalar, monosaxaridlar, yog' kislotalari, mineral tuzlar va yodidlar xomashyo sifatida qondan bez hujayralariga yig'ib olinadi. Keyingi fazalarning dastlabki qismida tirotsit hujayralari tarkibida qabul qilingan aminokislotalardan tiroglobin oqsili sintezlanadi. Keyinchalik bu oqsil molekulasiga karbonsuvli qismi birikadi. Oxiri tiroglobulinga yod atomiari birikib hosil bo'lgan sekret materiali hujayralardan miokrin sekretsiyasi yo'li bilan follikula bo'shlig'idagi kolloidga chiqariladi.
Ikkinchi bosqichida, ya'ni kolloid moddaning tireotsitlar tomonidan qayta so'rilishi, ya'ni reabsorbsiya qilinishi, tireoglobulinning parchalanishi va hosil bo'lgan tiroksin va triyodtironin gormonlarini qonga chiqarish jarayoni sodir bo'ladi.
Qalqonsimon bez gormonlari organizmning o'sishida, rivojlanishida unda oqsillar, uglevodlar, yog'lar, korbon suvlar va tuzlar almashinuvida
127
katta ahamiyatga ega. Bez gormonlari energiya almashinuviga, nerv sistemasi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Qalqonsimon bezida hosil bo'ladigan tiroksin, triyodtironin va boshqa yodli birikmalar oksidlanish jarayonini jadallashitirib, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa, hujayralar mitoxondriyalariga oksidlanish jarayonini jadallashtirib energiya almashinuvini kuchaytiradi.
Bez gipofunksiya holatida qonda gormonlar miqdori kamayadi, asosiy modda almashinuvi pasayadi, organizmda ortiqcha suv, tuz yig'ilib qoladi. Oqibatda teri ostida shishlar paydo bo'ladi. Organizmda, kalsiy moddasi kamayadi, jinsiy faoliyat pasayadi. Yoshlarda o'sish va rivojlanish jarayoni keskin pasayadi. Natijada, gipotirioz kasalligining paydo bo'lishiga sabab bo'ladi. Bunday holatlarda bo'y o'smaydi, balog'atga yetish to'xtaydi, odamda aql bitmaydi. Bunday kasalga miksedema kasali deb ataladi. Miks—shilliq modda, derma-teri, ya'ni teri ostida ko'plab suv yig'ilishi natijasida teri osti shishi paydo bo'ladi. Organizmda yod kamchiligi paytida bo'qoq kasalligi avj oladi. Bunday holatlarda to'qimaning yod ishlab berish jarayoni pasayib ketganligi tufayli bez gipertrofiyaga uchraydi, ya'ni kattalashib bunga bo'qoq kasali deb ataladi. Bunda bezdan ajralayotgan gormonlarning miqdori kamayib ketadi, chunki uning sintezlanishi uchun yod yetishmaydi.
Bunday holatlarda to'g'ri diagnoz qo'yish, ya'ni kasalni o'z vaqtida to'g'ri aniqlab olib, kasalni kerakli dorilar bilan davolansa, kasallik butunlay sog'ayib ketishi mumkin. Yetarli gormonlar asta-sekin yuborilganida, oqsillar, yog'lar va uglevodlar tez parchalanib, ko'plab sariflanadi. Natijada, siydikda nitrat kislotasi mochevina shaklida chiqadi. Qalqonsimon bez gormonlaridan tiroksin yuborilganida, organizmdagi yog' depolaridagi yog'lar miqdori kamayishi tezlashadi, qonda qand miqdori biroz ko'payadi. Diurez, ya'ni suyuq moddaning chiqishi kamayadi. Natijada, organizm vazni kamayib, oza boshlaydi. Kasallikni gormonlar bilan davolashda nihoyatda ehtiyot bo'lishning asosiy sababi gormonlarning kam miqdori ham boshqa a'zolarga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Tireokalsiytonin-parafollekul hujayralarining ikkinchi turi bo'lib, K-hujayralar (S-hujayralar) nomi bilan yuritiladi va shu nomli gormonni ishlab beradi. Tireokalsiytonin kalsiy almashinish jarayonida ishtirok etadi, qonda kalsiy miqdorini kamaytiradi va qalqonsimon bez oldi bezi gormonining ontogonisti hisoblanadi. Shu gormon follikulalar ichiga o'tmaydi, shuning uchun ularning ichidagi kolloid suyuqligi tarkibida
128
uchramaydi. Bu gormon 32 ta aminokislotadan tashkil topgan polipeptid bo'lib, tarkibidagi aminokislotalar joylashish tarkibi turli sutemizuvchi-larda har xil bo'ladi. Tireokalsiytonin qonda kalsiy va fosfor miqdorini kamaytiradi. Suyaklardan qonga kalsiy moddasining chiqishiga to'sqinlik qilib, siydik bilan chiqishiga sababchi bo'ladi. Qonda kalsiy miqdorini bir me'yorda saqlash vazifasini bajaradi. Hamma qalqonsimon bez oldi bezi olib tashlansa ham qonda kalsiy miqdorini bir me'yorda saqlab qolish xususiyatiga ega.
Qalqonsimon bezoldi bezi
Qalqonsimon bezoldi bezi - glandula parathyroidea. Odatda, qalqonsimon bezning har bitta yon bo'lagining orqa yuzasida ikkitadan joylashadi, har birining vazni 0,e gr ga teng (24~rasm). Ayrim holatlarda shu bez to'qimasi bilan bevosita tutashgan bo'ladi. Asosiy paratireoid bezchalardan tashqari, qo'shimcha bezchalar ham uchrab turadi. Bez tarkibida zich joylashgan ikki xil bez hujayrasi uchraydi. Bosh va oksifil hujayralar ma'lum bo'lishicha, yosh bolalard^ dastlab bosh hujayralar rivojlanib, so'ng 4-7 yoshlarida oksifil hujayralar paydo bo'ladi. Yosh ulg'ayishi bilan oksifil hujayralarning soni ko'payib boradi. Organizm qarigan chog'ida bez asosiy qismini oksifil hujayralar tashkil etadi.
Paratireoid bezlarning hammasi olib tashlansa, 2-3 sutka o'tganidan so'ng hayvonlarning ishtahasi yo'qolib, juda qiyinchilik bilan yuradigan, bosh va tatiasining ayrim muskullari tinmay titrab turadigan bo'lib qoladi. Bu titroq vaqt o'tishi bilan tobora kuchaya boradi va keyinchalik hayvon tanasining boshdan oyog'iga tarqalib, butun tanasi bo'ylab gavda talvasasiga (titrog'iga) aylanadi, bu borgan sari kuchayaveradi va oxiri hayvon halok bo'ladi.
Agar paratireoid bezchalarning hammasi emas bir qismi olib tashlansa, ham yuqorida aytib o'tilgan alomatlarning hammasi bo'lmasa ham, lekin kamroq darajada namoyon bo'ladi, shilliq pardalarga qon quyiladi me'da, ichaklarda uzoq vaqt tuzalrnaydigan yaralar paydo bo'ladi.
Eksperimental hayvonlarning paratireoid bezchalari olib tashlanganidan so'ng, ularni oziqlanish jarayoni ham titroq (tetoniya) kuchayishi yoki pasayishiga sabab bo'lishi mumkin. Masalan, go'sht bilan oziqlanadigan hayvonlarga go'sht ko'p berilsa, titroq kuchayadi, sut va o'simlik oziqlarni ko'p bersa, titroq kamayadi. Buning asosiy
129

sababi sut va o'simliklar ozuqa tarkibida kalsiy moddasi ko'p. Yosh ulg'ayishi bilan oksofil hujayralarining soni ko'payib boradi. Organizm qarigan chog'ida bezning asosiy qismini oksofil hujayralar tashkil etadi.
Paratgormon oqsil modda bo'lib, organizmda kalsiy va fosfor almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bu gormon yetishmaganida qonda kalsiy kamayadi. Odatda, organizmda paratgormonlar suyak to'qimasida kerakli miqdordagi kaisiyning qonga chiqib turishini va shu tariqa qondagi kalsiy miqdorini yetarli darajada ta'minlaydi. Shu bilan birga, paratgormon ichaklardan kaisiyning qonga so'rilishini, buyrak nefronlarida kalsiy reabsorbsiyasini kuchaytiradi, suyaklarda ostioklast hujayralarini ko'payishini ta'minlaydi. Natijada, qonda kalsiy miqdori bir meyorda saqlanib turadi. Paratgormon hayvonga ichirilganida, uning ko'pchiligi me'da va ichak shiralari ta'sirida o'z kuchini yo'qotadi. Shuning uchun, kerakli vaqtda gormon vena tomiriga yuborilgani ma'qul. Paratgormon organizmda ko'payib ketsa ham, salbiy ta'siri kuzatiladi. Bunda mushaklar ish qobiliyati pasayadi, tez charchaydi.
Paratgormon organizmda yetishmay qolishi odamlarda ham kuzatilishi mumkin. Qalqonsimon bez potologiyasida (buqoq kasalida) operatsiya yo'li bilan olib tashlanishi kerak bo'lgan qalqonsimon
130
bezning bir qismi bilan birgalikda parateroid bezlari ham ayrimlari birga olib tashlanishi kuzatilgan.