Ekoloji LÜĞƏt a


Download 3.98 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/60
Sana14.02.2017
Hajmi3.98 Mb.
#384
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   60

MƏİŞƏT SÜZGƏCLƏRİ  (içməli su üçün) – suyu üzvi maddələrin 

çirkləndiricilərindən (fenol, neft maddələri) ağır metalardan təmizləyən, 

həmçinin suyun codluğunu azaldan xüsusi qurğular. 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

309 


 

MƏİŞƏT (KOMMUNAL) TULLANTILARI – məişət  əşyalarının 

və insanların həyatında istifadə edilən maddələrin bərk (həmçinin çirkab 

sularının çöküntüləri (tullantıları) hamam, camaşırxana, yeməkxana, xəs-

təxana müəssəsisələrin məişət binaları tullantıları və s.). 



MƏİŞƏT TULLANTILARININ İSTİFADƏSİ  – tullantıların 

tərkibindən qiymətli (əsasən metalları) və yanmayan komponentləri (şü-

şə) çıxararaq, onları yandırdıqda və ya üzvi qıcqırtdıqda  əldə edilən 

enerji və xammaldan tikinti materialları, kompost və s . istehsal 

olunması. 

MƏMƏLİLƏR  (Mammalia)  – Xordalılar tipindən daha yüksək 

inkişaf etmiş heyvan sinfi. M.-ə  hər yerdə rast gəlmək olar. Bəzi M. 

(canavar), heyvandarlığa, bir çox növləri (gəmiricilər) kənd təsərrüfatı 

bitkilərinə,  əsasən taxıla və  çəmənlərə ciddi zərər vurur. İnsanın 

bilavasitə  təqibi və  təbii  şəraitin dəyişilməsi M.-in bir çox növünün 

sürətlə azalmasına səbəb olmuş, xeyli hissəsi isə (iri balinalar, pələng, 

lemurlar və s.) məhv olmaq təhlükəsi altında qalmışdır. Son yüz ildə bir 

çox növlər (Steller inəyi, kisəli canavar) tamamilə  məhv olmuşdur. 

Beynəlxalq təbiəti Mühafizə İttifaqının məlumatına görə 300-dək növ və 

yarımnöv nəsli kəsilmək təhlükəsi altındadır. Zoologiyanın M.-i 

öyrənən bölməsi teriologiya adlanır. 

MƏNŞƏ – taksonun formalaşıb inkişaf etdiyi sahə. 

MƏSKƏN   (Mestoobitaniye) – fərdin, populyasiyanın və ya 

növün yaşadığı yer və  şəraiti mühit. Heyvanların məskəni bir neçə 

stasiyadan ibarət ola bilər (qışlamaq üçün, çoxalmaq üçün, yatmaq üçün, 

yemləmək üçün, yayılması üçün). 

Fitosenozun məskəni abiotik amillərin kompleksinin entopidə 

(fitosenozun relyefdə yerləşməsi), ekotopda(fitosenozun mühit rejimi – 

hava, su, mineral qidalanma, temperatur – radiasiya), biotik amillərin 

kompleksinin (fitosenoz üçün – heyvan və mikroorqanizmlərin 

fəaliyyəti) və fitosenogen amillərin kompleksinin (bitki 

qruplaşmalarının fəaliyyətindən yaranaraq ekotopu biotopa çevirir), 

məcmusundan ibarətdir. 

MƏSKUNLAŞMA SƏHRASI – əhalinin yaşaması üçün şərait olan 

səhra. Belə səhralarda hazırda 390 mln-a yaxın insan məskunlaşmışdır. 



MIĞMIĞALAR  (Phlebotomiae)  – ikiqanadlı qansoran milçəklər 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

310 


 

fəsiləsi. Xırda (1,2-3,7 mm), tüklü həşərat olub, sarı, bəzən boz 

rəngdədir. Azərbaycanda 18 növü məlumdur. Erkəkləri əsasən, bitki və 

meyvə  şirəsi ilə qidalanır, dişiləri isə müxtəlif heyvanların və insanın 

qanını sorur. Yetkin M. müxtəlif heyvanların yuvasında, ev heyvanları 

saxlanan binalarda, ağac kötüklərində və s. yerlərdə yaşayır. Axşamlar 

fəal olur. Mığmığa qızdırmasının törədicisidir. 

MİKOFAQLAR  – göbələklə qidalanan heyvanlar (bir çox 

həşəratlar). 



MİKOFLORA – göbələk florası. 

MİKOKÜTLƏ  – Hər hansı biosenozda və ya ekosistemdə 

göbələklərin bioloji kütləsi. 



MİKOLOGİYA –göbələklər haqqında elm, botanikanın bölmələrin-

dən biri. M. göbələklərin morfologiya, sistematika, biologiya, 

fiziologiya, ekologiya və coğrafiyasını, həmçinin onların təbiətdə  və 

insan həyatında rolunu öyrənir. Azərbaycanda M. sahəsində tədqiqat işi 

Azərbaycan MEA Botanika institutunda aparılır. 

MİKORİZA (yun. mukes – göbələk və rhiza - kök) – göbələk-kök-

göbələk miselisinin ali bitki kökləri ilə birlikdə simbioz (müştərək) 

yaşaması. M. bitkilərin kökündə müxtəlif formalarda olur; kökün ucunu 

xaricdən  əhatə edən ektotrof M. və miselinin hüceyrənin daxilinə 

keçməsi ilə xarakterizə olunan endotrof M. ayırd edilir. Ektotrof M. bir 

çox ağac (palıd, küknar, şam, tozağacı), kol (söyüd), bəzi kolcuqlar və 

ot bitkiləri (diridoğan qarabaşaq) üçün xarakterikdir. Endotrof M.-nın 

inkişafı zamanı kökün forması  dəyişmir, kök telləri məhv olmur, 

göbələk hifləri qabıq parenximasının hüceyrə daxilində yerləşir. 

Köklərində M. olan bitkilər mikotrof bitkilər adlanır. 



MİKOTROF BİTKİLƏR – qida maddələrini torpaqdan kökündəki 

göbələklər vasitəsilə alan və mikoriza əmələ gətirən bitkilər. Bitkilərin 

əksəriyyəti M.b.-ə aiddir (qatırquyruğu, plaunlar, bəzi birillik və su 

bitkilərindən başqa). M.b. 3 qrupa bölünür: simbiont göbələk 

yoluxmadan, toxumdan inkişaf etməyən bitkilər (məs. səhləb çiçəyi): 

mikorizasız inkişaf edə bilən, lakin göbələklə yoluxduqda daha yaxşı 

inkişaf edən bitkilər (bir çox ağaclar, kollar, kolcuqlar): çox vaxt 

mikorizası olan, lakin əlverişli qida mühitində göbələk yoluxmadan 

yaxşı inkişaf edən bitkilər (məs. cökə, tozağacı, bir çox kollar). 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

311 


 

MİKOTROFİZM (yun. mikros - kiçik) – ali bitkilərlə göbələklərin 

simbioz forması.  İlk dəfə göbələklərin köməyi ilə qida maddələrini 

almağa, göbələklərin isə ali bitkilərin üzvi maddələrdən istifadə etməyə 

imkan yaradır. 



MİKOZLAR (yun. mukes - göbələk) – parazit göbələklərin insan və 

heyvan orqanizmində törətdiyi xəstəliklər, insanlarda əsasən dərini 

zədələyir. Heyvanlarda M. əsasən kənd təsərrüfatı  xəzdərili və  yırtıcı 

heyvanlarda, gəmiricilərdə, arılarda və balıqlarda müşahidə edilir. 



MİKROBENTOS  – ölçüsü 0,1 mm-dən kiçik olan dib (bentos) 

orqanizmlərinin məcmusu.  Ən kütləvi nümayəndələri bakteriyalar, 

yosunlar, ibtidailər (xüsusilə infuzorlar, xırda nematodlar, gənələr, kiçik 

xərçəngkimilər və s.-dir). 



MİKROBİOLOGİYA 

– mikroorqanizmləri, mikroskopik 

göbələkləri və yosunları, bunların sistematikasını, morfologiyasını, 

fiziologiyasını, biokimyasını, irsiyyət və  dəyişkənliyini, təbiətdə 

maddələr dövranında rolunu və yayılmasını, praktiki əhəmiyyətini 

öyrənən elm. 



MİKROBİOSENOZ  – biogesenozun (ekosistemin) mütləq 

komponentləri-mikroorqanizmlərin məcmusu. 

M. aşağıdakı mikroorqanizm qruplarına ayrılır: bakteriyalar, 

göbələklər, antinomisetlər, mikroskopik yosunlar, protozoalar. 



MİKROBLAR – aktinomisetlərin, bakteriyaların, maya göbələkləri 

və mikroskopik göbələklərin, yəni mikroorqanizmlərin ümumləşdirilmiş 

adı (mikroskopik yosunlar və ibtidailər müstəsna olmaqla) Bəzən bütün 

mikroorqanizmlər M. adlandırılır. 



MİKROEKOSİSTEM  – mikrosenoz və ya mikroprosenoza uyğun 

(müvafiq) olan sistem, bura biosenozun biosenotik mühitinin həcmi 

(məs. ağacın çürümüş gövdəsi, heyvan cəsədi, leşi və ya mamırların 

çürüyən, yaxud artıq hümusa çevrilmiş gövdələrin  əmələ  gətirdiyi 

biohorizont) də aid edilir. Termini R.Dajo (1975) təklif etmişdir. 

MİKROELEMENTLƏR  – orqanizmdə az miqdarda (adətən 

0,001% və daha az) təsadüf edilən kimyəvi elementlər. M. termini 

torpağın, süxurların, mineralların, suyun tərkibində olan bəzi kimyəvi 

elementləri göstərmək üçün işlənilir. Müasir məlumata  əsasən bitki və 

heyvan orqanizmlərində, həmçinin torpaqda 70-dən artıq mikroelement 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

312 


 

tapılmışdır. Bunlardan 65-nin müəyyən fizioloji funksiyası vardır. 12 M. 

müxtəlif bioloji aktiv birləşmələrin – fermentlərin, piqmentlərin 

tərkibinə daxildir, orqanizmdə maddələr mübadiləsinə, bitkilərin 

məhsuldarlığını artırmaqla onun keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa təsir 

göstərir. Bitki və heyvan orqanizmində çatışmadıqda bir sıra xəstəliklər 

(xloroz, boz ləkə, çətir xəstəliyi, özəyin çürüməsi, kobaltoz və s.) baş 

verir. M.-ə bor, mis, kobalt, yod, manqan, molibden, dəmir, alüminium, 

brom, gümüş, nikkel və s. daxildir. 

MİKROİQLİM    coğrafi landşaft daxilində kiçik ərazinin (məs. 

meşə talası, göl sahili, şəhər meydançası, tarla və s.) iqlimi. M. dedikdə, 

əsasən, həmin sahə üçün xarakterik olan ümumi iqlim şəraitindən fərqli 

iqlim nəzərdə tutulur. M.-ə  səth örtüyünün təsiri böyükdür. Buna görə 

də,  əsasən, havanın yer səthinə yaxın təbəqəsində  əmələ  gəlir və 

hündürlük artdıqca yox olur. Yaşıl bitkilər zonasının, iri şəhərlərin, ayrı-

ayrı binaların və s. M.-i var. Yaşayış yerinin, istehsalat binalarının, 

müalicə və uşaq müəssisələrinin və s. M.-i insan sağlamlığına bilavasitə 

təsir göstərir və istənilən vaxt asanlıqla dəyişdirilir. 

MİKROFAQLAR 

– xırda qida hissəcikləri və ya 

mikroorqanizmlərlə qidalanan heyvanlar (arılar-bitki tozcuqlarilə, bəzi 

malyusklar göbələk sporlarilə, birhüceyrəli yosunlarla, torpaq 

soxulcanları-ibtidailərlə, yosunlarla və s.). 

MİKROFAUNA  – mikroskopik (500 mkm-dən kiçik) heyvanların 

məcmusu (ibtidailər, torpaq nematodları və s.). 



MİKROFİLLƏR  – bəzi qazıntı  və müasir ali bitkilərin (məs., 

plaunkimilər) xırda yarpaqları; təkamül prosesi gedişində ali bitkilərin 

əcdadı olan psilofitlərin yarpaqsız budaqlarında (telomlar) törəmə kimi 

əmələ gəlir. 



MİKROFİTLƏR    ibtidai mikroskopik birhüceyrəli yosunlar 

(diamot, göy-yaşıl və s.). 



MİKROFLORA  – torpaqda, suda. havada, ərzaq məhsullarında, 

insan və heyvan orq-lərində  və s. təsadüf olunan mikroorq-lərin məc-

musu. 

MİKROGÜBRƏLƏR  – tərkibində mikroelementlər (B, Cu, Mn, 

Zn, Co və s.) olan gübrələr. M. bor, mis, manqan, sink və s. M.-inə, 

həmçinin tərkibində 2 və daha artıq mikroelement olan poligübrələrə 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

313 


 

bölünür. Mikroelementlərin duzları, bəzi sənaye tullantıları, fritlər və s. 

M. kimi işlədilir. 

MİKROKOSM(OS)  – Makrokosmun inikası, güzgüsü. Kainatın 

simvolu olan insan. M. haqqında təlim qədim yunan fəlsəfəsində 

(Platon), Renessans fəlsəfəsində (C.Bruno, Kuzalı Nikolay, 

T.Kompanella) yayılmışdı. Kötenin panteizm təlimlərinə  və alman 

romantizminə xasdır. 

MİKROKOMPLEKS – fitosenozun daxili qatlarında bu və ya digər 

dərəcədə nizamla növbələnən müxtəlif tipli mikrosenozların yaratdığı 

müxtəlif tərkibli bitki örtüyü. 

MİKROORQANİZMLƏR, MİKROBLAR (yun. mikros - kiçik) – 

Bitkilərə  və heyvanlara nisbətən sadə quruluşlu, yalnız mikroskop 

altında görünə bilən,  əsasən bir hüceyrəli canlıların geniş bir qrupu. 

Bakteriyalar, mikoplazmalar, aktinomisetlər, mayalar, mikroskopik 

göbələklər və yosunlar bəzən ibtidailər və viruslar M.-ə aiddir. M. 

prokari-otlara və eukariotlara bölünür. 



MİKRORELYEF – kiçik relyef formaları. M. yer səthinin bu və ya 

digər sahəsinin ayrı-ayrı kiçik hissələridir. M. başlıca olaraq ekzogen 

proseslər nəticəsində  əmələ  gəlir: mənşəyinə görə: sub-akkumlyativ M. 

(xırda dyunlar, qum təpələri); eroziya M. formaları (kiçik yarğan); karst 

M. formaları (qıf) və s. ola bilər. 

MİKROSENOZLAR  – biosenozların  əsas qatları daxilində 

yerləşərək, dominant populyasiyaların mühityaratma fəaliyyətinin təsiri 

altında olan kiçik qruplaşmalar. 

M. bölünür: a) Mediogen M.-biosenotik mühitin yaratdığı M. (epifit 

və saprofit M.; məs, mamırlar və şibyələr M-ı) b) biogen M.-biosenozda 

dominantlıq edən növün biologiyası ilə  əlaqədar yaranan M. (məs. 

kökümsov);             c) Ekzogen M-torpağın zədələnməsi nəticəsində 

yaranan M. (qabanların torpağı qazması, alt yarusda ağacların 

yıxılması), bəzi ağacların gövdələrinin qabığının zədələnməsi buna 

səbəb ola bilər. ç) biomediogen M. (məs: ağacın çürüyən gövdəsi 

üzərində kökümsov bitkinin Mikrosenozu); d) bioekzogen M. (məs. 

ocaq yerində kökümsov bitkinin yaratdığı M.) e) endogen M. torpağın 

Mikrosenozu (sistematik edafik qatının), Məs. miko və mikrosenozlar 

və bakteriya mikrosenozları. Bütün M.-da yalnız dominulentin deyil, 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

314 


 

digər senotiplərin və bitki və heyvan populyasiyaları  iştirak edir. 

Biosenozda nisbətən davamlı M.-la yanaşı çox vaxt M.-ı yaradan 

suksessiyaların elementlərinə-mikroprosenozlara rast gəlinir: məs. yı-

xılmış  ağac üzərində  və heyvan leşi üzərində müşahidə olunan 

suksessiya. M.-rı onların məcmusu – mikroassosiasiya və ya 

mikrokompleks kimi də qiymətləndirmək olar. 

MİKROSKOPİK ORQANİZMLƏR  – 50-dən 500 mkm ölçülü 

oqanizmlər. 



MİKROTERMLƏR  – nisbətən isti yayı, soyuq qışı  və  aşağı 

temperaturu (0-15

°) üstün tutan orqanizmlər (əksər iynəyarpaqlı 

bitkilər). 



MİKROTERMOFİTLƏR  – sərinlik sevənlər – aşağı termofil 

bitkilər, nisbətən soyuq və  qısa yay şəraitində inkişaf edirlər. Məs. 

ağşam. Vegetasiya dövrünün orta günlük temperaturunun 10-15

° 

olmasına üstünlük verir. Mikroterm, hidroterm, hiqrofitlər, mezofitlər və 



kserofitlərə ayrılır. 

MİKROTROFİZM, mikrotrofluq – göbələk və ali bitkinin 

simbiozu (birgə yaşaması). 



MİKSOTROFİTLƏR  – qarışıq qidalanan orqanizmlər, yalnız 

fotosintez hesabına deyil, həm də hazır üzvi maddələrlə qidalanan 

orqanizmlər. Yarımparazit bitkilər (çınqıldağotu, köcotu və s.). Bir çox 

həşəratyeyən bitkilər, yaşıl mikrotrof bitkiləri M. adlandırmaq olar. 



MİQRANTLAR – miqrasiya edən orqanizmlər. 

MİQRASİYA DÖVRÜ (yun. migratio – migro – köçürəm 

sözündən)  –müəyyən heyvan növlərinin kürüləmək yerinə, qışlamağa 

və ya kökəlmək üçün hərəkət etdiyi müddət (dövr). 



MİQRASİYA HƏDDİ  – Miqrasiya edən heyvanların (quşlar, 

balıqlar, məməlilər və s.) getdikləri məsafə həddi. 



MİQSOQALİN SU HÖVZƏSİ (yun. mixis – qarışıq və hals - duz) 

– tərkibində 0,5-30% duz olan su hövzəsi. 



MİLLİ PARK – insan fəaliyyətinin təsirilə  dəyişilməyən və ya az 

dəyişilən, bitki və heyvanat aləmi xüsusi elmi-təhsil  əhəmiyyətli 

mühafizə olunan təbiət ərazisi. M.p. böyük sahə tutub təbiətin mənzərəli 

yerində ayrılır, orada landşaftın bərpası, nadir və tükənməkdə olan bitki 

və heyvanat aləmi qorunub saxlanması üçün işlər görülür. Qoruqlardan 


Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

315 


 

fərqli olaraq M.p. əhalinin istirahəti üçün rekreasiya və  mədəni 

əhəmiyyət daşıyır. M.p. təbiətin mühafizə kateqoriyası kimi xaricdə 

geniş yayılmışdır. Bu termin ilk dəfə 1872-ci ildə ABŞ-da konqresdə 

qəbul olunmuşdur. M.p. Cənubi Amerikada (1903), Braziliyada (1919), 

Fransada (1913), İsveçrədə (1914), İspaniyada (1915) və s. ölkələrdə 

təşkil olunmuşdur. 1984-cü ilədək dünyada 2600-dən artıq M.p. 

yaradılmışdır. Onların sahəsi 400 mln ha təşkil edir. 30 M.p.-ın sahəsi 

bir milyon hektarı keçir. Onlardan Qrenlandiya M.p. (Danimarka) – 

sahəsi 7,5 mln ha, Vud-Baffalo M.p. (Kanada) – 4,5 mln ha, Serenqeti 

M.p. (Tranzaniya) – 2 mln ha təşkil edir. 

2003-2004-cü illər  ərzində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 

Sərəncamları ilə respublikamızda Şirvan M.P. (54,3 min ha), Ağgöl MP 

(18 min ha), Hirkan MP (21 min ha), Ordubad MP (12 min ha) və 

Altıağac MP (11 min ha) yaradıldı. 

MİNAMATA XƏSTƏLİYİ  –civə ilə çirklənmiş  dənizdə yaşayan 

balıq və ya digər dəniz məhsulu ilə qidalandıqda civəli üzvi 

birləşmələrin insan və ya heyvanda əmələ  gətirdiyi xəstəlik (əsasən 

əsəb-iflic pozulması  şəklində baş  ağrısı, iflic, əzələ  zəifliyi, görmə 

qabiliyyətinin itməsi, bəzən koma və ya ölümlə nəticələnir). 

MİNERAL  (lat. minera – filiz, mədən)  – Yer dərinliklərində  və 

səthində fiziki-kimyəvi proseslər nəticəsində  əmələ  gələn, kimyəvi 

tərkibi və fiziki xassələri təqribən bircinsli təbii kütlə (məs. prit, 

kinovar, maqnetit, dolomit, daşduz, kalsit, kvars duzu və s.) M. əsasən 

kristallik quruluşlu bərk kütlədir. M-lar endogen, metomorfogen 

mənşəli olur. M.-lardan optika, radiotexnika, kənd təsərrüfatı  və b. 

sahələrdə geniş istifadə olunur. Bəzi M.-lar qiymətli daşlar və  məmulat 

daşlarıdır. 



MİNERAL GÖLLƏR  – duzlu göllər və ya duz gölləri-kəskin 

minerallaşmış  və ya suyunda çoxlu miqdarda duz olan (adətən 47 q/l, 

Xəzər gölü, Baskuncaq g, Elton g.). M.g-in  suları kimyəvi tərkibinə 

görə karbonatlı, sulfatlı  və xloridli olur. M.g.-dən xörək duzu, soda, 

mirabilit, yod, brom və s. istehsal edilir. Sulfat tipli M.g.-də əmələ gələn 

hidrogen-sulfidli mineral palçıqlar müalicə vasitəsi kimi işlədilir. 



MİNERAL GÜBRƏLƏR  – tərkibində bitkinin qidalanması üçün 

lazım olan qeyri üzvi maddələr,  əsasən duzlar. Kənd təsərrüfatı 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

316 


 

bitkilərinin məhsuldarlığını  və  məhsulun keyfiyyətini artırmaq üçün 

M.g.  ən effektiv vasitədir. M.g. azot gübrələri, mikrogübrələr,  əhəngli 

gübrələr və kompleks gübrələrə bölünür. M.g. payızda və yazda şum 

altına (əsas gübrələr), səpinlə birlikdə (səpin gübrələri) və vegetasiya 

dövründə (bitkini qidalandıran) verilir. M.g. orta norması: 30-100 N, 30-

60 P

2

O



5

 və 45-90 K

2

O. 


M.g. üzvi gübrələrlə birgə verildikdə onun effektivliyi daha da artır. 

M.g-dən düzgün istifadə edilmədikdə (yüksək dozada) torpağın 

münbitliyinin azalması, bitkinin və heyvanat aləminin məhv olması, çay 

və digər su hövzələrinin çirklənməsinə səbəb ola bilər. 



MİNERAL QİDALANMA    orqanizmlər tərəfindən mineral 

elementlərin istifadəsi. Kation və anionlar qəbul olunur. N, P, S, K, Cf, 

Mg və bir sıra mikroelementlər (Fe, B,   Zn, Mg və s.) çox mühüm 

hesab olunur. Heyvanlar onları trofik zənciri üzrə  qəbul edirlər: 

avtotroflar – fitofaqlar -zoofaqlar. 

MİNERAL MADDƏLƏR – qeyri-üzvi kimyəvi maddələr. 

MİNERAL RESURSLAR – hər hansı rayon, ölkə, kontinent və 

planetdə (bütövlüklə) Yeraltı faydalı qazıntıların ehtiyatının məcmusu 

(neft, daş kömür, qızıl, gümüş, volfram, dəmir və s.). 

MİNERAL SULAR – bioloji aktiv mineral komponentlərin çoxluğu 

ilə xarakterizə olunan və insan orqanizmini müalicə edən spesifik fiziki-

kimyəvi xassələrə malik təbii (əsasən, yeraltı) sular. Kimyəvi tərkibi və 

fiziki-kimyəvi xassələrindən asılı olaraq müalicə məqsədi ilə (daxili və 

xarici) işlədilir. M.s. minerallaşma dərəcəsinə görə  zəif, çox 

minerallaşmış, duzlu, çox duzlu, ion tərkibinə görə xlorlu, 

hidrokarbonatlı, sulfatlı, natriumlu, kalsiumlu, maqneziumlu və s. sulara 

bölünür: qazların və spesifik elementlərin çoxluğuna görə karbon qazlı, 

sulfidli, azotlu, bromlu, yodlu, dəmirli, mərgümüşlü, radioaktivli 

(radonlu) və s., temperaturuna görə soyuq (20

°C-dək), ilıq (20-37°C), 

isti (termal 37-42

°C), çox isti (42°C-dən daha çox) olur. Müalicə 

baxımından üzvi maddələrlə  zəngin, zəif minerallaşmış sular daha 

əhəmiyyətli hesab edilir. Azərbaycan Respublikasında 1000-dən çox 

termal və soyuq sulu mineral bulaq qeydə alınmışdır. Karbon qazlı M.s. 

əsasən Kiçik Qafqazda, o cümlədən Naxçıvan Muxtar Respublikasında 

(İstisu, Turşsu, Sirab, Darıdağ, Badamlı, Vayxır və s.); hidrogensulfidli 



Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 



────────────────────────────────────────── 

317 


 

sular Böyük Qafqazda (Qalaaltı, Suraxanı,  İlisu), Lənkəranda, 

Masallıda; metanlı sular Abşeronda, Xəzəryanı sahədə və s. yerlərdədir. 

MİNERALİZATORLAR  – 1) Ölü üzvi birləşmələri ayrı-ayrı 

kimyəvi maddələrə  və elementlərə (CO

2

,  N,  P,  K,  Ca  və s.) qədər 



parçalayan canlı orqanizmlər (əksərən heterotrof bakteriyalar). İstənilən 

biosenozda mühüm rol oynayır. 2) Maqmada və Yerin hidrotermal 

məhlullarında həll olmuş uçucu və kimyəvi aktiv maddələr (su buxarı, 

CO

2



, ftor və xlor birləşmələri). 

MİNİMUM ÖLDÜRÜCÜ DOZA – orqanizmə daxil edilən az 

miqdar zəhər müəyyən vaxtda onun bəzi fərdlərini məhv edir. 



MİNİMUM ÖLÜM KONSENTRASİYASI – ətraf mühitdə toksik 

madələrin  ən aşağı konsentarsiyası  təcrübə heyvanlarının yalnız ayrı-

ayrı fərdlərinin ölümü ilə nəticələnir. CL

min


 və ya SK min. simvolu ilə 

işarə olunur. 



MİOFAQ (yun. mus (myos) – əzələ) – ətyeyən orqanizmlər. 

MİRMEKOFAQLAR  (yun. myrmex - qarışqa)  – qarışqa ilə 

qidalanan heyvanlar (hörümçək, həşəratlar, quşlar, məməlilər). 



MİSETOFAQLAR – göbələklə qidalanan orqanizmlər. 

MİŞARÇILAR  (Tenthredinoidea)  – oturaqqarınlı  pərdəqanadlı 

həşəratların 3 fəsiləsinin ümumi adı. 5 mindən çox, Azərb-da 200-dək 

növü var. M. əsasən, meşə zonalarında yayılmışdır. Dişi fərdlər dişli 

yumurtaqoyanı vasitəsi ilə bitkilərin yumşaq toxumasını mişarlayır (adı 

da buradandır) və həmin yerə yumurta qoyur. M.-in əksəriyyəti torpaqda 

puplaşır. Taxıla, meyvə, bostan, dekorativ bitkilərə və s. zərər verir. 



Download 3.98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling