Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
KİMYƏVİ OPTİMUM – torpaq və su mühitində orqanizmin maksimum məhsuldarlığını təmin edən kimyəvi elementlərin tərkibi və nisbəti.
– yetişmiş ekosistem-davamlı hemeostazlı stabil (sabit) vəziyyətə çatmış ekosistem.
təbii davamlı qruplaşmalar. KLİMATOQRAFİYA – iqlimşünaslığın bölməsi, yer kürəsi üzrə çoxillik meteoroloji müşahidələrin statistik işlənməsi əsasında iqlim tiplərinin və onların yayılmasının (paylanmasının) öyrənilməsi ilə məşğul olur. KLİMATOP (Sukaçov, 1964) – biosenozun, biogeosenozun və ya senoekosistemin biosenotik mühitinin hava hissələri; ətraf atmosferdən özünün qaz tərkibi, xüsusilə CO 2 , (torpaqüstü biohorizontda), O 2 (yenə
orada fotosintezin biohorizontlarında), biolinlərlə doymuş hava rejimi, azaldılmış və dəyişilmiş günəş radiasiyası, işıqlanma dərəcəsi, bitkilərin və bəzi heyvanların lüminessensiyasının olması, xüsusi hava rejimi və havanın rütubətlik rejimi ilə seçilir. KLİMATRON – süni şəraitdə müxtəlif iqlim yaratmaq üçün cihazlarla təchiz olunmuş laboratoriya. KLİRİNQ (ing. clearing – əkin üçün təmizlənmiş yer) – şumlamaq Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 237
üçün nəzərdə tutulmuş yer sahəsi. KLON (yun. klon – budaq, pöhrə) – bir fərdin vegetativ yolla artaraq verdiyi nəslin əmələ gətirdiyi kiçik populyasiya. Belə klonlar qruplaşmalarında çox vaxt parsellər və ya mikrosenozlar əmələ gətirir. K. geniş mənada bitkinin vegetativ və ya qeyri-cinsi yolla artaraq yaratdığı nəsildir.
2 ) növün (növlərin) proyektiv örtmə dərəcəsinin cəmi ilə təyin edilir. KOLLAR – budaqlanması torpağın səthindən başlayan çoxillik bitki. Hündürlüyü 0,8-6,0 m-ə çatır. 10-20 il, bəzən 40-50 il yaşayır. Düzən rayonlardan başlamış quraq, kontinental, subtropik və subalp dağ zonasına qədər hər yerdə yayılmışdır. Düzgövdəli (bəzi söyüdlər), geoksil (məs. itburnu, bambuk), sürünən (bəzi ardıclar), sarmaşıqşəkilli (məs. üzüm), sukkulent (bəzi kaktus növləri) və parazit (məs. Viscum album) kollar məlumdur. Azərbaycan Respublikası florasında 290-a qədər kol növü var. Əksəriyyəti meyvə, dərman və efiryağlı bitkilərdir. KOLLEKSİYA, tədrisdə – həmcins və oxşar əşyaların əlamətlərinə görə toplanması və qruplaşdırılması; təlimdə-istifadə edilən əyani vəsait. K.-lar faydalı qazıntı, cücü, bitki və heyvanlar, toxum, çiçək, torpaq, mineral, əlyazması, qədim pul, poçt markası, təsviri sənət əsəri və s. ola bilər.
hissəsindən suyu qəbul edib, qurudulan ərazidən kənar edən drenaj borusu və ya kanal. Kanalizasiyada-kanalizasiya şəbəkəsində çirkab suları toplayan sahə. KOLLOİD KOMPLEKSİ – (yun. kolla- yapışqan və eidos – görkəm, forma) – lilin kolloid fraksiyası və ya çoxkomponentli kolloid üzvi maddələr. KOLLÜVİUM (lat. colluvio - yığılma) – əsasən ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə (sürüşmə, uçqun və s.) yüksək sahələrdən hərəkət edərək dağ yamaclarında və ya onların ətəklərində toplanmış qırıntı materialı (süxurlar). KOLMATAJ (frans. colmatage) – 1) gilli və ya narın hissəciklərin təbii və ya süni yolla dağ süxurlarının məsamələrinə dolaraq onun Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 238
sututumunu və sukeçirmə qabiliyyətini dəyişdirməsi. 2) allüviumun su hövzələrinin dibində sedimentasiya prosesi; bu proses hövzənin dibinin qalxmasına və hövzənin allüvium bataqlığına çevrilməsinə səbəb olur. KOLONİAL ORQANİZMLƏR – su heyvanları. Qeyri cinsi çoxalma zamanı əmələ gələn yeni fərd ana fərddən ayrılmayaraq koloniya əmələ gətirir. Kolonial bitkilərə müxtəlif birhüceyrəli yaşıl, göy-yaşıl, qızılı, sarı-yaşıl, diatom priofit yosunlar və evqlena yosunları daxildir. Onlar zoospor və avtosporla çoxalır. Kolonial heyvanlara bəzi qamçılılar, şüalılar, infuzorlar, süngərlər və bağırsaqboşluqlar aiddir. İbtidai xordalılardan sinassidilər, slaplar, və nəsli kəsilmiş qraptolitlər K.o.-dir. KOLONİYA (lat. colonia - köçmə) – orqanizmlərin (növ və fərdlərin) reproduksiya prosesini normal keçirməsi, qarşılıqlı qorunması və köməkçi qidalanmasını təmin edən qruplaşma.
dəyişkənliyi, orqanizmin seleksiyası zamanı yeni formaların alınmasında əsəs mənbə vəzifəsini görür.
yaşaması. Kommensal həyat keçirən heyvanların biri daimi və ya müvəqqəti olaraq o birinin hesabına yaşayır, lakin ona heç bir ziyan vurmur. K. zamanı orqanizmin biri digərindən öz müdafiəsində, hərəkət etməsində və onun hesabına qidalanmasında istifadə edir. Məs. dəniz hidroidləri balıqların dərisi üzərində yaşayır və onların ekskrementi ilə qidalanır. K. nəticəsində parazitizm və simbioz yaşama əmələ gələ bilər.
bitki üçün zəruri 2-3 əsas qida maddəsi (N, P 2 O
, K 2 O) olan gübrələr. Bunların tərkibinə mikroelementlər də (B, Mn, Cu, Zn, Mo və s.) əlavə etmək olar. Bu gübrələr yaxşı fiziki xassələrə malikdir. KOMPLEKSLƏR – müntəzəm olaraq senoekosistemin (mikrorelyeflə birlikdə prosenozun və fitosenozun) dəyişilməsi (əvəzolunması) gedən bitki və torpaq örtüyü, bir qayda olaraq bir-birilə suksessiya sərhədləri ilə (ekoton suksessisyaları ilə) əlaqədə (bağlı) olur. K-in mikrorelyefi bu və ya digər dərəcədə biogen olur. K. xeyli tez keçən sinsegenezin nəticəsi və şahididir. K.-i ayırırlar: monokomplekslər (kompleksləşən fitosenoz və prosenozlar bir
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 239
assosiasiyaya aid olur); bir tipli biokomplekslər-kompleksləşən fitosenozlar müxtəlif formasiyaya, ancaq bir bitki tipinə aid olur (məs. səhra kompleksi – Aztemisiltum ephemerosum + Anaba setum purum); ikitipli biokomplekslər-kompleksləşən fitosenozlar iki müxtəlif bitki tipinə daxil olan formasiyalara aid olur (məs. səhra-çöl kopmpleksi Aztemisietum purum + Agropyretum aztemisiosum + Spiraeetum bromosum). K. inisial mərhələsində (suksessiya olunaraq genişlənən fitosenozlar əsas assosiasiyalara parçalanmayıb) və final mərhələsində (kompleksin inkişafı nəticəsində üstünlük təşkil edən fitosenoz vahid massiv əmələ gətirir) ola bilər.
fotosintez prosesləri bərabərləşən (tarazlaşan) dərinliyi; evfotik zonanın aşağı sərhədi.
müxtəlif üzvi maddələrin çürüməsindən alınan gübrələr. Kompost hazırlamaq üçün əsas materiallar peyin, torf, quş zığı, yarpaq, günəbaxan gövdəsi, lazımsız yemlər, zibil, axar suların çöküntüsü, dəri zavodlarının, sallaxanaların tullantısı və s.-dir. K. peyin kimi bütün bitkilərə verilir. (ha-ra 15-40 t). Gübrələmə xüsusiyyətinə görə bəzi K. peyindən üstündür.
halından maye və ya bərk hala keçməsi. K. yalnız böhran temperaturundan aşağı temperaturlarda mümkündür. Böhran nöqtəsindən üçlük nöqtəyədək olan temperaturlarda K. maye hala, üçlük nöqtədən aşağı temperaturlarda isə bərk hala keçidlə nəticələnir. Buxar öz mayesi ilə təmasda olduqda K. kiçik doydurma halında belə böyük sürətlə gedir, təmasda olmadıqda isə yalnız xüsusi K. mərkəzləri olduqda baş verir. KONDOMİNANTLAR – (lat. con – bir yerdə) – biosenozda sodominantlıq edən bitki növü, genotipin mühüm hissəsi. K. əsas qatın (yarusun) təşkilində iki və daha çox növ miqdarında iştirak edir. (ikinci dərəcəli qatlarda birlikdə dominantlıq edən növlər subdominantlar adlanır). K. müxtəlif qarışıq və müxtəlif otlu formasiyalar və assosiasiyalar əmələ gətirir. KONQLOMERAT – sementləşmiş çaqıl və süxur qırıntılarından Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 240
(çınqıl, qum, valun) ibarət çökmə süxur. K.-ın sement materialı, adətən, karbonatlar, dəmir oksidləri, gilli material, nadir halda silisium oksidləri olur. K.-da (adətən sement materiallarında) bəzən platin, qızıl, uran və s. faydalı qazıntıların səpinti yataqları olur.
keçilməz biosenoz qatı (yarusu) yaradan dominantlar, qruplaşmaların əsas və ikinci dərəcəli qatlarını əmələ gətirir. K.-ın çox hissəsi mezofil (55%), hidrofil və ya hiqrofil olur. KONNEKSLƏR – çürümüş ağaclar, heyvan cəsədləri (leş) və ekskrementlərə uyğunlaşan orqanizm qrupları; mikrosenoz və mikrosenozların xarakterik qrupu.
biomaterialların və s. vahid kütləsində və ya həcmində olan kimyəvi birləşmələrin nisbi miqdarı, ən çox işlədilən formaları bunlardır: 1) Kütləcə (çəkicə) konsentrasiya-komponentin kütləsinin bütün sistemin kütləsinə olan nisbəti: bu nisbəti 100-ə vurduqda alınan ədəd həmin sistemdə komponentin kütləcə konsentrasiyasını (çəkicə faizini) göstərir. 2) Atom konsentrasiyası-komponentin qram-atomları (qram- molekulları) sayının sistemin bütün qram-atomları (qram molekulları) sayına nisbətidir. Bu nisbəti 100-ə vurduqda alınan ədəd komponentin atom (qram-molekul, mol) faizləri ilə konsentrasiyasıdır. 3) Həcmcə konsentrasiya-komponentin həcminin həmin sistemin ümumi həcminə nisbətidir: onu 100-ə vurduqda alınan ədəd həcmcə faizlə göstərilən konsentrasiyasıdır.
toplayan orqanizm. KONSERVANTLAR – mikroorqanizmləri məhv edən kimyəvi maddələr. Bunun üçün yeyinti səeayesində və məişətdə kükürd oksidindən So 2 və onun sulu məhlulundan (sulfat turşusu), uksus və benzol turşusundan, xörək duzundan, şəkərdən istifadə olunur. Tibbdə bu məqsədlə etil spirtindən istifadə olunur. KONSERVASİYA (lat. conservatio - saxlama) – tarixi abidə və mədəniyyət adibələrinin, arxeoloji tapıntıların, memarlıq, təsviri və tətbiqi sənət əsərlərinin ilkin simasını və möhkəmliyini uzun müddət saxlamaq, onları kimyəvi təsirdən qorumaq üçün görülən tədbirlərin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 241
məcmusu. KONSTRUKTİV COĞRAFİYA, KONSTRUKTİV COĞRAFİ İSTİQAMƏT – termini akad, İ.P.Qerasimov (1966) təklif etmişdir. Tətbiqi coğrafiya tədqiqatlarından fərqli olaraq K.c. tədqiqatlarında aktual problemlərin müvəffəqiyyətlə həlli üçün fundamental elmi işlərlə yanaşı, həm də yeni geosistem yaratmaq və ya rekonstruksiya etmək istiqamətində konstruktiv işlər görülməsi nəzərdə tutulur. Konstruktiv coğrafiya çərçivəsində coğrafi məsələlərin həllinin ümumi gedişi hazırlanır, xüsusi nəzəri modellər və fikirlər formalaşır, “təbiət-texnika” və “təbiət-insan”ərazi sisteminin qanunauyğunluqları dərk edilir, mürəkkəb təbii-təsərrüfat obyektləri layihələşdirilir, mümkün kritik (böhranlı) vəziyyətlərin proqnozları hazırlanır. Konstruktiv coğrafi istiqamətində bir tərəfdən insanı əhatə edən mühitin elmi işlərlə aşkar edilən yeni imkanlarının məqsədyönlü konstruksiya edilməsinə, istehsal gücünün inkişafında cəmiyyətin artmaqda olan tələbatının tam təmin olunması marağına əhəmiyyət verilir. Digər tərəfdən cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsinin optimallaşdırılmasının elə bir forması axtarılır ki, o, «təbiət-cəmiyyət”» sisteminin özünü dağılmağa doğru aparmasın.
maddələrdən istifadə edən heyvanlar, bəzi bitki qrupları. Konsumentlər arasında fitofaqlar, zoofaqlar (heyvanlarla qidalanan) və fitozoofaqlar (bitki və heyvanlarla qidalanan) vardır. KONTİNENT (lat. continens) – sahəsi bir neçə milyon km 2 -dən az olmayan quru ərazisi. Eyni ilə «materik”» termini kimi işlənir. KONTİNENTAL BUZLAQ – kontinentin geniş sahəsini tutan buz örtüyü.
KONTİNENTAL ÇÖKÜNTÜLƏR – dəniz çöküntülərinin əksinə olaraq, çay, göl, bataqlıq, bulaq,eol və s. çöküntülər. K.ç.-ə yerüstü fauna və flora xarakterikdir. K.ç. bir neçə genetik növə ayrılır: elüvial, yamac, su, buzlaq, külək (eol) və s. Vulkan tufları, onların qurudakı yenidən çökdürülmə məhsulları da K.ç.-ə daxildir.
uzaqda yerləşən quru sahələrin iqlimidir. K.i.-in əsas xüsusiyyəti gündəlik və illik temperatur amplitudasının böyüklüyü, kəskin sutkalıq
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 242
dəyişkənliyi, yağıntının və rütubətin azlığı və havanın quru olmasıdır. Materiklərin daxilinə getdikcə dəniz iqlimi tədricən K.i-ə keçir. K.i.-də Günəş insolyasiyası və gecə yerin özündən şüa buraxması güclü olur. Yayda gecələr sərin və aydın, gündüzlər isə isti və küləkli keçir. Azərbaycan Respublikası ərazisində ən yüksək kontinentallıq Naxçıvan MR-dır. (Arazboyu düzənliklər və alçaq dağlıqda).
hissəsində yerləşən su hövzələri (göllər, su anbarları, kanallar və s.). KONTİNENTAL ŞELF – dənizin təsərrüfat üçün mühüm sayılan 150 m-ə qədər dərinliyi olan kənar dayaz hissəsi. K.ş. yüksək bioloji məhsuldarlığa və yüksək bioloji müxtəlifliyə malikdir. Son 50 ildə K.ş.- in bioloji müxtəlifliklərin istifadəsinə neft-çıxarma da əlavə olundu. Bu məqsədlə 1949-cu ildə Xəzərdə Neft daşları şəhərciyi salındı. Sonralar dəniz dibindən neftçıxarma işləri daha da genişləndirildi və bununla əlaqədar dənizin neftlə çirklənməsi gücləndi. Dənizdə neft platformaları həmçinin Meksika körfəzində, Cənubi-Şərqi Asiya, Afrika, Avstraliya, Yeni-Zenlandiya ölkələrində də mövcuddur. Bu regionlarda da dənizin neftlə çirklənməsi böyük narahatlığa səbəb oldu. Ona görə 1982-ci ildə BMT-nın xüsusi konfransında Dünya okeanının mənimsənilməsi sahəsində Beynəlxalq əməkdaşlıq prinsipləri üzrə Konvensiya imzalandı.
(bitki örtüyü, heyvanat aləmi və torpaq örtüyü) qırılmaz birliyi. KONVEKSİYA (atmosferdə) – atmosferdə müəyyən miqdar hava kütləsinin şaquli hərəkəti. Ətraf mühitə nisbətən daha isti və seyrək havanın yuxarı, daha soyuq və sıx havanın isə aşağı hərəkəti nəticəsində baş verir. K. zəif inkişaf etdikdə nizamsız, turbulent xarakterli olur. K. atmosferin (xüsusilə ekvatorial enliklərində) aşağı və yuxarı qatları arasında istilik və rütubət mübadiləsində mühüm rol oynayır.
sıxlığının dəyişməsindən əmələ gəlir. K. okeanın yuxarı qatlarında və səthində temperaturun aşağı düşdüyü, yaxud duzluluğun artdığı, böyük dərinliklərdə isə temperaturun adiabatik yüksəldiyi şəraitdə inkişaf edir. K. əhatə etdiyi qatlarda suyun qarışmasına, soyuq və isti səthaltı su qatlarının əmələ gəlməsinə, daha aşağı qatların oksigenlə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 243
zənginləşməsinə səbəb olur. Payız-qış dövründə K. böyük dərinliklərə, ayrı-ayrı subtropik və tropik qurşaqların dənizlərdə isə dibədək yayılır.
– təkamül prosesində yaxın qohumluğu olmayan orqanizm qruplarının əlamətlərinin bir-birinə oxşaması, eyni istiqamətli təbii seçməyə məruz qalmaları nəticəsində əlamət və quruluşlarının bir-birinə yaxınlaşması. KOOPERASİYA – iki növ arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin məcmusu; hər iki növ fayda götürür. KOPROFAQLAR (yun. korpos – peyin və faq) – heyvan ekskrementləri ilə qidalanan, saprotroflara aid olan orqanizmlər: böcəklər, milçəkər və onların sürfələri, mikroartropodlar, protozoalar, bakteriyalar. KOPROFİLLƏR – peyin yanğını, yaxud çoxlu peyin verilən torpaqda inkişaf edən göbələklərin ekoloji qrupu (ziqomisetlər, pirenomisetlər, diskomisetlər).
saxlayan torpaq soxulcanlarının ekskrementləri, torpaqəmələgəlmə prosesində fəal iştirak edərək torpaqda olduqca suyadavamlı struktur aqreqatlar yaradır. Çox vaxt digər torpaq onurğasızlarını da K. adlandırırlar.
gövdələrində yaşayan orqanizmlər. KORMOFİTLƏR (yun. kormos – gövdə, phyton - bitki) – gövdəsi və yarpağı olan bitkilər. Mamırların əksəriyyəti, bütün qıjıkimilər və toxumlu bitkilər K.-ə aiddir. Bəzən K.-ə yarpaq və gövdədən əlavə kökü olan bitkilər də aid edilir. K. tarix inkişaf prosesində yarpaq və gövdəyə bölünməyən tallomlu bitkilərdən əmələ gəlmişdir.
süxurların dəyişilməsi və onlarda boşluq, şırım, çüxur əmələ gəlməsi prosesi.
hissəsi, insanın kosmik mühit şəraitinə düşdüyü vaxt kosmonavtların (astronavtların) həyat təminatını daha effektiv həyata keçirmək məqsədilə əsaslı və elmi-texniki problemləri tədqiq edir. KOSMİK BİOLOGİYA – Kainatda canlı materiyanın mənşəyi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 244
mövcudluğu, yayılması, təkamül xüsusiyyətlərini, kosmik fəza şəraitində digər göy cisimlərində və ya kosmik aparatlarında uçuş vaxtı Yer orqanizmlərinin həyat fəaliyyəti xüsusiyyətlərini öyrənən kompleks elmi fənn. K.b.-nın əsası V.V. Dokuçayev, K.A.Timiryazev, V.İ. Vernadski, İ.M.Seçenov, İ.P. Pavlov, A.L.Çijevski tərəfindən qoyulmuşdur.
olan faktor (günəş və kosmik radiasiya, ay işığı, kosmos tozu və s.). KOSMİK FOTOŞƏKİLÇƏKMƏ – Yer atmosferindən kənarda yerləşdirilən cihazlar vasitəsilə Yerin, göy cisimlərinin, dumanlıqların və müxtəlif kosmik hadisələrin şəklinin çəkilməsi. Bu üsulla bir şəkildə 10 km
2 -lərlə sahədən tutmuş bütövlükdə Yer kürəsinə qədər obyektləri yerləşdirmək olur. Həmin şəkillərə əsasən planetimizin atmosfer, litosfer, hidrosfer, biosfer və landşaftın mühüm struktur, regional, zonal və qlobal xüsusiyytlərini öyrənmək mümkündür. K.f. təbii hadisələrin (gündəlik, mövsümi) və epizodik (meşə yanğınları, vulkan püskürməsi və s.) dinamikasını, müxtəlif təsərrüfat fəaliyyətini (məhsul yığımı, su hövzəsinin doldurulması və s) öyrənməyə, həmçinin ətraf mühitin çirklənməsi ilə mübarizə üçün kompleks tədbirlər görməyə imkan verir. K.f. apparatının iş prinsipi aerofotoşəkilçəkmədə olduğu kimidir. Şəkillərin orta miqyası 1:1000 000-1-10 000 000 qədərdir. K.f.-dən meteorologiyada yerin qar örtüyünün, buludların öyrənilməsi və s.) geologiya və geomorfologiyada, təbii sərvətlərin tədqiqi üçün ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarət məqsədi ilə istifadə olunur. KOSMİK EKOLOGİYA – bax: ekologiya. KOSMİK GƏMİ VƏ STANSİYANIN QAPALI SİSTEMİNİN EKOLOGİYASI – kosmonavtların həyatının təmin olunması sistemi – kosmonavtların həyatını, normal maddələr müdabiləsini və iş qabiliyyətini təmin edən süni nizamlanan yaşayış mühiti. Kosmonavtların qida ehtiyatı, oksigen, su və istiliklə tənzim olunması, uzunmüddətli uçuşlarda isə oksigen (suyun elektrolizi) və su (sidik və buxar kondensatlarının kimyəvi regenerasiyası) regenerasiya edən cihazlarla nizamlanır. Planetlərarası uçuşda gəminin ekosisteminə avtotrof fotosintezedən və xemotrof bakteriyalar daxil edilməsi tələb olunur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 245
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|