Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
QƏSƏBƏ – 1) Şəhərdən kənarda yerləşmiş şəhər tipli yaşayış məntəqəsi. 2) şəhər ətrafında (şəhərdən qıraqda) yerləşən xüsusi yaşayış Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 263
məntəqəsi (kurort, bağ-daça). QƏFİL FIRTINA, ŞKVAL – qısa müddətli külək sürətinin kəskin artması və istiqamətini dəyişməsi. Q.f zamanı küləyin sürəti 20-30 m/san-dən çox, davamiyyəti isə bir neçə dəqiqə olur. Q.f. xüsusilə güclü konvensiyada, həmçinin soyuq atmosfer cəbhələrində müşahidə olunur. QICQIRMA – mikroorqanizmlərin və ya onların hasil etdiyi fermentlərin təsiri ilə üzvi maddələrin anaerob şəraitdə parçalanması prosesi. Bu zaman gedən oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları nəticəsində mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti üçün zəruri olan enerji alınır və müxtəlif kimyəvi birləşmələr əmələ gəlir. Mikroorqanimzlər həmin birləşmələrdən aminturşular, zülallar, üzvi turşular, yağlar və bədənin başqa komponentlərinin biosintezi üçün istifadə edir. Sərbəst oksigen olmayan şəraitdə baş verən anaerob Q.-larından başqa aerob şəraitdə keçən qıcqırmalar da vardır. Belə Q.-larda mikroorqanizmlər havanın sərbəst oksigenindən istifadə edir. QIJILAR (Polypodiopsida) – qıjıkimilər şöbəsinin sinfi. Qazıntı halında tapılan (ilk qıjılar) və hazırda yaşayan nümayəndələri vardır. 300 cinsə daxil olan 10000 növü məlumdur. Azərb-da 56 növü yayılmışdır. Sporlarla çoxalan bitkidir. Q. bitki örtüyünün, xüsusən meşə formasiyalarının əsas komponentidir. Q. arasında dekorativ, aşılayıcı, boyaq və s. əhəmiyyətli növlər də vardır. Bəzi Q. zəhərlidir. QIRQOVULKİMİLƏR (Phasianidae) – toyuqkimilər dəstəsinin bir fəsiləsi. Fəsiləyə 50-dən artıq cins və 180-ə qədər növ aiddir. Azərbaycanda 7 növü: bildirçin, dağkəkliyi, turac, Qafqaz uları, Xəzər uları, boz kəklik (çil) və qırqovul yayılmışdır. Tarla, çöl və çəmənlərdə, meşə, göl və qamışlıqlarda, dağlarda, qayalıqlarda yaşayır. 6-20 yumurta qoyur. Giləmeyvə, toxum, bitki, həşərat və onurğasız heyvanlarla qidalanır. Kənd təsərrüfatına xeyir verir. Ov quşlarıdır. Bəzi növləri ev quşlarının əcdadıdır. Tovuz quşu əhliləşdirilmiş, qırqovul ovçuluq təsərrüfatlarında saxlanılır.
Donmuş su hövzəsində oksigenin miqdarının azalması ilə əlaqədar su heyvanlarının, xüsusən balıqların qırılması (məhv olması). Q. bəzən suyun sənaye tullantıları ilə çirklənməsi nəticəsində də baş verə bilər. QIRMIZI KİTABLAR – Nəsli kəsilmək təhlükəsinə məruz qalan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 264
heyvan və bitkilərin təsviri və vəziyyətini göstərən (izah edən) kitab. Respublikamızda yaşayan və nəsli kəsilməkdə olan nadir bitki və heyvan növlərini mühafizə etmək məqsədilə qırmızı kitablar tərtib olunmuşdur.
atılması və pirofit yosunlarn kütləvi çoxalması nəticəsində baş verən ekoloji hadisə.
və heyvan növləri. QIROV – ayaz gecələrdə yerin və cisimlərin səthi soyuyaraq mənfi temperatura düşdükdə onların səthinə çökən buz kristalcıqları. QISQACLAR, QULAĞAGİRƏNLƏR (Dermaptera) – həşərat dəstəsi. Bədəni uzunsovdur (uz. 3.5-30 mm). Rəngi sarı-qəhvəyidən qaraya qədərdir. Qarıncığının sonunda bir cüt qısqacı olur. 1200-ə qədər, Azərbaycanda 7 növü məlumdur. Gecə həşəratıdır. Gündüz daşların, ağacqabığının və s. altında gizlənir; bəzən evlərdə, arıpətəklərində yaşayır. Heyvan və bitki qalıqları ilə qidalanır. QIŞ YEMİ – heyvanlara qış dövrü üçün yem ehtiyatı (bitki növləri, bitkinin hissələri, bitki və heyvan qalıqları). QIŞADAVAMLILIQ – bax Soyuğadavamlılıq. QIŞLAQ – mal-qaranın qışladığı ərazi, otlaq sahəsi. Maldarlıq, qoyunçuluq təsərrüfatının meydana çıxması ilə əlaqədar yaranmışdır. Qarabağ, Mil, Muğan, Şirvan və s. ərazilər qoyunçuluğun qədim Q.rı sayılır. Soyuqlarla əlaqədar mal-qara 7-8 ay Q-da saxlanılır və artırılır. Q. iqliminin nisbətən mülayim və münasib olması, yem ehtiyatının bolluğu və örüşlərinin genişliyi ilə fərqlənir. QIŞLAMA (HEYVAN VƏ BİTKİLƏRİN) – canlı orqanizmlərin əlverişsiz qış şəraitini keçirmək üsulları (miqrasiya, diapauza, sakitlik vəziyyəti, yuxu, donub qalma və s.)
siyənəyəbənzərlər dəstəsinin balıq fəsiləsi. Şimal yarımkürəsinin dəniz və şirin sularında yayılmışdır, keçici balıqlardır. Yalnız şirin sularda ço- xalır. Q.-ın 9 cinsi var. Xəzər dənizində yaşayan əsl Q. (xəzər qızılba- lığı), kumja, qızılxallı balıq (forel) daxildir. Q.-ın böyük vətəkə əhəmiyyəti var; əti və kürüsü çox qiymətlidir. Bəzi növlərinin sayı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 265
azalır. QIZILBÖCƏKLƏR (Buprestidae) – böcəklər fəsiləsi əsasən tropik ölkələrdə yayılmış 10 mindən çox növü məlumdur. Azərbaycanda 200 növü yayılmışdır. Əsasən ağac və kollara, qismən də tarla bitkilərinə ziyan verir. Meşələrin zərərli böcəkləri arasında 3-cü, meyvə bağlarının zərərvericiləri arasında 1-ci yeri tutur. Ağacların kökündə, qabığı altında və oduncağında gizli həyat keçirir. QIZILQUŞLAR (Falconidae) – yırtıcı quşlar dəstəsindən qızılquşkimilər fəsiləsinin bir cinsi. Uzunluğu 21-50 sm-dir. Qanadları uzun və sivridir. Üst dimdiyində iti dişciyi var. İti, əyri caynaqları və ayaqları çox qüvvətlidir. Uçuşu sürətlidir. Azərbaycanda düzənliklərdən alp zonasına qədər 8 növü yayılmışdır: bəhri, qaragöz, adi meymulu, ütəngi daha məşhurdur. Əksəriyyəti siçan və iri həşərat ilə qidalanır, çox xeyirlidir. Yalnız qaragöz ən çox quşlar ilə qidalanır və zərər verir.
əhəmiyyətə malikdir. Q.m. makroelementlərə və mikroelementlərə bölü- nür.
radioaktiv xarakterli müxtəlif çirkləndiricilərlə qida məhsullarının infestasiyası (çirkləndirilməsi). Ekosistemin qida cərgəsində toplanan kimyəvi və radioaktiv çirkləndiricilər (pestisidlərdən və radioaktiv tullantılardan düzgün istifadə olunmadıqda) bu baxımdan xüsusi təhlükə yaradır. Bir çox heyvanlar (məs. balıqlar) bədənində sudakı qatılığından min dəfələrlə artıq civə, pestisid və s. toplayır.
orqanizmin qəbul etdiyi qidanın miqdarı (çəkisi). QLİKOZİDLƏR – təbiətdə geniş yayılan fizioloji aktiv maddələr. Tibbdə dərman kimi istifadə edilir. Onların arasında antibiotiklər, məs: streptomisin və güclü zəhərlər, məs: saponin və salonin mövcuddur.
çirklənmənin istənilən nöqtəsində çirklənmə mənbəyindən uzaqlarda aşkar edilməsi. (məs. Antraktida pinqvininin yumurtasından DDT-nin
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 266
aşkar edilməsi). QLOBAL EKOLOGİYA – bütövlüklə biosferi öyrənən kompleks elmi fənn. Q.e.nın əsası M.İ.Budıko (1977) tərəfindən qoyulmuşdur. Müəllif Q.e.-nın mərkəzi problemini biosferdə müxtəlif maddələrin dövranı hesab edir. Bu problemin həlli Q.e.-nın əsas vəzifələrini- gələcəkdə biosferdə insan fəaliyyəti nəticəsində mümkün olan dəyişikliklərin proqnozunu vermək üçün vacibdir. QLOBAL MONİTORİNQ – antropogen təsir daxil olmaqla ümumbəşər proseslərinin və hadisələrinin mümkün dəyişməsinin proqnozlaşdırılmasına nəzarət.
Aşağıdakı düsturla təyin edilir:
Q = S
⋅ sinh + D
burada: S ⋅ sinh enerjinin miqdarı, üfiqi səthdə aktinometrlə ölçülür, “D” - əks olunan radiasiya, albodometrlə ölçülür. Q.r. yerli iqlim variantlarının formalaşmasını təmin edir, canlı orqanizmlərin boy, inkişaf və növmüxtəlifliyinə təsir göstərir. QLOBAL SİSTEM – insanların tələbatını ödəməyə yönəldilən, individiumların, sosial və mədəni cəmiyyətin və bütövlüklə bəşəriyyətin fəaliyyəti nəticəsində yaranan və inkişaf edən sivilizasiya və təbiətin qarşılıqlı ələqaləri elementlərinin məcmusu. Q.s. istehsalın üsul və vəsaitlərinin proqressiv dəyişməsini təşkil edir.
buxarlanması, su buxarının aparılması, kondensasiyası və yağmur halında düşməsi, müxtəlif səthi axınlar, son nəticədə suyun okeana qayıtması. QLOBUS (lat. Globus - kürə) – sahələrinin nisbəti və konturların həndəsi oxşarlığı saxlanmaqla bütün Yer səthinin təsviri verilən model. Ən çox 1:30 mln. – 1:80 mln. miqyaslı Q.-lar işlənir. Qlobuslar müxtəlifdir. Ən geniş yayılanı fiziki-coğrafi Q.-lardır. Bəzən relyefli qlobuslar da hazırlanır.
–monosaxaridlər qrupundan karbohidrat. Q. rəngsiz kristal maddədir; Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 267
suda yaxşı həll olur: canlı təbiətdə geniş yayılmışdır. İnsan və heyvanların bütün orqan və toxumalarında, bitki orqanizmlərində – əsasən meyvə və giləmeyvələrdə (xüsusən üzümdə), tərəvəz, bal və s.- də var. Bəzi bakteriyalar üçün Q. yeganə enerji mənbəyidir. Q. maddələr mübadiləsi reaksiyalarından çoxunda iştirak edir. İnsan qanında Q.-nın miqdarı təqribən 100 mq/%-dir. və neyrohumorol yolla təqdim olunur. Sənayedə Q-nı nişastanın hidrolizi yolu ilə alırlar. Qənnadı sənayesində istifadə olunur; tibbdə müalicə vasitəsi kimi toz və həb şəklində, habelə izotonik (4,5-5%) və hiprotonik məhlul (10-40%) halında işlədilir. İzotonik məhlulları dəri altına vururlar. (Orqanizmdə mayeni artırmaq məqsədilə). Asan mənimsənilə bilən qida maddəsidir. QLÜKOZİDLƏR – monosaxarid (qlükoza) və hər hansı lifin birləşməsindən əmələ gələn maddələr qrupu. Qlükozidlər bir çox bitkilərdə olur və onlara bəzən acı dad verir.
gəlməsi, fiziki xassələri, inkişafı, fəaliyyəti və Yer səthinə təsiri haqqında elm.
əmələ gətirdiyi mənfi relyef forması (dərə.). Dibi az meylli-batıq, yamacları qabarıq olur. Q-nun uzunluğu bir neçə km, dərinliyi isə 10-15 m və daha artıq ola bilər. Yamacları və dibi çimli, bəzən kol və meşə ilə örtülü olur. Azərbaycanda dağətəyi rayonlarda çoxlu miqdarda Q. vardır.
QORUQ FONDU – 1) Təbii (xüsusi) qorunan ərazilərdəki bütün sahələrin cəmi; 2) Ölkə və ya regiondakı qoruqların cəmi. QORUQLAR – elm, mədəniyyət və təsərrüfat üçün müstəsna əhəmiyyəti olan, dövlət tərəfindən mühafizə edilən ərazilər (akvatoriyalar). Q. təbiətin ən yaxşı mühafizə formalarından biridir. Burada müxtəlif təbii zonaların xarakterik landşaftları, kökü kəsilməkdə olan, yaxud nadir hallarda rast gələn bitki və heyvan növləri, eləcə də aradan çıxmaq təhlükəsinə məruz qalan təbii komplekslər və onların komponentləri, mağaralar, şəlalələr, buzlaqlar və s. qorunur. Q.-da geoloji kəşfiyyat işləri, şumlama, mal-qara otarması, turizm, ov etmək, balıq tutmaq, ağac kəsmək, bitkiləri məhv etmək, ümumiyyətlə təbii sərvətlərdən istifadə etmək və onların təbii halını pozmaq qadağan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 268
edilir. Q. təbii canlı laboratoriya sayılır. Burada müxtəlif obyektlərdə uzun illər boyu tədqiqatlar aparılır, təbiətin etalon və kontrol sahələrində mürəkkəb ekoloji sistemlərin inkişafı qanunauyğunluqları öyrənilir. Tədqiqat zamanı əldə edilən materiallar təsərrüfatda istifadə edilən sahələrlə müqayisə edilir. Belə nəticələr təbii mühitin pozulma dərəcəsini aşkara çıxarmağa və onun qarşısını almaq üçün tədbirlər sistemini hazırlamağa imkan yaradır. Ekoloji sistemin daha çox rəngarəngliyini öyrənmək, genetik fondun növlərini saxlamaq məqsədilə Q. müxtəlif landşaft zonalarında yaradılır. Qoruq əraziləri ətrafında mühafizə zonaları yaradılır. Bu zonalar insanın təsərrüfat fəaliyyətinin qoruğa daxil olmasının qarşısını alır. Lakin respublikamızın əksəriyyət qoruqlarında belə mühafizə zonaları yoxdur. Azərbaycan Respublikasında Bəsitçay qoruğu, Qızılağac qoruğu, Qarayazı qoruğu, Qaragöl qoruğu, Qobustan qoruğu, Zaqatala qoruğu, İlisu qoruğu, İsmayıllı qoruğu, Göygöl qoruğu, Pirqulu qoruğu, Türyançay qoruğu, Hirkan qoruğu qoruğu var.
normalar və dini kanonlar) vasitəsilə və bilavasitə ziyan vurulması qadağan olunan növlər. (mövcud olduğu yerin pozulması, kolleksiya, herbari toplamaq və s.). QORUNAN OBYEKTLƏRİN PASPORTLAŞDIRILMASI – təbiət obyektlərinin müəyyən sxem üzrə növlərə görə təsviri və qeydiyyatı. Q.o.p. dövlət orqanları (respublikanın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Meşə təsərrüfatı istehsalat birlikləri və s.) tərəfindən yerinə yetirilir. Q.o.p. təbii abidələrin kadastrlarını tərtib etmək və onları mühafizə etmək üçün əsas sayılır. Azərbaycanda çoxyaşlı ağaclar, qiymətli meşə sahələri, geoloji abidələr, müxtəlif landşaft abidələri qorunan obyektlər kimi pasportlaşdırılmışdır və bu iş davam etdirilir. QORUNAN TƏBİİ ƏRAZİLƏR SİSTEMİ – funksiyasından və hansı təşkilata aidiyyətindən asılı olmayaraq xüsusi qorunan təbii ərazilərin şəbəkəsi.
Azərbaycanda yabanı halda 2 cinsi (adi qoz və yalanqoz) və bir cins- pekan becərilir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 269
sırf və qarışıq halda, əsasən dərələr boyunca rast gəlinir. Respublikamızın bütün dağ və aran rayonlarında becərilir.
qanadmeyvə yalanqoz (P.pterocarpa) yabanı halda Böyük və Kiçik Qafqazda orta dağ qurşağına qədər olan ərazidə, Lənkəran, Samur- Dəvəçi düzənliyində, Qanıx-Əyriçay vadisində bitir və rütubətli yalanqoz meşələri əmələ gətirir.
zolaqlarında becərilir. Zaqatala, Cəlilabad və Göyçayda tək-tək nüsxələrinə rast gəlinir.
Adi qoz Qanadmeyvə yalanqoz QRAVİTASİON AXIN – ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında əmələ gələn su axını (dağ çayları, şəlalələr və s.). QRAVİTASİYA SULARI – süxur məsamələri, çatları və boşluqlarında ağırlıq qüvvəsi (qrunt suları) və hidrodinamiki basqının Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 269
(basqılı sular) təsiri altında hərəkət edə bilən yeraltı sular. QRUNT SULARI – yer səthindən aşağı su keçməyən birinci lay üzərində, üst səthi sərbəst olan yeraltı sular; əsasən atmosfer yağıntıları, çay, göl, su anbarları, suvarma kanallarının infiltrasiyasından əmələ gəlir. Atmosfer yağıntılarının miqdarından, həmçinin suvarma rejimindən asılı olaraq Q.s.-nın səviyyəsi, debiti, temperaturu və kimyəvi tərkibi dəyişir. Meşə, meşə-çöl və çöl rayonlarında şirin və ya minerallaşmış Q.s., quru çöl, səhra və yarımsəhra rayonlarında şor, və ya çox minerallaşmış Q.s. üstünlük təşkil edir. Q.s-nın böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var; su təchizatı mənbəyi kimi sənaye müəssisələrində, şəhərlərdə, kəndlərdə və s.-də istifadə edilir.
populyasiyada bir neçə fərdlərin topa halında yerləşməsi (qrupu) müşahidə olunur; bu qrupların arasında məsafə eyni (bərabər Q.h.y) və müxtəlif (qeyri-bərabər Q.h.y.) ola bilər. QRUPLAŞMA METABOLİZMİ ƏMSALI – fotosintez zamanı ayrılan oksigenin udulmuş karbon qazının miqdarına nisbəti: O 2 /CO
2 . Qruplaşmanın (biosenoz, ekosistem) metabolizmi-biosenozun canlı elementləri arasında, həmçinin canlı elementlərlə ətraf mühit (biotop) arasında gedən maddələr mübadiləsi. QUDUZLUQ (Hidrofobiya) – yoluxucu xəstəlik: sinir sisteminin ağır xəstələnməsi, qıcolmalar, iflic, udlaq və tənəffüs əzələlərinin spazması.
əmələ gəlir. Ölçüsü 0,1 mm-dən 1 mm-ə qədər olan müxtəlif mineral (əsasən, kvars, çöl ştatı və s.) və süxur qırıntılarından ibarətdir. Q.-lar əmələgəlmə şəraitinə görə çay, göl, buzlaq, dəniz, eol mənşəli olur. Q.- larda qiymətli minerallar – qızıl, platin, almaz, yaqut, rutil, titanit və s. ola bilər. QUM EKOSİSTEMLƏRİ – hipoekosistem sırasına aid olub senogenetik proseslərin tamamlanması, bitki örtüyü ilə zəif örtülməsi (3-25%), fauna, fitofaq və zoofaqların az zənginliyi ilə seçilir. Lakin bu biota hərəkət edən qum relyefinə və qumluqlara yaxşı uyğunlaşır. QUMMİ – selikli və yapışqanlı məhlul əmələ gətirən kompleks Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 270
polisaxaridlər; gavalı, gilas, ərik, şaftalı və s. ağacların qabığı yaralandıqda duru yapışqan şəklində xaricə çıxır və havada bərkiyir; suda həll-olur, spirtdə isə həll olmur. QURAQLIĞA DAVAMLILIQ – Quraqlıq dövründə və quru iqlim şəraitində bitkinin toxuma və hüceyrələrinin susuzlaşmasına davam gətirmək qabiliyyəti, torpağın və havanın quraqlığına daha çox kserofit bitkilər adaptasiya olunur. QURAQLIQ – yazda və yayda yağıntının normadan çox aşağı və hava temperaturunun xeyli artıq, hava rütubətliyinin isə xeyli aşağı olduğu uzun dövr. Q-da torpaqdakı rütubət ehtiyatı buxarlanmaya və transpirasiyaya sərf olunaraq qurtarır, bitkilərin normal inkişafı üçün əlverişli olmayan şərait yaranır, normal fotosintez şəraiti pozulur, nəticədə tarla, otlaq və biçənəklərdə məhsul azalır, yaxud tamamilə məhv olur. Süni suvarma, tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması Q.- ğa məruz qalan yerlərdə Q.-ğa davamlı bitkilərin əkilməsi də yaxşı nəticə verir.
(bozqır) və meşə zonasında yer səthinin dövri olaraq quraqlıq təkrar olunan ərazisi.
element, ağır metaldır, ətraf mühiti çirkləndirən ən təhlükəli sayılır. Sənaye rayonlarında Q. çoxlu miqdarda kənd təsərrüfatı heyvanlarının qaraciyər və böyrəklərində olur. Q., həmçinin çaxır, təmiz suda olan balıqlar, bəzi meyvə-tərəvəzlərin də tərkibində müşahidə olunur. Qanın analizi zamanı insan orqanizmində olan qurğuşunun miqdarı təyin olunur. Q.-nun miqdarı 100 ml qanda 15 mkq-dan artıq olmamalıdır. Uşaq və hamilə qadınlar üçün bu normativ iki dəfə aşağı sayılır. Q.-la zəhərlənməyə az təsadüf edilir, lakin onun orqanizmdə çox olması zamanı daxili orqanların xəstəlikləri güclənə bilər. QURULUŞ – insan meylinin müəyyən fəaliyyətinin, müəyyən hərəkət qabiliyyətinin istifadəsinin vəziyyəti. QURUMUŞ AĞAC – meşədə məhv olmuş, lakin hələ yerə yıxılmamış, çətri və gövdəsi quru ağac. Senoekosistemin ölü kütləsinə aid edilir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 271
zoocoğrafi rayonlaşdırılması - faunanın tərkibinə və yayılması xarakterinə görə qurunun regionlara bölünməsi.
ərazilərdəki floranın xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq qurunun bölünməsi. Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|