Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ──────────────────────────────────────────
- MEŞƏ İLƏ ÖRTÜLÜ SAHƏ
- MEŞƏ MELİORASİYASI
- MEŞƏ SƏNAYESİ
- MEŞƏ TƏSƏRRÜFATININ KİMYALAŞDIRILMASI
- MEŞƏ ZOLAQLARI
- MEŞƏ-PARK
- MEŞƏNİN TƏBİİ BƏRPASI
- MƏDƏNİ LANDŞAFT
- MƏHSULDARLIQ
|
MEŞƏ KADASTRI – Meşənin səmərəli istifadəsi, qorunması, mühafizəsi və meşə təsərrüfatının inkişafının planlaşdırılmasını təşkil etmək məqsədilə meşələrin dövlət uçotu və dövlət M.k. aparılır. Dövlət M.k. meşə quruluşu materialları əsasında yerinə yetirilir. Meşə təsərrüfatından səmərəli və effektli istifadə etmək məqsədilə dövlət M.k.-na meşələrin kəmiyyət və keyfiyyət vəziyyəti haqqında məlumatlar, meşələrin qoruyucu kateqoriyalara bölünməsi və s. daxil
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 299
edilir. Dövlət M.k.-nın sənədləşdirilməsi dövlət meşələrində, qoruq meşələrində və ayrı-ayrı müəssisə və təşkilatlara aid meşələrdə aparılmalıdır. Hazırda bəzi SNQ dövlətlərində M.k. aparılır. Respublikamızda vaxtilə bu işə başlanmış, lakin sonra davam etdirilməmişdir. Onun aparılması respublikamızın meşə təsərüfatları üçün vacib məsələ hesab edilməlidir. MEŞƏ KƏNARI – qonşu biosenoza zolaq şəklində dar keçidli sərhəd (ekoton). Meşə kənarında çox vaxt kollar, sarmaşıqlar, meşədə dominantlıq edən ağacların pöhrələri bitir. Çox vaxt meşə kənarının bitki örtüyü ekoton suksessiyaları üçün prosenoz kimi müşahidə olunur. Bu zaman meşənin sərhədi suksessiv (dəyişkən) olur.
ilə örtülü hissəsi, fazlə. MEŞƏ QORUMA, DÖVLƏT MEŞƏ QORUMA – M.q.-nın əsas vəzifələri: meşə yanğınlarının qarşısını almaq, yanğınları vaxtında aşkar etmək və ona qarşı mübarizə aparmaq; insanın ziyan verən hərəkətlərindən – öz başına (qanunsuz) ağacların kəsilməsi, oğurlanması və s.-dən mühafizəsi; meşəqırma, meşədə ot çalımı, mal-qara otarılması və digər istismar növlərinə nəzarət; meşədə ziyanverici həşəratlar və xəstəliklər zahirə çıxdıqda xəbərdarlıq etmək; meşədə heyvanların ovlanma qaydası və vaxtına nəzarət etmək. M.q. işlərinin yerinə yetirilməsi və nəzarəti Respublikanın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Meşə Departamentinə həvalə olunmuşdur. MEŞƏ QRUPLARI – meşələrin xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə uyğun olaraq, onların yerləşdiyi ərazidən və funksiyalarından asılı olaraq dövlət meşələri üç qrupa (I, II, III) ayrılır. I-qrupa əsasən suqoruyucu, torpaqqoruyucu, səhiyyə-gigiyena və sağlamlıq funksiyası daşıyan meşələr daxildir. Bu meşələrdə istifadə olduqca məhdudlaşdırılır. Meşədə yalnız meşə-bərpa, xidməti və sanitar qırıntısına icazə verilir. II qrup meşələrdə başdan-başa, tədrici və seçmə qırıntısına icazə verilir. III qrup meşələr çoxmeşəli rayonlarda yerləşir və burada başdan-başa qırıntı üsulları tətbiq edilir. II, III qrup meşələrinə Ural,Sibir meşələri daxildir. Azərbaycan respublikasının meşələri I qrupa aiddir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 300
MEŞƏ QURULUŞU – meşə fondunun təşkilinə, meşənin taksasiyasına, meşələrin uçotunda və öyrənilməsində prespektiv dövr üçün meşə təsərrüfatının idarə olunması layihəsini tərtib edir və kompleks tədbirlər hazırlayır. M.q. zamanı meşə ehtiyatlarının yenidən bərpası və s. üçün tədbirlər müəyyən edilir.
(zərərvericilərdən və xəstəliklərdən) bu üsullar entomopatogen mikroorqanizmlər, entomofaq – cücülər qidalanan quş və heyvanlardan istifadə etməklə aparılır. MEŞƏ SƏNAYESİ – meşələrdə oduncaq tədarük edən və onun emalı ilə məşğul olan sənaye sahələrinin məcmusu. MEŞƏ SƏRVƏTLƏRİ – iqtisadi və mədəni cəhətdən cəmiyyətin meşəyə olan tələbatını ödəmək üçün meşənin məhsulundan və faydalı xüsusiyyətindən istifadə edilir. M.s.-nə oduncaq, texniki, ərzaq, yem, dərman bitkiləri, həmçinin meşənin qoruyucusu və ictimai əhəmiyyəti daxildir. Oduncaq sərvətləri-xidməti, səhiyyə və digər meşəqırma işləri vaxtı əldə edilir. Texniki sərvətlərə quttaperça, mantar qabığı, tinnidlər (gönü aşılamaq üçün), müxtəlif üzvi rəngləyicilər və s. aiddir. Meşənin ərzaq sərvətlərinə – meyvə, giləmeyvə, göbələk, qoz, yem otları, həmçinin vəhşi heyvan və quşlar daxildir. Bura həmçinin meşə ərazisində yerləşdirilən arıların məhsulu aid edilir. Yem sərvətlərinə meşə sahəsindən əldə edilən ot, çırpı, yem məqsədilə toplanan meyvələr (palıd qozası və s.) daxildir. Meşənin dərman sərvətləri farmakologiyada geniş istifadə olunur. Dərman preparatlarının 40%-dən çoxu dərman bitkilərindən hazırlanır. Preparatlar ot, ağac və kolların meyvəsindən, yarpaqlarından, qabığından və s. hazırlanır. Meşənin qoruyucu funksiyası onun torpağı su və külək eroziyasından, sellərdən, uçqundan, hava və su hövzələrini çirklənmədən, insan və heyvanları səs-küydən qorumasıdır. Meşənin ictimai əhəmiyyətinə onun rekreasiya, kurort, estetik xüsusiyyətləri daxildir. MEŞƏ TAKSASİYASI – meşə sərvətlərinin uçotu, keyfiyyətcə, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 301
kəmiyyətcə xarakteristikasını və dinamikasını aşkar etmək üçün kompleks texniki tədbirlər. M.t. ağacların, meşə massivlərinin həcmini, ehtiyatını, ayrı-ayrı ağacların və meşəliyin artımını hesablamaq üçün metodları öyrənir. M.t. meşə təsərrüfatı fəaliyyətini səmərəli planlaşdırmaq, meşənin dinamikasına, inkişafına və mövcud meşəliklərin bitmə şəraitinə görə optimallığına qiymət vermək, meşə təsərrüfatının düzgün aparılmasına, görülən təsərrüfat tədbirlərinin keyfiyyət və effektivliyinə nəzarət etmək haqqında məlumat verir.
uçota almaq, yeni meşələr salmaq, onları yanğından, xəstəlik və zərərvericilərdən qorumaq, meşələrin qoruyucu və sutəmizləyici funksiyasını saxlamaqla, xalq təsərrüfatının meşə materialına olan tələbatını ödəmək məqsədi ilə meşələrdən səmərəli istifadə olunmasını təmin edir. M.t. meşədən oduncaq, dərman və texniki xammal, yeyinti məhsulları və s. istehsal edir. Meşədən torpaq və suqoruyucu, iqlim saflaşdırıcı, kurortoloji, rekreasiya və s. məqsədlər üçün istifadə olunur. M.t-nın əsas vəzifələrindən biri də meşələrin bərpası və yeni meşəliklər salınmasıdır. MEŞƏ TƏSƏRRÜFATININ KİMYALAŞDIRILMASI – meşə təsərrüfatında kimyəvi vasitələrdən istifadə olunması; M.t.k. özündə aşağıdakıları cəmləşdirir: meşənin ziyanverici cücülərdən və xəstəliklərdən qorumaq üçün, tingliklərdə və meşə əkinlərində alaq otları ilə mübarizədə pestisidlərin istifadə olunması; tingliklərdə əkin materialının keyfiyyətini, davamlılığını, boy artımını yüksəltmək məqsədilə mineral gübrələrdən istifadə olunması; meşə yanğınlarını söndürmək üçün kimyəvi vasitələrdən istifadə edilməsi və s. MEŞƏ YANĞINLARI – M.y. əsasən kortəbii hadisələrlə yayılan yanğına deyilir. M.y. ən çox əhalinin təqsiri üzündən baş verir (meşədə tonqal qalamaq, ov etmək, ot çalmaq və s.). M.y. zamanı canlı və ölü örtük, töküntü, yarpaq, budaqlar, meşə döşənəyi və s. yanır. M.y. meşə təsərrüfatına böyük ziyan vurur: çoxlu oduncaq məhv olur, meşənin tərkibi pisləşir, ağacların boy artımı zəifləyir, heyvanat aləmi məhv olur və s. M.y-na qarşı mübarizə meşə təsərrüfatları tərəfindən yerinə yetirilir. MEŞƏ ZİYANVERİCİLƏRİ – meşəliklərə ziyan verən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 302
(zədələyən) orqanizmlər. Meşəyə, əsasən, ziyan verən cücülər sinfidir, bir qədər az ziyanvericilərdən bəzi gənələri, çoxayaqlıları, ibliz, məməlilər (həşəratyeyənlər – kirpilər, göstəbək, siçanlar; cütdırnaqlılar – qaban, cüyür və s. yırtıcılar – tülkü, ayı və bəzi quşlar). Bu heyvanların verdiyi ziyan yarpaqların, tumurcuqların, çiçəklərin, meyvələrin toxumların, budaqların, qabıqların, ağacın oduncağının, köklərinin tam və qismən yeyilməsi və ya zədələnməsindən ibarətdir. Bu zaman bitkilər (ağac və kollar, yeniyetmələr) zəifləyir, inkişafı dayanır, bar vermir və çox vaxt məhv olur. Cücülər meşə üçün daha təhlükəlidir, onlar kütləvi çoxalaraq geniş ərazilərdə meşə təsərrüfatına ziyan yetirir. MEŞƏ ZOLAQLARI – bax: qoruyucu meşə zolaqları. MEŞƏALTI – meşə qruplaşmasının əsas ağaclıq yarusunun hündür- lüyünə çatmayan kol və ağacların məcmusu. MEŞƏDƏN İSTİFADƏ – meşə fondu meşələrinin faydalı xüsusiyyətlərindən və torpağından istifadə edilməsi. Qanunla aşağıdakı M.i. növləri vardır: oduncaqdan istifadə: meşənin ikinci dərəcəli materiallarının (kötük, ağac qabığı və s.) istifadə; meşədən əlavə istifadə (meyvə, gilə-meyvə, göbələk və s. tədarükü): M.i. xüsusi icazə ilə (meşə qırma bileti, meşədən istifadə bileti) olmalıdır. Yalnız adamların meşədə olarkən göbələk, meyvə, giləmeyvə və s. yığması icazəsiz ola bilər.
məhsulu almaq məqsədi ilə meşə salınması, onun mühafizəsi, sutənzimi, müalicə-sağlamlıq, estetik əhəmiyyətinin öyrənilməsi ilə məşğul olur. 2) Meşənin becərilməsi və yaxşılaşdırılması, onun məhsuldarlığının artırılması metodları haqında elm. M. bir elm kimi meşəşünaslığa və xüsusi meşəçiliyə bölünür. 3) Meşə təsərrüfatlarının quruluşuna daxil olan ərazi təsərrüfat vahidi (yaxud meşəbəyilik). MEŞƏLİK FAİZİ – ərazinin meşə ilə örtülmə dərəcəsi. Meşə ilə örtülü sahənin ümumi sahəyə (məs: respublikanın, rayo-nun meşə təsərrüfatının və s.) nisbəti ilə təyin olunur: faizlə ifadə olunur. Meşəlik faizinin dinamikası insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında gedir. Azərbaycan Respublikası az meşəliyi ilə səciyyələnərək ərazisinin meşəlik faizi 10-dur. Ən böyük meşəlik faizi (40%-dən çox) ilə Böyük Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 303
Qafqazın cənub yamacı rayonları (Balakən, Zaqatala, Oğuz, Qəbələ, İsmayıllı), Qarabağın dağlıq hissəsi (Ağdərə və Xankəndi rayonları) və qismən Talış (Astara rayonu) xarakterikdir. Orta meşəlik faizi (20-40%) ilə səciyyələnən ərazilər Böyük Qafqazda (Şəki, Quba rayonları), Kiçik Qafqazda (Gədəbəy, Daşkəsən, Kəlbəcər və Laçın rayonları) və Talışda (Lerik, Masallı rayonları) yerləşir. Orta meşəlik faizindən aşağı olan (10-20%) ərazilər Kiçik Qafqazın qərb rayonları (Qazax və Tovuz) üçün səciyyəvidir. Aşağı meşəlik faizinə (1,0-10%) Dəvəçi, Şamaxı, Şəmkir, Xocavənd rayonları aiddir. Naxçıvan Respublikası, Ceyrançöl, Qobustan, Cəbrayıl və Füzuli rayonları, Abşeron yarımadası, həmçinin alp çəmənləri demək olar ki, meşəsizdir (meşəlik faizi – 1%-dən azdır). Optimal və yüksək meşəlik faizi ətraf mühitin ekoloji baxımdan sağlamlaşmasına daha müsbət təsir göstərir.
meşələri aşağı sərhədində meşə-çöl vasitəsilə meşəsiz çöllərlə əvəz olunur. Meşənin meşə-çöl və çöllə (bozqırla) əvəz olunmasına səbəb yağıntının az və havanın nisbi rütubətliyinin aşağı olmasıdır. Belə qanunauyğunluq respublikamızın dağ sistemləri şəraitinə uyğun gəlmir. Belə ki, Böyük Qafqazın cənub yamacında dağın Qanıx-Həftaran vadisinə keçid hissədə rütubətli düzən meşəsi ilə əvəz olunur. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında meşənin aşağı sərhədi yoxdur. Burada dağlıq ərazi 600 m hündürlükdə Samur-Dəvəçi düzənliyinə keçir. Düzənliyin ərazisində bəzi yerlərdə dənizə qədər meşələrin yayılması müşahidə olunur. Lənkəran regionu ərazisində də meşənin aşağı sərhədi, yəni meşənin çölə, yaxud arid tipli seyrəkliyə keçidi müşahidə edilmir. Burada Lənkəran ovalığında Hirkan tipli məşəliklərin qalıqlarına təsadüf edilir. Respublikanın dağ yamaclarnda meşənin aşağı sərhədinin və antropogen landşaftların mövcudluğu yalnız insan fəaliyyəti ilə bağlıdır. MEŞƏNİN BONİTETİ – meşə sahəsinin məhsuldarlıq göstəricisi; təbii şəraitdən asılıdır. Meşə sahəsindəki oduncaq artımının ölçüsü ilə səciyyələnir, ağaclığın orta hündürlüyü və orta yaşı ilə təyin olunur. 5 bonitet sinfi ayrılır: I-bonitet ən məhsuldar hesab olunur, məhsuldarlıq V bonitetə doğru aşağı düşür.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 304
MEŞƏNİN ÇƏTİRİ – eyni tipli morfoloji tərkibdən ibarət olan yarusların çətirlərinin məcmusu. MEŞƏ-PARK – şəhər və digər yaşayış məntəqələri ətrafında rekreasiya məqsədilə istifadə olunan abadlaşdırılmış meşə massivləri. MEŞƏNİN SU REJİMİ – atmosfer və qrunt sularının meşəyə daxil olması və onların meşə tərəfindən istifadə olunması, həmçinin suyun meşə daxilində və ondan kənarda hərəkət etməsini təyin edən hadisələrin məcmusu. M.s.r. adətən konkret sahədə müəyyən dövr ərzində (əsasən bir il müddətində) atmosfer meşə bitkisi-torpaq sistemi daxilində su balansı ilə xarakterizə olunur. Yağıntının bir hissəsi meşə çətirləri arasındakı boşluqlardan keçib meşə döşənəyinə çatır, bir hissəsi isə ağaclar və aşağı yarus bitkiləri tərəfindən tutulub saxlanır. Meşə döşənəyinə və torpağın səthinə çatan suyun bir hissəsi sızaraq torpağın alt qatlarına gedir və ya səthi axım şəklində hidroloji şəbəkəyə daxil olur. Meşə altda torpaq çox məsaməli olduğundan və çox zəif donmaya məruz qaldığından suyu bitkinin və torpağın səthindən buxarlanma hesabına və desuksiya, sonra isə transpirasiya yolu ilə sərf edir. Meşə formasiyası ot və mədəni bitkilərə nisbətən potensial buxarlanma cəminin çoxluğu ilə xarakterizə olunur, bu meşənin özünün xassələrindən asılıdır. MEŞƏNİN TƏBİİ BƏRPASI – meşə çətri altında, meşəqırma sahələrində, meşə yanğını yerlərində meşənin yeni nəslinin yaranması prosesi. M.t.b. toxumla, kötük pöhrələri ilə, kök bicləri ilə gedir. M.t.b.- nın intensivliyi fiziki-coğrafi şəraitdən, meşə tipindən, meşəqırma üs- ulundan və ağac cinslərinin meşəçilik xüsusiyyətindən asılıdır. Fiziki- coğrafi mühit meşənin bərpası üçün meşə zonasında daha əlverişlidir. M.t.b. zamanı ağac cinslərinin dəyişilməsi (suksessiya) müşahidə olunur. M.t.b.-na kömək etmək məqsədilə meşəqırma sahəsində toxumluq ağaclar saxlanılır, torpaq yumşaldılır, toxumun cücərməsinə şərait yaradılır. Bəzən bu tədbirlərlə yanaşı seyrək və açıq sahələrdə, həmçinin ağac şitillərinin əkini və yaxud toxumunun səpini aparılır.
meşə biogeosenozların (meşə sahəsi) məcmusu. Belə meşə sahələri oxşar flora və faunaya, eyni torpaq tipinə, oxşar enerji axınına və maddələr mübadiləsinə və s. malik olur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 305
MEŞƏSALMA, MEŞƏYETİŞDİRMƏ – meşəsiz regionlarda olan sahələrdə toxum səpmək və tinglər əkməklə süni meşə salınması. M. üsulları iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun olaraq torpaq və iqlim şəraiti nəzərə alınıb seçilir. M. zamanı müxtəlif səpin üsulları (dağınıq, cərgəli və s.) tətbiq edilir.
müəyyən ərazidə meşənin sıradan çıxması. M. bir qayda olaraq biosenozun qalan komponentlərinin vəziyyətinə, tarazlığına, torpaq, su rejiminə və s. neqativ (fəlakətli) təsir göstərir. MEŞƏŞÜNASLIQ – meşə haqqında təlim – meşəni təşkil edən ağac, kol, ot və s. bitki örtüyünü, meşə ilə mühitin əlaqəsini, meşənin bərpası və inkişafı qanunauyğunluğunu, onun susaxlayıcı, iqlimtəmizləyici xüsusiyyətlərini və s. elmi surətdə öyrənir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 306
Şəki rayonu Qoxmux kəndi ətrafında meşəsizləşdirilmiş ərazidə kserofil şibləklər MEŞƏNİN YUXARI SƏRHƏDİ (MYS) Dağlıq şəraitində meşə örtüyü müəyyən yüksəkliyə qədər yayılır. Həmin hündürlükdən yuxarıda ağac bitkisinin inkişafı üçün şərait pisləşir və meşənin yerini subalı (alp) bitkiliyi tutur. Meşənin iqlim və ya təbii yuxarı sərhədinin vəziyyəti ərazinin iqlimi ilə sıx əlaqədardır. Belə ki, okean (dəniz) iqlimi MYS-nin aşağıdan, koqntinental iqlim isə əksinə, yuxarıdan keçməsinə şərait yaradır. Alimlər (Keppen, Brokman – Yeroş, Qulisaşvili) 10 0 iyul izotermini ağac bitkisinin inkişafı üçün son hədd hesab edir. Bu qanunauyğunluğu respublikamız üçün qəbul etsək, Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacında MYS 2600 m-dən, Kəlbəcər və Laçın rayonların- da 2800 m-dən, kontinental iqlimi olan Naxçıvan zonasında isə 3000 m- dən keçməlidir. Lakin hazırda meşənin təbii sərhədi hər yerdə antropogen amillərin təsiri nəticəsində pozulmuş, aşağı salınmışdır. Meşənin müasir yuxarı sərhədi respublikamızın dağlarında orta hesabla
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 307
1600-2000 m hündürlükdən keçir. Bu hündürlük isə iyul ayının orta temperaturu 14-17 0 olan yüksəkliyə uyğun gəlir. Qax rayonu Taxtaqaya sahəsində meşənin yuxarı sərhədində şərq palıdı meşəliyi MƏDƏNİ BİTKİLƏR, kənd təsərrüfatı bitkiləri – ehtiyacını ödəmək üçün insanlar tərəfindən becərilən bitkilər. Onların sayı 2,5 min növ (ali bitkilərin 10%-i), 50 fəsilədə birləşir. Lakin bitki məhsullarının əsas kütləsini 20 növ verir. Bitkinin mədəni becərilməsi daş dövründən başlanıb. Mədəni bitkilərə yenilərinin daxil edilməsi davam etdirilir, lakin o, elmi xarakter daşıyaraq biologiya elminin nailiyyətlərinə əs- aslanır.
tərəfindən yaradılan və ya onun intensiv təsiri altında olan ekosistemlər. M.e.-ə aiddir: məqsədli mədəniləşdirilmiş ekosistemlər (məs. meşəni meşə-parka çevirmək, daim istifadə edilən və gübrələnən çəmənlər, bununla əlaqədar öz tərkib və məhsuldarlığını dəyişən ekosistemlər): 1) süni salınan, ancaq insan tərəfindən nizamlanmayan ekosistemlər (məs. meşə əkinləri, səpilmiş çəmənliklər): 2) Çoxillik-ağac və kolların daim qulluqla nizamlanan və istismar olunan mədəni ekosistemlər (bağlar, çay Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 308
və üzüm plantasiyaları və s.): 3) dekorativ mədəni ekosistemlər (parklar və xiyabanlar): 4) aqroekosistemlər və ya aqrosenozlar-tərkibi və torpaq şəraiti insan tərəfindən nizamlanan birillik və ikiillik cərgəaraları becərilən bitkilər: 5) Qapalı əkinlər-torpaq və hava mühiti nizamlanan bitkilər (örtülü şitillik, orenjeriya). MƏDƏNİ LANDŞAFT – bax: Mədəni ekosistemlər. MƏHV ETMƏ – fərd qrupu, populyasiya və ya növün bir hissəsinin və ya cəminin təqib edilməsi, yaxud hədsiz istismarı, həmçinin bilərəkdən (müəyyən məqsədlə) – bilavasitə və ya dolayı yolla mühitə təzyiq göstərməklə (məhv etmə, çirkləndirmə, dəyişmə) yoxa çıxması. MƏHSUL EHTİYATI –qruplaşmada toplanan biokütlənin miqdarı. Adətən ali bitkilər tərəfindən toplanan ehtiyat təyin edilir. Ümumi ehtiyat, faydalı ehtiyat (məs. oduncağın, yemin ehtiyatı) ölü ehtiyat (məs. töküntünün, meşə döşənəyinin ehtiyatı) növləri ayrılır. MƏHSULDARLIQ – biosenozun (o cümlədən su biosenozu) və aqrosenozun müəyyən sahəsindən götürülən faydalı məhsul ehtiyatı (sent/ha ilə).
təsvir olunmuşdur, buna görə gübrələrin tətbiqinin əsassız olaraq artırılması məhsuldarlığın yüksəlməsi sürətinin azalmasına doğru gedir.
Şəhər adamlarının sutka ərzində işlətdiyi təmiz su (300-400 l) mühitə güclü çirklənmiş halda, qayıdır. Tərkibində neft maddələri, asılı maddələr, xloridlər, sulfatlar, nitritlər, nitratlar, ammonium-azot olur. Sintetik aktiv maddələrin (məs: yuyucu toz) tərkibində fenol, dəmir, mis, sink, nikel, xrom, qurğuşun, kobalt, alüminium, kadmium olur. M.a.-nın yenidən işlənməsi şəhər ekologiyasının çətin problemlərindən biri hesab olunur. MƏİŞƏT RADİASİYA YÜKÜ – nüvə enerjisi istehsalı və ya radiaktiv şüadan xüsusi istifadə ilə əlaqədar olmayan aşağı dozada ionlaşdırcı şüaların insana təsiri, M.r.y: məişət cihazlarından istifadə zamanı alına bilər. (ilk növbədə lümunafor istifadə olunan rəngli televizorlar, işıqverən amferblatlı saatlar), həmçinin rentgen müayinəsi zamanı (rentgen cihazı ilə xidmət göstərən tibbi personalın şüalanma ehtimalı var).
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|