Egamberdiyeva Salima Rayimovna moliyaviy va boshqaruv hisobi

1.2. Xo‘jalik hisobining turlari 
Xo‘jalik faoliyati juda murakkab ko‘p qirralidir. Bunday sharoitda 
xo‘jalik yurituvchi subektlarda va butun xalq xo‘jaligida ro‘y beradigan 
turlicha xo‘jalik faoliyatlari va muomalalarini qamrab oladigan, xalq 
xo‘jaligiga rahbarlik va uni boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bilan 
ta’minlay oladigan hisobning yagona tizimi talab qilinadi. Hisobning bu 
tizimiga operativ texnika hisobi, buxgalteriya hisobi va statistik hisoblar 
kiradi. Bu uchala hisob turi birgalikda xalq xo‘jaligi hisobi deb ataladi. Bu 
uchta hisobning har biri o‘z aniq obekti, vazifalari va xususiyatlariga ega. 
Operativ (operativ – texnika yoki tezkor hisob) hisob ma’lum xo‘jalik 
jarayoni va operatsiyalari haqidagi ma’lumotlarni ular yuz bergan joyning 
o‘zida kechiktirmay tezda yetkazib berish, joriy kuzatish va nazorat qilish 
usulidir. Xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshirishda bu hisob yordamida 
reja ko‘rsatkichlari haqiqatda erishilgan ko‘rsatkichlar bilan son va sifat 
jihatdan solishtiriladi. 
Operativ(tezkor) hisobning xususiyatlaridan biri shundaki, uning 
yordamida xo‘jalikning hamma tomoni emas, balki ba’zi bir 
ko‘rsatkichlarigina nazorat qilib boriladi. Ikkinchi xususiyati esa – bu 
hisob ma’lumotlari xo‘jalik faoliyati va operatsiyalarini kuzatish natijasida 
olinadi. Ularni maxsus hujjatlarda qayd qilish shart emas. Ular og‘zaki, 
telefon, faks yoki telegraf orqali berilishi ham mumkin. Operativ hisob 
yordamida mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi, mehnatga haq 
to‘lash fondining kundalik sarfi, mol yetkazib beruvchilar bilan tuzilgan 
shartnoma shartlarining bajarilishi, ishchi va xizmatchilarning ishga o‘z 
vaqtida kelishlari to‘lov muddatlari bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishi 
va boshqa shu kabi ma’lumotlar olinadi. Xo‘jalikda, asosan operativ 
rejalashtirish va operativ rahbarlik qilishda operativ(tezkor) hisobdan 
foydalaniladi. 

---

19 
Statistik hisob–ommaviy ijtimoiy xodisalarni o‘rganish va nazorat 
qilish tizimidir. 
Statistika ijtimoiy hayotda ro‘y beradigan ommaviy va ayrim tipik 
hodisalarni miqdor va sifat jihatidan aks ettiradi. U faqat xo‘jalik 
jarayonlarinigina emas, balki jamiyat hayotidagi madaniy va siyosiy 
hodisalarni o‘rganish, ularning rivojlanish qonuniyatlarini ham o‘z ichiga 
oladi. 
Statistik hisob tegishli usullardan, masalan, statistik kuzatish, statistik 
yig‘ish, statistik guruhlash, o‘rta miqdorni olish va boshqalardan 
foydalanib, 
jamiyat 
xo‘jalik 
faoliyati 
rivojlanishining 
asosiy 
qonuniyatlarini aniqlaydi. Statistik hisob ishlab chiqaruvchi kuchlar, ishlab 
chiqarish munosabatlari va jamiyat hayotidagi siyosiy va madaniy jarayon 
rivojlanishining miqdoriy ko‘rsatkichlarini beradi. Shuning uchun ham 
xalq xo‘jalik hisobi tizimi statistik hisob talablariga mos holda umumiy 
metodologiya asosida yuritiladi. 
Statistikada buxgalteriya va operativ–texnika hisobi ma’lumotlaridan 
foydalaniladi. Statistik hisobning asosiy manbai hisobot ma’lumotlari 
hisoblanadi. Statistika hisobotining maxsus shakllarida mehnat hajmi 
(miqdori) va sifati, ishlab chiqarishda sarflangan mehnat va uning 
unumdorligi, ish haqi, subektlarda ishlovchi xodimlarning soni, ishlab 
chiqarilgan mahsulotning tannarxi va shu kabi ma’lumotlar aks ettiriladi. 
Statistik hisobning boshqa turlari kabi xalq xo‘jaligi hisobi tizimida 
muhim o‘rin tutadi. Undan hisobning boshqa turlari singari xalq xo‘jaligi 
rejalarining bajarilishi to‘g‘risida ma’lumot olish, rejani tuzish, ichki 
zaxiralarni aniqlab ularni ishlab chiqarishga joriy etishda keng 
foydalaniladi. 
Buxgalteriya hisobi –bu xo‘jalikda bo‘lib o‘tadigan hodisa, voqea, 
jarayonlar va xo‘jalik muomalalarini miqdor va sifat jihatdan hisobga olib 
borish tizimidir. 
Buxgalteriya hisobi – bu kundalik va umumiy ma’lumotlar olish 
maqsadida xo‘jalik yurituvchi subektlarning xo‘jalik faoliyatini uzluksiz 
ravishda kuzatish va nazorat qilish tizimidan iboratdir. 
Buxgalteriya hisobining xalq xo‘jaligidagi muhim ahamiyatini e’tirof 
etgan holda uning qo‘yidagi xususiyatlarini ta’kidlash mumkin. Buxgal- 

---

20 
teriya hisobi, birinchidan, xo‘jalik yurituvchi subekt mablag‘larining 
joylashuvi va ularning tashkil topish manbalarining o‘zgarishlariga sabab 
bo‘luvchi barcha xo‘jalik jarayoni va muomalalarini yoppasiga qayd 
qiladi; ikkinchidan, bu jarayon va o‘zgarishlar ikki yoqlama yozish usuli 
bilan muntazam, uzluksiz va o‘zaro bog‘langan holda qayd qilinadi; 
uchinchidan, yozuv faqat hujjatlargagina asoslanadi; to‘rtinchidan, hamma 
xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriladi. 
Operativ, buxgalteriya va statistika hisoblari birgalikda xalq xo‘jalik 
hisobining yagona tizimini tashkil qiladi. 
Buxgalteriya hisobi ma’lum bir xo‘jalik yurituvchi subekt to‘g‘risida 
moliyaviy ma’lumotlarni aniqlash (1), qayta ishlash (2) va korxonaning 
moliyaviy holatiga qiziquvchilarga yetkazib berishni (3) amalga 
oshiradigan tizimdir. 
Buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanuvchilarning quyidagi 
ikki asosiy guruhi mavjud: 
- Tashqi foydalanuvchilar; 
- Ichki foydalanuvchilar. 
Ichki foydalanuvchilari, ya’ni korxonaning boshqaruv xodimlari ishlab 
chiqarish va moliyaviy xarakterdagi turli qarorlarni qabul qiladi. Hisobot 
asosida subektning keyingi yilgi moliyaviy rejasi tuziladi, mahsulot 
sotishni ko‘paytirish yoki kamaytirish, sotiladigan tovarlar narxlari, 
korxona resurslarini investitsiya qilish yo‘nalishlari kreditlarni jalb 
qilishning maqsadga muvofiqligi kabi qarorlar qabul qilinadi. 
Moliyaviy 
va 
boshqaruv 
hisobi 
moliyaviy 
ma’lumotlaridan 
foydalanuvchilar turli guruhining mavjudligi, buxgalteriya hisobining 
yagona tizim sifatida ikki bo‘linishga olib keldi: 
1. Moliyaviy hisob; 
2. Boshqaruv hisobi. 
Moliyaviy hisob – Korxona faoliyati to‘g‘risida buxgalteriya hisobi 
ma’lumotlaridan tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun umumlashgan 
holda ma’lumot beradigan hisob turi.