Ekoloji LÜĞƏt a
ƏTRAF MÜHİT ŞƏRAİTİNİN İNDİQATORU, İNDİQATOR
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ƏTRAF MÜHİT ŞƏRAİTİNİN İNDİQATORU, İNDİQATOR ORQANİZM – ətraf mühit keyfiyyətini səciyyələndirən orqanizm və ya orqanizm qrupu. ƏTRAF MÜHİTDƏ
mühitin müxtəlif obyektlərində zərərli maddələrin insan üçün zərərsizlik dərəcəsinin əsaslandırılması. Ətraf mühitdə zərərli maddələrin gigiyenik mümkün konsentrasiya həddi kriteriya kimi istifadə olunur. ƏTRAF MÜHİTƏ NƏZARƏT – ətraf mühitin ekoloji, tibbi-bioloji və sosial-psixoloji mühüm komponentlərinin vəziyyəti və dəyişməsinə planlı müşahidə (ekoloji monitorinq prinsiplərindən istifadə etmək yolu ilə). Suyun və havanın keyfiyyəti, radiasiya, bitki örtüyü, heyvanat Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 174
aləminə nəzarət. ƏTRAF MÜHİTƏ ZƏRƏRLİ TƏSİR – ekoloji sistemin ayrı-ayrı komponentlərinin kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişməsinə, ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olan kimyəvi, bioloji, zərərli fiziki, texniki, dağ-mədən işlərində texnologiyanın pozulması, təbii resurslardan israfçılıqla istifadə edilməsi ilə müşayiət olunan fəaliyyət.
ədəbiyyatında biosferin mövcudluğunu və inkişafını hərtərəfli ifadə etməkdə istifadə olunur. Bəzən ondan ekologiyanın qeyri-müəyyən sinonimi kimi də istifadə edilir. ƏTRAF MÜHİTİN ÇİRKLƏNMƏSİ – İstehsalın tullantı məhsullarının normadan artıq xarici mühiti dəyişməsi. Çirkləndirici elementlərə bərk, maye və qaz şəkilli maddələr, ziyanlı radiasiya və səs- küy daxildir. Ağır metallar (civə, qurğuşun, kadmium), fosfat, nitrat, kükürd oksidi, bitki və heyvan ziyanverici və xəstəliklərilə mübarizədə istifadə olunan zəhərli kimyəvi maddələr (DDT, aldrin və s.), ionlaşdırıcı radiasiya, radioizotoplar, sənaye və nəqliyyat səsküyü daha çox ziyanlıdır. Yuxarıda sadalanan maddələrin bəziləri mutagen və kanserogen olub teratogen mutasiya və xərçəng xəstəliklərinin çoxalmasına səbəb ola bilər. Çirklənməyə qarşı ciddi nəzarət qoyulması bəşəriyyət qarşısında böyük problem sayılır.
olmasını müəyyən edən və bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılmasının, ekoloji sistemlərin sabit istifadəsini təmin edən ətraf mühitin keyfiyyət göstəricilərinin müəyyən edilməsi. ƏTRAF MÜHİTİN GİGİYENASI – gigiyenanın ətraf mühit şəraitinin əhalinin sağlamlığına təsirini və insanın sağlamlığını saxlamaq nöqteyi-nəzərincə ətraf mühitin optimallaşdırılması kriteriyasını (ölçüsünü) öyrənən sahəsi. Bəzən düzgün olmayaraq təbiətin (ətraf mühitin) mühafizəsi kimi də işlədilir. ƏTRAF MÜHİTİN İDARƏ OLUNMASI – təbiətin öz inkişaf mexanizmini dağıtmadan insanın mənafeyi (ehtiyacı) üçün planlı qorunması və ətraf mühitin dəyişdirilməsi.
obyektiv-subyektiv münasibəti əks etdirir. İnsan üçün Ə.m.k.-nin kriteriyası onun sağlamlığıdır. Ə.m.k. – nisbi anlayışdır, landşaftın eyni bir vəziyyətinin xassəsi müxtəlif əhali qrupu üçün (məs., uşaqla- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 175
böyüklər, sağlam-xəstə, aboriqen-liqrant və s.) keyfiyyət baxımından müxtəlif ola bilər. İnsanın mühitlə optimal əlaqəsi zamanı insanın sağlamlığı normal olsa, yaxud yaxşılaşarsa mühit sağlam və ya komfort mühit kimi qiymətləndirilir. Əgər insanın mühitlə münasibəti zamanı onun sağlamlığı normadan kənara çıxarsa (pisləşərsə) mühit sağlam olmayan və ya diskomfort mühit kimi qiymətləndirilir. Əgər insanın mühitlə əlaqəsi zamanı əhalinin sağlamlığının vəziyyətində ciddi qarşısıalınmaz dəyişiklik müşahidə edilərsə mühit ekstremal mühit kimi qiymətləndirilir. Ə.m.k. ümumi dövlət miqyasında respublika Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən izlənməlidir.
nəticəsində ətraf mühitə yayılan zəhərli qaz, maye və bərk haldakı tullantılara kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən nəzarətin elmi əsaslarla həyata keçirilməsi. ƏTRAF MÜHİTİN OPTİMALLAŞDIRILMASI – insanı əhatə edən mühiti təsərrüfatın tələbatına uyğun vəziyyətə gətirmək üçün görülən tədbirlər.
ekstensiv təbiətdən istifadə şəraitində ətraf mühitin komponentlərinə norma və standartların (suyun, havanın, torpağın və s. təmizliyi) müəyyənləşdirilməsi. Bu zaman sənayenin aztullantılı və ya tullantısız texnologiyaya keçməsi, təbii mühitin keyfiyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi planlaşdırılır. ƏTRAF MÜHİTİN TƏDQİQATI PROQRAMI, YUNEP – BMT- nin təşəbbüsü ilə başlanmış (1973-cü il) ekoloji böhran problemlərinin (səhralaşma, meşəsizləşdirmə, torpağın itirilməsi, Dünya okeanının çirkləndirilməsi və s.) tədqiqi ilə məşğul olan dövlətlərarası proqram. ƏVƏZ OLUNA BİLƏN RESURSLAR – başqası ilə əvəz oluna bilən təbii resurslar (məs., mineral yanacaq, günəş, atom istilik və ya geotermal enerjisi ilə).
resurslar (hava, canlı orqanizmlərin genetik fondu, su, işıq, torpaq və s.).
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 176
F FAKTORLARIN KOMPENSASİYASI – müəyyən faktorların (məs., temperatur, su və s. təsiri) həddi qoyulmuş (limitlənmiş) təsirini zəiflətmək üçün orqanizmlərin mühitin əlverişsiz şəraitini dəyişdirməsi qabiliyyəti. FAKULTƏTİV PARAZİT – müstəsna, sahibindən asılı olmayaraq yaşamağı bacaran, lakin çox vaxt sahibi üzərində parazitlik edir (məs., qov göbələkləri).
inkişaf etdirilməsi məsələlərilə məşğul olan xüsusi təsisatı. 1945-ci ildə yaradılmışdır.
maddələri və onların orqanizmə göstərdiyi təsir haqqında tibbi, bioloji elm; geniş mənada fizioloji aktiv maddələr.
hissəsi (dərənin bir yamacı, bulağın çıxdığı yer və s.). FAUNA (lat. Fana – meşə və çölün ilahəsi) – Müəyyən ərazi, rayon, ekosistem və ya biosenozun heyvan növlərinin məcmusu. Süxurların və ya çöküntü qatlarının arasında olan orqanizm qalıqlarının kompleksi də fauna adlanır. Bu və ya digər rayonun F.-sı müxtəlif heyvan qruplarından (faunistik kompleksdən) ibarətdir. Tundra, meşə, çöl, yarımsəhra, səhra faunistik kompleksləri olur. F. termini müxtəlif sistematik kateqoriyadan olan heyvanlara müəyyən ərazidə (quşların F.-sı, böcəklərin F.-sı) aid edilə bilər.
hansı əraziyə və ya müəyyən biosenozun tərkibinə daxil olan heyvanların tam növ tərkibi.
görə ayrılan iri fauna vilayəti. FAUNA FONDU – müəyyən regionun heyvanat aləmi növlərinin məcmusu. FAUNA YASAQLIĞI – ayrı-ayrı heyvan növlərinin müəyyən vaxt Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 177
dövründə qorunması üçün ayrılan sahə. FAUNİSTİK STRATİFİKASİYA – ekosistemdə heyvanların üfiqi (yaruslu, mərtəbəli) yerləşməsi. Maksimal F.s. ekvator və mülayim qurşaqlarda, minimal F.s. isə səhra, bozqır və tundrada müşahidə olunur. F.s. floristik stratifikasiya ilə sıx bağlıdır. FAUNİSTİKA – zoocoğrafiyanın fauna kompleksini öyrənən bölməsi. F.-nın məlumatlarının zoocoğrafiya üçün böyük əhəmiyyəti var.
sahəsində effektiv istifadə oluna bilən üzvi və qeyri üzvi mənşəli mineral aqreqatları; bərk, maye və qaz halında olur. F.q. tərkibinə və xalq təsərrüfatında işlədilmə sahəsinə görə 3 əsas qrupa bölünür: metal (qara, əlvan, nadir, radioaktiv metalların və s. filizləri), qeyri-metal (sement xammalı, çınqıl, qum, miko, azbest, qrafit, kükürd, şora, kalium duzları, apatit, fosforit, qiymətli daşlar və s.) və yanar qazıntılar (kömür, torf, yanar şistlər, neft və təbii qazlar). FAYDALI MƏHSUL – insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində çirklənən su hövzəsi və torpağın, sənaye balıqları, məməlilər, onurğasızlar, faydalı bitkilər, həmçinin bakteriya və yosunlar tərəfindən bioloji özünütəmizləmə prosesi. FENETİKA – biologiyanın bölməsi; fenlərin mənşəyi və yayılmasını öyrənir. FENOİNDİKASİYA – fitosenozların fenoloji inkişafının qanunauyğunluqlarına görə ətraf mühitin qiymətləndirilməsi. Çiçəkləmə əyrisi və fenospektr əsasında aparılır. FENOL (KARBALOL TURŞUSU) –çox sadə aromatik (ətirli) spirt (C
6 H 5 OH), bərk maddədir, rəngsiz olub havada çəhrayı rəng olan kristaldır. Tibbdə az miqdarda dezinfeksiya məqsədilə işlədilir. Fenolun buxarı ilə nəfəs aldıqda selikli qişanı xəstələndirir, dəriyə dəydikdə yanıq əmələ gətirir, qida yoluna düşdükdə qaraciyər və böyrəkləri zədələyir. Hətta kiçik dozalarda bir çox su orqanizmləri üçün məhvedici təsir göstərir. İnsan üçün birdəfəlik ölüm dozası 154 q-dır. FENOLOGİYA – Təbiətdə mövsümi hadisələr, onların başlama müddəti və bu müddətləri müəyyən edən səbəblər haqqında biliklər sistemi. F. bitki və heyvanat aləminin (biofenologiya) mövsümi
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 178
hadisələrini, həmçinin qarın yağması, ilk və son ayazlar, buzbağlama və su hövzələri donuşluğunun açılmasını qeydə alır və öyrənir. Bitkilərdə (fitofenologiya) inkişafın mövsümi fazaları (tumurcuqların şişməsi və açılması, yarpaqlama, çiçəkləmə, toxumların və meyvələrin yetişməsi, xəzan): heyvanlarda (zoofenologiya) – məməlilərdə qış yuxusundan oyanma, cütləşmənin başlanması, mövsümi tüləmələr və miqrasiyalar, quşlarda yuvalama, yumurtaqoyma və s., köçəri quşlarda həmçinin yaz və payız köçmələri, buğumayaqlılarda qışlayan fərdlərin oyanması, yumurtaqoyma, sürfələrin inkişafı, diapauzalar və s. qeydə alınır. Feno- loji qanunauyğunluqlar xalq təsərrüfatında mövsümi işlərin və tədbirlərin regional təqviminin tərtib olunması əsasında inkişaf edir, təbiətin mühafizəsi, faydalı bitkilərin zərərvericiləri və xəstəliklərinə, insan, ev heyvanlarının parazitlərinə və transmissiv xəstəliklərinə qarşı mübarizə tədbirləri keçirilməsində də bu təqvimlərdən istifadə edilir.
mövsüm üzrə bir-birindən kəskin seçilən dövrlər. Bitkilərdə – tumur- cuqlama, çiçəkləmə, toxumvermə; heyvanlarda – miqrasiya, yuvaqurma, balaçıxarma və s. FENOLOJİ XƏRİTƏLƏR – mövsümdən asılı olaraq üzvi aləmin dəyişkənliyi, bitki və heyvanların inkişaf fazalarının vaxtını göstərən xəritələr.
inkişafının ardıcıllığını və müddətini əks etdirən qrafik forma. İdeya ilk dəfə V.N. Sukaçov (1903) tərəfindən irəli sürülmüşdür. F. yerinə yetirilməsinin əsasını avstriya geobotaniki X.Qams (1918) qoymuşdur. FENOTİP – Orqanizmin fizioloji, biokimyəvi, ekoloji, etoloji xüsusiyyətlərinin məcmusu. Orqanizmin F.-i onun müşahidə oluna bilən xarici görünüşüdür.
kompleksləri, ferma, qoyun yatağı (ağıl) ətrafında meşə zolaqları oradakı binaları və heyvanları qar və qum sovrulmasından, soyuq küləklərdən qorumaq məqsədilə salınır. F.q.m. mikroiqlimi və sanitar- gigiyenik şəraiti yaxşılaşdırır, həm də yanğına qarşı əhəmiyyət daşıyır. F.q.m. heyvandarlıq tikililərindən 30-40 m aralı hakim küləklərə qarşı, yaxud fermaların ətrafında yerləşdirilir. Meşə əkinləri 2-7 zolaqdan (eni
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 179
10-20 m 3-5 cərgə) ibarət olub araları 15-20 m götürülür. Əkinləri sıx aparılıb cərgəaraları 3-4 m, cərgədə bitkilərin arası 1,5-3,0 m götürülür. Kənar cərgələrə kol cinsləri əkilir. Respublikamızın dağ rayonlarında bu məqsədlə gürcü palıdı, adi göyrüş, mal-qaraya qarşı dözümlü ağaclardan azatağac, dəmirqara, kollardan sarağan, doqquzdan, düzən sahələrdə duzsuz torpaqlarda şabalıdyarpaq palıd, eldar şamı, qovaq növləri, sərv ağacı, çinar, duzlu torpaqlarda isə lələkağacı, iydə, yaşıl göyrüş, innab, kollardan amorfa, yulğun və s.-dən istifadə olunması məqsədə uyğundur. Mal-qaranı yay dövründə cücülərdən, (ağcaqanad, mığ-mığa, mozalan milçək və s.) qorumaq məqsədilə F.q.m.-də qoz və dəfnə ağacından istifadə edilməsi məsləhət görülür. Amerika fermerlərinin təcrübəsi bunu təsdiq etmişdir.
tərkibli spesifik katalizatorlar. Bütün canlı hüceyrələrdə hasil edilir və biokimyəvi prosesləri kataliz F. həyat fəaliyyətinin bütün proseslərində mühüm rol oynayır. F. çox müxtəlif olsalar da, bir sıra ümumi xassələri var. Onlar həm parçalanma, həm də sintez istiqamətində gedən kimyəvi reaksiyaları sürətləndirir. F-in aktivliyi qeyri-üzvi katalizatorun aktivliyindən qat-qat çoxdur. Bir ferment yalnız bir maddəyə təsir göstərir. 1000-dən çox ferment məlumdur. Bunlardan 100-ə qədəri kristal şəklində alınmışdır. Əgər bir ferment bu və ya digər səbəbdən fəallıqdan düşərsə və ya sistemdən çıxarsa bütün ferment sisteminin fəaliyyəti pozulur, bu da bütün orqanizmin xəstələnməsinə səbəb olur. F.-dən tibdə, xalq təsərrüfatının bir çox sahələrində - gön-dəri, toxuculuq və kimya sənayesində) geniş istifadə olunur. Çörəyin, süd məhsullarının, spirtin, pivə, şərab, çay, tütün, turşudulmuş tərəvəz və s. məhsulların istehsalı fermentativ proseslərdə başa çatıdırılır.
ətraf mühitə buraxdığı (ifraz etdiyi) və həmin növün digər fərdlərinin hərəkətinə, fizioloji vəziyyətinə və ya metabolizminə təsir göstərdiyi bioloji aktiv maddələr F. xüsusi vəzilər vasitəsilə buraxılır. Cücülər buraxdığı cinsi F. müxtəlif növlərin fərdlərinin görünüşünü, aqreasiya F.-i çoxlu miqdarda fərdlərin kiçik sahədə toplanmasını təmin edir, «həyə-can»” F.-i isə qaçmağa, gizlənməyə reaksiya göstərir. F. cücülərin hərəkətini potensial effektiv idarə etmə vasitəsidir. Kənd Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 180
təsərrüfatı ziyanvericiləri ilə mübarizədə F.-dan istifadə olunması xüsusilə perspektiv sayılır. Sintetik F.-dan istifadə olunması perspektiv sayılır. Sintetik F-dən düzəldilən tələlərdən zərərli cücülərin uçotunu aparmaq, bir sıra hallarda isə onları kütləvi məhv etmək məqsədilə istifadə olunur. FƏRD – Ömrü boyunca genofondun bir hissəsini saxlayan və onu növbəti nəslə ötürən canlı varlıq (Fizioloji mənada canlı orqanizm). FƏRDİ DOZA – bir fərdə təsir göstərən fiziki faktorun (məs., radiasiya) miqdarı. FƏRDİN YETİŞGƏNLİYİ – bir qayda olaraq, böyümüş (yaşlı) orqanizmin morfoloji və psixofizioloji həddə çatdıqda fərdin çoxalma qabiliyyəti.
populyasiyada biotik və abiotik şəraitin əlverişli olması ilə əlaqədar və ya antropogen təzyiq nəticəsində fərdlərin sayının dəfələrlə kəskin artması. FƏSİLƏ – tərkibində bir cins, yaxud monofilitik (ümumi mənşəli) cinslər qrupu olan və b. F-lərdən kəsgin fərqlənən ayrıca ekoloji sahədə yerləşən taksonomik kateqoriya. F.-nin özünəməxsus əlamətləri ona müəyyən ekoloji uyğunlaşma zonasında yaşamağa imkan verir. FINDIQ FƏSİLƏSİ (Corylaceae) – Ən geniş yayılmış cinsləri vələs və fındıqdır. Şimal yarımkürəsinin mülayim iqlim zonasında vələsin 30 növü məlumdur. Qafqazda və Azərbaycanın meşələrində 6 növü bitir: adi vələs (Carpinus betulus), qafqaz vələsi (C.caucasica), sivrimeyvəli vələs (C.dektschaica), Şərq vələsi və ya dəmirqara (C.orientalis) və irimeyvəli vələs (C.macrocarpa). Fındıq cinsi (corulus) özündə 20 növ birləşdirir. Yabanı halda Qafqazda 6, Azərbaycanda 3 növü məlumdur: adi fındıq (C.avellana), ayı fındığı (C.iberica) və maral fındığı (C.cervorum). Qafqaz vələsi meşələri respublikamızın meşə ilə örtülü sahəsinin 25%-ni təşkil edir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 181
1-Qafqaz vələsi, 2-Şuşa vələsi, 3- Şərq vələsi Ayı fındığı (ağacşəkilli fındıq) FIRLAR, SESİDİLƏR – xüsusi növ törədicilərin bitki orqanlarında əmələ gətirdiyi yerli patoloji yenitörəmələr. Onurğasızların törətdiyi F. bəzən zoosidi, göbələklərin törətdiyi F. isə mikosesidi adlanır. F.-ın meydana gəlməsi hallogenez, törədicisi isə hallogenlər adlanır. Viruslar, bakteriyalar, göbələklər, nematodlar, parazit həyat keçirən cücülər F.ın törədiciləridir. Bir çox F.-ın törədiciləri kənd təsərrüfatına və meşə təsərrüfatına böyük zərər vurur. Bəzi F.-ın törədiciləri alaqlara qarşı bioloji mübarizədə istifadə olunur. FIRTINA – Bofort şkalasına görə gücü 9 bal və sürəti 20,8-24,4 m/san olan külək. Küləyin gücü 9 baldan artıq olanda şiddətli qasırğa adlanır. Adətən quruda dağıntılara və dənizdə güclü dalğalanmaya səbəb olur F.-nın yaranması siklonlarla əlaqədardır. FISTIQ FƏSİLƏSİ (Fagaceae) – fəsiləyə 7 cins, 900-ə yaxın növ daxildir. Azərbaycanda 3 cins yayılmışdır: fıstıq cinsi, şabalıd cinsi və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 182
palıd cinsi. Azərbaycan dağlarında fıstığın bir növü – şərq fıstığı (Fagus orientalis) geniş yayılmışdır. Respublika meşələrinin 32%-ni təşkil edir. Şabalıd cinsi (Castanea), Azərbaycanda yabanı halda bir növü bitir: adi şabalıd (C.sativa). az sahədə meşələri Böyük Qafqazın cənub yamacı rayonlarında mövcuddur.
22, Azərbaycanda 9 növü təbii halda bitir: şabalıdyarpaq palıd (Q.castanifolia), şərq palıdı (Q.macranthera), araz palıdı (Q.araxina), uzunsaplaq palıd (Q.longipes), İberiya palıdı (Q.iberica), qızılı palıd (Q. hypochys), qumral palıd (Q.crispata) və kövrək palıd (Q.erucifolia). Palıd meşələri respublika meşələrinin 30%-ni təşkil edir. 1-İberiya palıdı,2-Uzunsaplaq palıd 1-Şabalıdyarpaq palıd, 2-iritozcuqlu (şərq) palıd Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 183
Adi şabalıd. 1-çiçəkqruplu zoğ; 2-erkəkçiçək; 3-dişicik çiçəyi; 4-dişicik çiçəkli çanaqçığın kəsiyi; 5-çanaqcıq; 6-meyvə – qoza FLYUKTOFİTLƏR (lat. fluctuatio – tərəddüd etmək) – geniş işıq diapazonu şəraitini üstün tutan bitkilər (məs., qabarma-çəkilmə ritmik işıqlanma şəraitində məskunlaşan litoral dəniz yosunları).
nəticəsində canlı toxuma və ya substrast tərəfindən maddələrin tutulması (saxlanması) prosesi.
məqsədəuyğun hesab edilən təbii mineral birləşmə. «F» termini bir sıra qeyri metal qazıntılar (pyezokvars, flüorit və s.) üçün də işlədilir. Azərbaycanın yeraltı sərvətləri içərisində əhəmiyyətinə görə ikinci yeri filiz faydalı qazıntıları durur, (birinci yerdə neft-qaz durur), respublikamız bu faydalı qazıntılarla çox zəngindir. Daşkəsən dəmir yatağı, Zəylik alunit yatağı, Balakən rayonunda aşkar edilmiş polimetal yatağı Avropada, həta dünyada ən iri yataqlardan sayılır. Respublikamızın ərazisində həmçinin mis, qurğuşun, sink, molibden, manqan, kobalt, civə, xrom, nikel, sürmə, arsen, qızıl və s. yataqları da vardır.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|