Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
EKSPULVERİZASİYA – ekosistemdən külək vasitəsilə mineral və üzvi maddələrin hissəciklərinin aparılması. Duzdəyişmə yollarından biri.
güclü olub, lakin onu məhv olmaq dərəcəsinə gətirməyən hər hansı bir faktor. E.f-un mövcudluğu yaşayış üçün ekstremal şərait yaradır.
dərəcə (sərt maksimal və ya minimal) şərait. E.ş. stress kimi təsir göstərə bilər.
spesifik müsbət reaksiya («yaxşı»” stres). EKSTROZONAL BİTKİ ÖRTÜYÜ – hər hansı bir zonaya uyğun olan bitki örtüyünün həmin zonadan kənarda yerləşməsi. Məs. fıstıq meşəsi zonasında şam meşəsi. Bax: azonal və introzonal bitki örtüyü.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 155
EKTOGENEZ – təkamül təlimində cərəyan. E.-ə görə orqanizmlər xarici mühit amillərinin təsirinə uyğun (adekvat) olaraq dəyişilir və bunlar toplanaraq nəslə keçir. E. tərəfdarları məsələyə birtərəfli yanaşır və təkamüldə orqanizmin daxili amillərini (genotipini) və təbii seçmənin rolunu nəzərə almırlar.
ekvatordan hər iki tərəfə bir neçə dərəcə yerləşən qurşaqda çox isti və rütubətli ovalıq düzənlikləri iqlimi.
Olduqca möhtəşəm ağacların üstünlük təşkil etdiyi keçilməz çox müxtəlif bitkilərin cəngəlliklərindən ibarət olur. Amazonka, Konqo və İndoneziyanın bəzi adaları üçün səciyyəvidir. EKVİVALENTLİK (lat. aeguistas - bərabərlik) – biosenozda fərdlər arasında nisbətən stabil (sabit) say nisbətini ifadə edən biosenotik göstərici.
Senozda xarici amillərin təsirilə (əsasən, stres xarakterli) baş verən dəyişilmələr: yanğından pirogen, küləyin təsirindən – anemogen, qumun sovrulmasilə-psammogen, lilləşmədən-aqrilogen, duzlaşmadan və ya duzsuzlaşmadan-halogen, qar uçqunundan-labinogen, sahənin subasması və ya qurumasından hidrogen dəyişilmələri baş verir. Termini V.N.Sukaçov (1928) təklif etmişdir.
litosferin üst hissəsində günəş enerjisi, ağırlıq qüvvəsi və orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində yaranan qüvvələrin təsiri ilə gedən proseslər. E.p.- ə süxurların aşınması, aşınma məhsullarının ağırlıq qüvvəsi, axar su, buzlaq və küləyin fəaliyyəti ilə yerdəyişməsi, çökmə süxurların və bəzi faydalı qazıntı yataqlarının əmələ gəlməsi daxildir. Azərbaycanda duz, maqnitli qum yataqları bu yolla əmələ gəlmişdir.
olaraq dəyişməsi (gecə ilə gündüzün, ay fazaları, mövsümlərin dəyişməsi, qabarma və çəkilmələr və s.).
ətraf mühitə ayırdığı maddələr mübadiləsi məhsulları; orqanizmarası və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 156
populyasiyalar daxili əlaqələrdə mühüm rol oynayır. EKZOSFER – Yerdən çox-çox uzaqda (onun səthindən 800 km-dən çox təxm. 1600 km-ə qədər) yerləşib, hələ atmosfer qazı müşahidə olunan qat, buradan atomların, əsas etibarilə hidrogen və heliumun kainat sahələrinə axması gedir. EKZOTERMİK REAKSİYALAR – enerji itirməklə baş verən biokimyəvi reaksiyalar (məs. tənəffüs zamanı karbon qazının dissimlyasiyası, yağların hidrolizi).
yad olan kənardan gətirilmə bitki və heyvanlar. Adətən botanika bağlarında, zooloji parklarda, şəhər yaşıllıqlarında rast gəlinir.
ayırdığı zülal xassəli maddələr. Başqa canlı orqanizmlərə toksik (zəhərli) təsir göstərir.
işləyən avtomobil. Bu nəqliyyat atmosfer havasının çirklənməsini azaldan alternativ yollardan biridir. Bir sıra ölkələrdə (ABŞ, İsveç, Almaniya, Yaponiya və b.) müxtəlif konstruksiyalı elektromobillər yaradılmışdır.
olunmuşdur. E.l. eynicinsli süxurda, eyni relyef elementində yerləşərək bir bitki assosiasiyası və bir torpaq tipi ilə səciyyələnir. Termin əsasən landşaftın geokimyası tədqiqatları işlərində istifadə olunur. Üç E.l.tipi ayrılır: ellüvial, subakval və superakval. – Ellüvial landşaft – relyefin təpəlik (yüksəklik) elementlərində formalaşır. Maddələr və enerji atmosferdən daxil olur. Elementlərin aparılması prosesi həm su axınları ilə həll olmuş şəklində, həm də bərk maddələrin aşağıya doğru yerini dəyişməsi nəticəsində baş verir. – Subakval landşaft – relyefin mənfi formalarında formalaşır. Burada elyuvial və superakval landşaftlardan maddələrin toplanması prosesi üstünlük təşkil edir. – Superakval landşaft – elüvial və subakval landşaftlar arası vəziyyət daşıyır. Burada həm maddələrin daxil olması (xaricdən və elüvial landşaftlardan), həm də onların subakval landşaftlara aparılması baş verir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 157
ELEMENTLƏRİN BİOGEN MİQRASİYASI – bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində təbiətdə kimyəvi elementlərin yerdəyişməsi.
atmosferdə kimyəvi elementlərin orta miqdarının qiyməti. E.k. kütlə vahidi (%, q/t və s.), yaxud atom vahidi (faizlə) ilə ifadə oluna bilər. Termin A.Y.Fersman tərəfindən irəli sürülmüş və amerika geokimyaçısı F.U.Klarkın şərəfinə adlandırılmışdır.
bitkilər; 2) toxumçuluqda – seleksiya və tədqiqat müəssisələrində yetişdirilmiş yüksək keyfiyyətli saf toxum sortları. 3) Heyvandarlıqda – müəyyən cinsli heyvan sürüsündə yüksək məhsuldarlığı və sağlamlığı ilə fərqlənən ən yaxşı heyvanlar.
mühitə yalnız mənfi (dağıdıcı) təsir göstərməyi irəli sürən konsepsiya. ELMİ-TEXNİKİ İNQİLAB – ictimai istehsalın inkişafında elmin mühüm amilə çevrilməsi əsasında məhsuldar qüvvələrdə baş verən keyfiyyət dəyişgənliyi. E.t.i. həmçinin elm və texnikanın inkişafında əsasən keyfiyyət dəyişkənliyi, dərin sıçrayışdır. EMİQRANT – müəyyən ərazidən köçmüş orqanizm. EMİQRASİYA (lat. emigro – köçürəm) – tutduğu ərazidən əhalinin (populyasiyanın) kütləvi surətdə köçüb getməsi. Adətən populyasiyanın mühit həcmini aşaraq sıxlaşması ilə əlaqədardır.
evlərindən, avtomobillərdən, vulkan püskürməsindən və s. maye və bərk çirkləndirici maddələrin və ya enerjinin (istilik, səs, radioaktiv şüalar, zəlzələ və s.) ətraf mühitə buraxılması (atılması). E. mənbəyi emitent adlanır.
şəraitin qarşılıqlı əlaqələrini fizioloji (autekoloji) əsasda öyrənir. ENANTİBİOZ – iki və ya çox orqanizmin (növün) bir-birilə antoqonist əlaqəsi. ENDEMİK BİOSENOZLAR – Məhdud ərazidə(vilayətdə) rast gəlinən assosiasiya və formasiyalar. ENDEMİKLƏR, ENDEMLƏR – məhdud bir sahədə (yaxud kiçik Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 158
bir coğrafi vilayətdə) yayılmış heyvan və bitkilər. E.-in tutduğu sahə bəzən çox kiçik olur; Məs. – Eldar şamı Elləroyuğu deyilən sahədə (Qabırrı çayının sağ sahili) cəmi 25 ha sahəni tutur. E. hər hansı bir flora və ya faunanın xüsusi tərkib hissəsi hesab olunur. Endemizimin inkişafına coğrafi izolyasiya, iqlim və edafik şərait, biotik amillər (parazitizm, rəqabət və s.) səbəb olur. Müqəddəs Yelena adasında bitkilərin təxminən 85%-i, Baykal gölü faunasında isə 76%-dən çoxu E- dir. Nəsli kəsilmiş fauna və ya floranın nümayəndələri poleoendemik (məs., nəhəng sekvoya ağacı), son vaxtlar meydana çıxmış və hələ yayılmamış formalar isə neoendemik (məs. krım fındığı) adlanır.
verməsi (pandemiya, epidemiya). ENDEMİZM (yun. endemos – yerli) – flora və faunanın bəzi komponentləri üçün səciyyəvi olub, yalnız müəyyən bir ərazidə və ya akvatoriyada (məs, adada, göldə, bir coğrafi vilayətdə, bitki formasiyasında) yayılaraq analoji digər regionlarda rast gəlinməməsi (olmaması). Ayırd edilir: biogeokimyəvi endemlər (müəyyən biogeokimyəvi əyalətdə uyğunlaşan növlər), paleoendemlər (keçmiş geoloji epoxaların relikt növləri) və neoendemlər (yaxın vaxtlarda endem növ sayılan növlər). ENDOBENTOS – su hövzəsinin qruntunun qatında həyat sürən bentos orqanizmlərinin məcmusu. ENDOBİONTLAR – başqa canlı orqanizmlərin daxilində (bədənində) həyat sürən orqanizmlər (parazitlər, simbiontlar və s.). ENDOBİOS – geniş mənada substrat daxilində həyat sürən orqanizmlərin məcmusu; dar mənada – dəniz qruntu qatının məskunları. ENDODİNAMİK SUKSESSİYA – senogenetik suksessiya, endoekogenez – orqanizmlərin özlərinin həyat fəaliyyəti nəticəsində biosenotik mühitin dəyişməsilə əlaqədar qruplaşmalar yaranır. E.s. təbii biosenozların ən mürəkkəb və uzun sürən suksessiyası sayılır. Termini V.N.Sukaçov (1942) təklif etmişdir.
təsirilə tədricən məskunlaşdığı yerin mühitini dəyişməklə (fitoiqlim formalaşdırmaq, kök ifrazatı və s.) yaranan suksessiya.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 159
qidalanan orqanizmlər (məs. endoparazitlər). ENDOFİTLƏR VƏ ENDOFİLLƏR – daş süxurlarda (məs, parlayan yosunlar), bitkilərdə (məs., endomikoriza) və heyvanların daxilində (endotrof orqanizmlər) yaşayan orqanizmlər.
proseslər (maqmatizm, yer qabığının hərəkəti, vulkan hadisələri, zəlzələ) E.p.-in ekzogen proseslərdə qarşılıqlı təsiri nəticəsində Yerin relyefi (dağəmələgəlmə və s.) formalaşır. ENDOGEN RİTMLƏR – ətraf mühitdən asılı olmayan canlı orqanizmin hüceyrələrinin protoplazmasında gedən ritmik biokimyəvi və biofiziki energetik proseslər (Y.Aşoffa, 1959). Hüceyrələrin bölünməsi prosesi, ürəyin işləməsi, tənəffüs, bitki orqanlarının hərəkəti ritmə tabedir.
qidalanan (adətən həşəratlar və onların sürfələri) və ağac-kollara ziyan verən heyvanlar.
parazitlik edən orqanizmlər (adətən göbələklər). ENDOLİTOFİLLƏR – daş substratında, malyuskaların qabığında, xərçəngkimilərin qanında həyat sürməyi üstün tutan orqanizmlər (bəzi yosunlar).
simbioz forması. ENDOTERM ORQANİZMLƏR – oksidləşmə prosesi nəticəsində yüksək temperatura malik olan heyvan orqanizmləri. E.o.-ə quşlar və məməlilər aiddir.
daxilində əmələ gələn toksik maddələr. E. müxtəlif fiziki və kimyəvi təbiətli maddələr (alkaloidlər, qələvilər, duzlar və s.) olub sahib – orqanizm üçün güclü zəhərlidir. ENDOTROF ORQANİZMLƏR, ENDOKONSORTLAR – digər orqanizmlərin bədənində (daxilində) yaşayan parazit və saprofit orqanizmlər.
sürən patogen ibtidailər. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 160
ENDOZOOXORİYA – bax. zooxoriya. ENDOZOY ORQANİZMLƏR – başqa orqanizmin orqan və ya toxumalarında həyat sürən parazit və ya simbiont kimi heyvanlar və ya bitkilər (məs. vərəm çöpü, hemolitik streptokokk, helmintlərin çoxu).
ödənilməsi üçün enerji ehtiyatlarının çatışmazlığı. E.b. son illərdə Azərbaycanda meşələrin, bağların və yaşıllıqların məhv edilməsinə, ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olmuşdur. ENLİYARPAQLI MEŞƏLƏR – palıd, fıstıq, ağcaqayın, göyrüş, vələs, cökə, qarağac və digər ağacların dominantlıq etdiyi meşələr. Əsasən şimal yarım kürəsinin mülayim iqlim qurşağında yayılmışdır.
yırtıcı orqanizmlər. E.-ın əsas hissəsini müxtəlif həşərat dəstələrinə (məs.. pərdəqanadlılara, torqanadlılara, böcəklərə, ikiqanadlılara və s.) mənsub cins və növlər təşkil edir. Bir çox quş, gəmirici, balıq, qurd, gənəcik, həmçinin ibtidailər, göbələklər bakteriyalar və viruslar da E.-a aiddir. E.-dan bitki zərərvericilərinə qarşı bioloji mübarizədə geniş istifadə edilir.
min növü məlumdur (heyvanat aləminin 60%-dən artıq). ENTOMOFİL BİTKİLƏR – həşəratlarla tozlanan bitkilər. ENTOMOFİLİYA – bitkilərin həşəratlar vasitəsilə tozlanması. ENTOMOXORİYA – rüşeymi (spor, xırda toxumlar) həşəratlarla aparılan bitkilər. ENTOMOQAMİYA – çiçəklərin həşəratlarla tozlanması. ENTOMOLOGİYA (yun. entomo – həşərat, cücü) – zoologiyanın cücüləri (həşəratları) və onların təbiətdə rolunu öyrənən sahəsi. Müasir E. nəzəri və praktiki məsələləri öyrənən bir sıra elmdən ibarətdir. 2 hissəyə-ümumi E. həşəratların morfologiya, fiziologiya, biologiya və sistematikasını, tətbiqi E. isə zərərli həşəratları və onlara qarşı mübarizə tədbirlərini öyrənir. E. praktiki cəhətdən kənd təsərrüfatı E-sına; meşə E.-na, tibb E.-na və baytarlıq E.-na bölünür. Həşəratların torpaq xassələrinə təsirini, həmçinin onun münbitləşməsində və bərpa olunmasındakı rolunu torpaq E.-sı tədqiq edir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 161
olub texnika və texnologiyanın ətraf mühitə təsirini öyrənir. ENVAYROMENTALİZM – mühitin insanın həyat və fəaliyyətinə təsirinin əhəmiyyətini tədqiq edən fəlsəfi konsepsiya. EOKLİMAKS – ekosistemin ilkin, bakirə klimaksı. EOL ÇÖKÜNTÜLƏRİ – süxur hissəciklirinin külək vasitəsi ilə havada asılı vəziyyətdə aparılması və havadan çökməsi və ya küləyin sovurması nəticəsində əmələ gələn çöküntülər. E.ç. səhralarda daha çox yayılmışdır. EOLOBİOSFER (yun. küləkallahı Eolun adından) – eol zonası, aerobiosferin hissəsi – çox yüksəkliklərdə (8850 m-ə qədər) yerləşən həyat zonası; burada ali bitkilərin yaşayışı üçün şərait yoxdur, lakin bura külək tərəfindən aşağı şaquli qurşaqlardan üzvi maddələr, buğumayaqlılar və bəzi mikroorqanizmlər gətirilir. E.-nın məskunları eolobiont adlanır. EOLOFİLLƏR – küləkli havanı üstün tutan orqanizmlər (məs. fırtına quşu yem axtarmaq üçün uzun müddət, çox vaxt saatlarla hava axınlarında süzür (uçur).
quşlar, həşəratlar, məməlilər). EPEYROGENEZİS – kontinentlərin (materiklərin) yaranma prosesi. EPİBENTOS – qruntun səthində həyat sürən bentos orqanizmləri. EPİBİOS – 1) geniş mənada substratın səthində həyat sürən orqanizmlərin məcmusu; 2) dar mənada – dəniz qruntunun səthinin məskunları.
(ölkədə, rayonda, kollektivdə) hər hansı infeksion xəstəliyin kütləvi şəkildə yayılması. E.-yerli və gətirilmə ola ilər. E. bir neçə ölkəni, qitəni və ya bütün yer kürəsini əhatə etdikdə pandemiya, birdən-birə baş verdikdə eksploziv, yaxud epidemik alovlanma adlanır. E. ilə mübarizə bu istiqamətdə təşkil olunur: infeksiyanı zərərsizləşdirmək və ya tamam məhv etmək (məs. taun tulyaremiya xəstəliyi zamanı gəmiriciləri qırmaq, xəstələri təcrid etmək və s.); xəstəlik törədiciləri yoluxma yolunda dizenseksiya və dizenfeksiya üsulları ilə məhv etmək; əhali arasında xəstəliyə qarşı kütləvi peyvənd etməklə immunitet yaratmaq. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 162
EPİDENDROBİONT – ağaclarda yayılan spesifik fauna (həşəratlar, hörümçəklər, quşlar və s.). EPİEDAFON, EPİQEYON – torpağın səthində həyat sürən orqanizmlərin məcmusu. EPİFAUNA – qruntun (torpağın) səthinə yapışan və ya onun səthi ilə sərbəst hərəkət edən heyvan orqanizmləri. EPİFİLLƏR (epi... və yun. phyllon – yarpaq) – epifit bitkilər, ali bitkilərin yarpaqlarında məskunlaşır. (məs. yosunlar, mamırlar və b.). Əsasən tropiklərdə və subtropiklərdə yayılmışdır.
üzərində keçirən, torpaqla əlaqəsi olmayan ağac və ot bitkiləri. Parazitlərdən fərqli olaraq E. qida maddələrini üzərində yaşadıqları bitkidən almır. Başqa bitkilərin yarpaqları üzərində yaşayan bitkilər epifillər adlanır. Əsasən tropik meşələrdə yayılmışdır. Az rütubətli isti yerlərdə olan E. mamır, şibyə, qıjı və yosunlardan ibarətdir. 2 əsas qrupu var: yarımepifitlər və əsl E. Yarımepifitlər inkişafa ağaclarda başlayır. Bir müddətdən sonra torpağa işləyən və ondan su, mineral maddələr alan uzun əlavə köklər əmələ gətirir. Əsl E. ömrü boyu ağaclarda torpaqla əlaqəsi olmadan yaşayır. Belə E. tez-tez su və mineral maddələrdən korluq çəkir. Bununla əlaqədar E.-də su və qidanı almağa və onları daha səmərəli sərf etməyə xüsusi uyğunlaşmalar əmələ gəlmişdir. Bəzi E.-də köklərin bir hissəsi yuxarıya qalxaraq bir-birinə sarılıb içərisinə toz və tökülmüş yarpaqların yığıldığı kök yuvaları əmələ gətirir; beləliklə, qidalanan köklər üçün substrat yaranır. Bir çox E.-də quraq yerlərin bitkiləri olan kserofitlərin əlamətləri müşahidə edilir. Azərbaycanda E.-dən ağ bağambürcə (Viscum album) çox təsadüf edilir. EPİFİTOTİYA – bitkidə infeksiya xəstəliyinin geniş yayılması. Məs. taxılda pas və sürmə xəstəliyi, kartofda fitoftora xəstəliyi. E.-nın səbəbləri epizootiyada olduğu kimidir.
orqanizmlər (bakteriyalar, göbələklər, hörümçək sürfələri, gənələr). EPİLİTOFİTLƏR – daş və qayalarda bitən bitkilər (mamırlar, şibyələr və s.). EPİPELAGİAL – dənizin 200 m dərinliyinə qədər yuxarı qatı. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 163
EPİPLANKTON – suyun üst qatlarının planktonu (200 m dərinliyə qədər).
EPİZOTİYA (epi... və yun. zoon – heyvan) – hər hansı bir ərazidə heyvanlarda yoluxucu xəstəliklərin adi səviyyəni keçərək yayılması. E. təsərrüfat, rayon, vilayət və ya ölkəni əhatə edə bilər. E. törədicilərin mənbəyi, yoluxmaların eyni vaxta düşməsi, yoluxma hallarının sayı, xəstəlik qeydə alınan təsərrüfatlar arasındakı məsafə ilə xarakterizə edilir. E. dabaq, taun və s. xəstəliklər zamanı baş verə bilər. EREMOFİLLƏR – səhranı üstün tutan heyvanlar: gəmiricilər, həşəratlar. EREMOFİTLƏR – səhrada bitən bitkilər. ERQAZİOFİTLƏR – yabanılaşmış mədəni bitkilər. EROZİYA (lat. erosio – yeyilmə) – süxurların və torpağın səth suları ilə yuyulması, dağılması, axının gücü ilə süxurların mexaniki parçalanması, süxurların (əhəngdaşı, dilomit və s.) kimyəvi həlli və s. proseslərin məcmusu. E. səthi və xətti təsir göstərir. Səthi E.-da relyefin kələ-kötürlüyü hamarlaşır, xətti E.-da isə yarğan, qobu, dərə və s. əmələ gəlir.
Torpaq E.-sı torpağın münbit qatının su və külək vasitəsi ilə dağılmasına deyilir. O, normal və sürətli (dağıdıcı) olur. Normal E. tədricən başlayır və torpağın münbitliyini azaltmır. Sürətli E. insanın düzgün olmayan təsərrüfat fəaliyyəti: yamaclarda torpağın düzgün becərilməməsi, mal-qara otarılması və s. nəticəsində əmələ gəlir. E.-nı yağış, qar, suvarma suları və külək törədir. Səthi, qobu, irriqasiya və külək E.-na təsadüf edilir. E.-nın təsirindən torpağın münbit qatı yuyulub dağılır, qobular, yarğanlar əmələ gəlir. Torpaq E.-sının qarşısı aqrotexniki, meşə-meliorasiya, hidrotexniki mübarizə tədbirləri ilə alınır.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|