Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
MÜHİTİN SANİTAR NƏZARƏTİ – insan və ev heyvanlarının sağlamlığının qorunması mövqeyi ilə ətraf mühitin keyfiyyətinə nəzarət. Su, hava, torpağın bakterioloji, mikrobioloji, parazitor və kimyəvi analizi M.s-n-ə daxildir. MÜHİTİN TƏZYİQİ – limitlənmiş (əlverişsiz) və stimullaşmış (əlverişli) rol oynayan mühit şəraitinin cəmi (məs., populyasiyanın doğuma, ölümə, say və sıxlığına, ekosistemin məhsuldarlığına). M.t. həmişə ekosistemin müxtəlif komponentləri arasında müəyyən tarazlıq vəziyyəti yaratmağa yönəlir.
ödənilən fərdlər və qruplaşmaların sayı (həmin ərazinin vəziyyətinə zərər dəymədən), 2) təbii və ya antropogen mühitin müxtəlif maddələri daxil (qəbul) edərək davamlığını saxlaması. MÜHİTƏMƏLƏGƏLMƏ – biosenoz orqanizmlərin yaratdığı metabolist proseslərin məcmusu olub biosenotik mühitin əmələ gəlməsinə və onun davamlı vəziyyətdə qalmasına səbəb olur.
– bax: ekoloji Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 327
komponentlər. MÜLAYİM İQLİM – mülayim qurşaqların iqlimi: sərin yayı, mülayim – soyuq qışı, həmçinin ilboyu bərabər paylanan kifayət qədər yağıntısı olan iqlim.
yarımkürəsində təqr. 40 ° ilə 65° şimal enlikləri, cənub yarımkürəsində 42 ° ilə 58° cənub enlikləri arasındadır. Sahəsi təqribən 132 mln. km 2
(Yer səthinin 1/4-i). M.q.-da istiliyin və rütubətin sahələr və mövsümlər üzrə qradiyenti xeyli yüksək olduğundan burada müxtəlif landşaft zonaları (M.q-da meşə zonaları, M.q-ın çöl zonaları, M.q.-ın yarımsəhra zonaları və s.) yaranmışdır.
şəraitdən asılı olaraq həddindən artıq nəmli torpaqdan və onun səthindən gedə bilən buxarlanmanın miqdarı. M.b.-mm-lə ölçülür və tənliklərlə müəyyən edilir. Azərbaycanda illik M.b. Naxçıvan MR-in Arazboyu düzənliklərində və Kür-Araz ovalığında 1400-1200 mm-dək, 3000 m- dən yüksəkdə olan dağlıq sahələrdə isə 400-300 mm arasında dəyişir. MÜRƏKKƏB MEŞƏLİK – meşəlikdə ağaclar bir neçə yarus (mərtəbə) yaradır. MÜŞAHİDƏ –emprik tədqiqatın əsas formalarından biri. Təcrübi məlumatların bilavasitə qazanılması yoludur. Elmi M.-lər əsasında müəyyən fərziyyələr və ideyalar irəli sürülür. Elmi M.-lər müəyyən cihazlar (teleskop, mikroskop və s.) vasitəsilə həyata keçirilir. MÜŞAHİDƏÇİLİK – cisim və hadisələrdə zəif nəzərə çarpan, lakin mühüm olan xüsusiyyətləri daha tam və dəqiq sezmək qabiliyyəti. M. bilavasitə qavralınan obyektlərin dərindən təhlili ilə xarakterizə olunur. M. elmi-tədqiqat işləri sahəsində mühüm rol oynayır. MÜTLƏQ QURAQLIQ – fasiləsiz (15 gündən az olmayaraq) müşahidə olunan mütləq (heç bir yağmur düşmədən) quraqlıq. MÜTLƏQ ÖLÜM KONSENTRASİYASI – ətraf mühitin obyektlərində zəhərin ən kiçik konsentrasiyasının (qatılığı) təsirindən təcrübə heyvanları 100% ölür. CL 100
və ya SK 100
simvolu ilə işarə olunur. MÜTLƏQ RÜTUBƏT – 1m 3 havadakı su buxarının qramla (q/m 3 ) miqdarı (bax. havanın nəmliyi). Atmosferdə M.r. 0,1-1 q/m 3 -dən (qışda materiklərin qütb enlikləri üzərində) 30 q/m 3 -ə qədər və daha çox (ekvatorial zonada) olur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 328
MÜTLƏQ TEMPERATUR – (mütləq sıfır) mütləq sıfırdan hesablanan temperatur (T). M.t.-in vahidi Kelvin (K) olub, 1K=1 0 C Selsin şkalası ilə M.t. mənfi 273,16 0 C-yə bərabərdir. Bu temperaturda molekulların hərəkəti da-yanır. MÜTLƏQ YÜKSƏKLİK (Hündürlük) – Yer səthində hər hansı bir nöqtənin şaquli xətt üzrə okeanın orta səviyyəsindən olan məsafəsi. Müstəqil dövlətlər Birliyi ölkələrində M.Y. Baltik dənizinin səviyyəsinə (Kronştadt futştokuna) görə hesalanır. MÜVƏQQƏTİ POPULYASİYA – müəyyən yerdə müvəqqəti məskunlaşan populyasiya (miqrasiya edən heyvanlar, birillik otlar və heyvanlar və s.). Daimi populyasiyalara nisbətən M.p. daha yüksək böyümə potensialına, böyük ekoloji plastikliyə, az miqdar parazit və yırtıcılara malikdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 329
N NADİR LANDŞAFTLAR – özünün fərdiliyi və təkrarsızlığı ilə seçilən landşaft. Məs. respublikamızda «Ellər oyuğundakı”» eldar şamı meşəsi, Qobustan qayalıqları və s.
malik olan və az rast gəlinən bitki və heyvan növləri (tükənməkdə olan növlərdə isə fərdlərin sayının azalması). Təkamül prosesini və qiymətli genetik fondun nadir məhsulları olduğu üçün N.v.t.o.n-in ciddi qorunması tələb olunur. Belə heyvan və bitki növlərinin bir çoxları respublikamızın qırmızı kitablarına daxil edilmişdir. NAXIR BULAĞI –bax: suvat. NANİZM – cırtdan boyluluq. NANOFANEROFİTLƏR – bitkilərin karlik həyat forması, şimal və arid zonaların müxtəlif əlverişsiz şəraitinə adaptasiya olunmuş karlik (1 ... 3 m) ağac və kol assosiasiyası.
kiçik olan (karlik) orqanizmlər. NANOPLANKTON – nanoorqanizmlərdən ibarət plankton, kiçik plankton orqanizmləri qrupu (bədənin uzunluğu 0,05 mm-dən kiçik), onunla plankton heyvanları qidalanır.
dm-dən 2 m-ə, şaquli istiqamətdə isə 1 m-ə qədər). Məs. kəsək, təpəcik, sünbülqıran və qarışqa yuvaları və s. Çox vaxt biogen xarakteri daşıyır.
tədricən onun fəaliyyətini zəiflədici maddə olan bitkilər. Bir sıra N.b.- dən tibdə ağrıkəsən dərman kimi istifadə edilir. N.b.-də təsiredici maddə alkoloidlərdir; N.b.-dən alınan preparatlardan çox istifadə etdikdə narkomaniya baş verir. N.b.-in əksəriyyəti ali bitkilərə aiddir. N.b.-in çoxuna Cənubi və Şimali Amerikanın, Mərkəzi Asiyanın tropiklərində təsadüf olunur. Tiryək, xaş-xaş, hind çətənəsi (kənaf), kokain kolu, bir sıra dərman bitkiləri və zəhərli bitkilər N.b-dir. NASTİRLƏR – müxtəlif təsirlər nəticəsində (istilik, işıq, rütubət) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 330
bitki orqanlarının hərəkəti. NEFT – maye qazıntı yanacağı olub bitki və heyvan biokütləsinin anaerob mikrobioloji parçalanmasının məhsuludur. Dünyada istehsal olunan neft quyularının qazılması yolu ilə əldə edilir. Neftin istehsalı, nəqliyyatı və emalı ekoloji təhlükə yaradır. Neftin emalı zamanı çoxlu miqdarda toksik maddələr atmosferə və suya düşür. NEFT MƏHSULLARI – neft emalı sənayesi 250-dən çox N.m. alır. Fiziki metodlarla emal olunan N.m. – birinci, kimyəvi metodlarla alınan N.m. isə ikinci N.m. adlanır. Birinci N.m.-na petrol efiri, benzin, liqroin, ağ neft, solyar yağı, mazut, vazelin, qudron, bitum, koks, parafin, ikinci neft məhsullarına isə – kreqink-benzin, destruktiv hidroqeniz benzini, riforminq benzini aiddir. NEFT-QAZ EHTİYATLARI – neft və qaz yataqları neftli, qazlı rayonlarda, zonada, sahədə və hövzədə yerləşir. Dünyada məlum olan təqr. 350 neftli-qazlı hövzənin 140-da neft və qaz çıxarılır, qalanları perspektivli hövzələrdir. Neftli-qazlı hövzələrin sahəsi bir neçə min km 2
2- dək olur. Neft əsasən, çökmə süxurlarla (qum, qumdaşı, əhəngdaşı və s.), nadir hallarda maqmatik süxurlarla (Azərbaycanda Muradxanlı neft yatağı) əlaqədardır. Azərbaycanın əsas neft-qaz ehtiyatları 10 təbii rayonda yerləşir: – Abşeron (Abşeron arxipelaqı da daxil olmaqla). Aşağı Küryanı, Bakı arxipelaqı, Xəzəryanı – Quba-Şamaxı-Qobustan, Gəncə, Yevlax- Ağcabədi, Ceyrançöl, Acı Nohur və Cəlilabad rayonları. NEFTTUTUCU – sənaye kanalizasiya sistemlərində çirkab sularından neft və neft məhsullarını ayırmaq üçün təmizləyici qurğu. NEKTOBENTOS (yun. nektos - üzən) – su hövzəsinin dibində və suyun dərinliklərində yaşayan heyvanların məcmusu. NEKROFAQ (yun. nekros – ölü və faq) – ölü heyvanlarla qidalanan orqanizmlər. Bax: saprofaqlar. NEKROFİT (yun. nekros – ölü və fit) – ölü üzvi substratda inkişaf edən bitki. NEKROPLANKTON – hidrobiontların cəsədlərindən yaranan plankton. N.-un çoxluğu su mühitini kəskin pisləşdirə bilər, belə ki, ölü üzvi maddələr oksidləşdikdə çoxlu miqdarda oksigen sərf olunur
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 331
(«zamor»” əlamətləri müşahidə olunur), üzvi maddələrin parçalanan məhsulları CO 2 , metan, hidrogen-sulfid və digər avtoxton zəhərli (toksik) maddələrin konsentrasiyası yüksəlir. NEKROZ (yun. nekrosis) – Bəzi əlverişsiz amillərin təsirindən bitkinin hər hansı orqanının ölməsi: proses qızma, şaxta, müxtəlif zərərli (zəhərli) maddələrin təsiri nəticəsində baş verə bilər.
(saxaroza, qlükoza, fruktoza) sulu məhlulu olub, tərkibində az miqdarda spirtlər, azotlu və aromatik maddələr, mineral duzlar, turşular, fermentlər var. Bir çox bitkilər (canavargiləsi, gəvən, rododendron, qaraçöhrə və s.) zəhərli N. ifraz edir. N. arıların və b. həşəratların qidasına daxildir. N. bal arılarının bal yığımının əsas hissəsini təşkil edir.
qidalanan quşlar. Bitkinin tozlanmasında böyük rol oynayır. NEMATODLAR – girdə qurdlar, ibtidai qurdlar sinfi. Xarici mühitdə sərbəst yaşayan və müxtəlif bitki, heyvan və insanlarda parazitlik edən 500 mindən çox növü var. Uzunluğu 80 mkm-dən 8 m- dəkdir. Qan və tənəffüs sistemi yoxdur. İnsan və heyvanların orqanizminə düşən nematod yumurtasının bəzisi isə mürəkkəb inkişaf sikli keçirdikdən sonra bağırsaqda, ağciyərdə, əzələlərdə tam inkişafa çatır.
törətdiyi parazitar xəstəliklər. Azərbaycanda askaridoz, enterebioz, trixosefalyoz və s. yayılmışdır. Yoluxmada tərəvəzin rolu böyükdür.
etmək üçün işlədilən kimyəvi maddələr (pestisidlər). NEOBİONTLAR (yun. neo – yeni və biont) – kənardan gətirilən bitki (neofitlər) və heyvan növləri (neofillər). İnsan tərəfindən gətirilən N. (antrobiontlar) və təbii amillərlə (su daşqınları və axınları, külək və s.) gətirilən N. ayırırlar. NEOBİOSFER – müasir biosfer, çox vaxt sadəcə biosfer adlanır. N. termini səhv olaraq noosfer anlayışı ilə eyniləşdirilir NEOEKOLOGİYA – biosferin mövcudluğunun müasir dövr ekologiyası. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 332
NEOENDEMİKLƏR – aktiv növəmələgəlmə prosesində müəyyən sahəni tutan yeni cavan nəsil; öz adət etdiyi (alışdığı) yerdən başqa əraziyə yayılmır (endemiklik), yaxud onun yayılmasının qarşısı alınır (ada, dağ). NEOFİTLƏR – insan tərəfindən nisbətən uzaq olmayan tarixi zamandan məqsədsiz gətirilən və ya yerli floraya az miqrasiya edən və həmin ekosistemdə inteqrasiya olunmuş alaq otları. N. anlayışı çox vaxt insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. NEOSFER – şüurlu insan fəaliyyəti vahid sistemin (bəşəriyyət - təbiət) yaranmasında qabaqcıl amil olduqda müasirlik dövrün (əsrin) biosferi.
çirkləndirmək olmaz, çünki belə halda balıq ehtiyatı istehsalı pozular. NERİT SAHƏ – Dünya okeanının dayaz hissəsi. Materik dayazlığında yerləşir. Suyun güclü hərəkətliliyi, temperaturun dəyişgənliyi, günəş işığının xeyli yayılması, bitki və heyvanat aləminin müxtəlifliyi ilə səciyyələnir. N.s.-də əsasən, qırıntı materialları (çaqıl daşı, qabıq əhəngdaşı) toplanır.
əmələ gəlir. Çaqıl daşı, əhəngli lil və qabıq əhəng daşlarından ibarətdir. N.ç. kəskin fasial dəyişkənliyi və dəniz dibindəki orqanizm qalıqlarının çoxluğu ilə xarakterizə olunur. NEYSTON (yun. neustos - üzən) – Su səthində üzən və ya suyun üst təbəqəsinə bərkinən (altdan və ya üstdən) orqanizmlərin məcmusu. Onlara əsasən ibtidailər, birhüceyrəli yosunlar, gənələr, milçəklərin sür- fələri daxildir. Pleyston orqanizmləri ilə birlikdə su ekosisteminin xüsusi biohorizontunu yaradır.
öyrənən bölməsi. NEYTRAL SULAR – mühitin aktiv reaksiyası – pH-ın göstəricisi 6,95-7,3-ə bərabər olan təbii su hövzələri. NEYTRALİZM (NEYTRALLIQ) – (lat. neuter – nə bu, nə başqası) iki növün eyni bir ərazidə bir-birinə nə müsbət, nə də mənfi təsir göstərmədən yaşaya bilməsi biotik əlaqə forması. N. əlaqə tipi xüsusilə bol növə malik olan qruplaşmalarda inkişaf etmişdir. Mühitin
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 333
pisləşməsi hər iki növə müxtəlif cür mənfi təsirini göstərir. NEYTROFİL BİTKİLƏR – neytral reaksiyalı torpaqları üstün tutan bitkilər(məs. yonca, pişikquyruğu və s.). NEYTROFİLLƏR, “neytral” növlər – neytral reaksiyalı(pH = 7 – 7,5) mühiti (torpaq, su) üstün tutan orqanizmlər. NƏQLİYYAT TULLANTILARI – nəqliyyatın işi zamanı buraxılan (ətraf mühiti çirkləndirən) qazlar və digər tullantılar. NƏRGİZÇİÇƏKLİLƏR FƏSİLƏSİ (Amaryllidaceae) – birləpəli bitkilər fəsiləsi. Soğanaqlı olur, az qisim kökümsovlu və ya köküyumruludur. Azərbaycanda 4-cinsi var (novruzgülü, Şternbergiya, iksioliron və nərgiz). Əksəriyyəti dekorativ bitkidir. Bəzi növlərinin kökündəki alkaloidlərdən tibbdə istifadə olunur.
cinsi və cinsi nəslin növbələşməsi. Bəzi onurğasız heyvanların həyat siklində morfoloji və fizioloji xüsusiyyətlərinə, həyat tərzinə və çoxalma üsullurana görə bir-birinə oxşamayan iki və ya bir neçə nəslin bir-birini əvəz etməsi. Bu hadisə təkamül prosesində meydana çıxmış bir uyğunlaşmadır. Heyvanlarda N.n. hadisəsi ilk dəfə 1819-cu ildə alman alimi A.Şamisso tərəfindən müəyyən edilmişdir. Bitkilərdə bir bitkinin inkişaf siklində iki nəsil: cinsi nəsil (qametofit) və qeyri-cinsi nəsil (saprofit) ayırd edilir. Birinci cinsi çoxalma orqanına malik, ikinci isə qeyri-cinsi çoxalma orqanına malik fərd əmələ gətirir. Bu proses yosun, mamır, qıjı, qatırquyruğu və plaunlarda daha qabarıq biruzə verir. Məs., meşədə rast gəlinən qıjı qeyri-cinsi nəsildir. Onların sporangiyasında sporlar formalaşır. Spor əlverişli şəraitə düşüb cücərərək üzərində cinsi hüceyrələr formalaşan ilk cücərtini (protal) əmələ gətirir. Protal cinsi nəsil hesab olunur. NƏSLƏ QAYĞI – müəyyən növün inkişafını və sonrakı tərəqqisini təmin etməkdə heyvanların kompleks mühüm həyati hərəkətləri: qohum fərd qrupunun, ananın və ya ailə cütünün balaları yemləməsi, qulluq etməsi, qoruması. NƏSİLVERMƏ ƏMSALI – miqdar göstəricisi: nəslin müəyyən müddətdə artımını səciyyələndirir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 334
NİKOTİN (frans. nicotine – fransız diplomatı J.Nikonun adından) – çox zəhərli alkoloidlərdən biri; xarakterik iyli uçucu mayedir; 247 °-də qaynayır; havada rəngi qəhvəyiləşir, suda və üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur; qüvvəli əsasdır. Tütün yarpaqlarında (2-8%) və s. bitkilərdə olur. Təsiri az dozada oyadıcı, böyük dozada isə süstləşdiricidir. Süst- ləşmə sinir sisteminin iflicinə, tənəffüsün və ürək fəaliyyətinin dayanmasına səbəb ola bilər. Onun bir neçə damcısı (200 q tütündə olan 100-200 mq-ı) dəri altına yeridilsə insan ölə bilər.
yuxuya getməsi-qaranlıq düşdükcə bitkinin orqanlarının dövri hərəkəti (məs., noxudun, yoncanın yarpaqcıqlarının yumulması).
orqanlarında yaranır və əsasən, toxum, soğanaq və kök yumrularında, həmçinin yarpaq və gövdədə toplanır. N. və onun məhsullarından kağız, toxuculuq, metaltökmə sənayelərində və s. sahələrdə istifadə olunur; müxtəlif dərmanların tərkibinə daxildir. Yeyinti sənayesində N.-dan patka, saqo yarması, qlükoza və s. məhsullar alınır. Yodun təyinində indiqator kimi 1%-li N. məhlulu işlədilir.
təsərüfatında geniş istifadə olunur. Tarlalarda gübrə verərkən normaya riayət edilmədikdə nitratlar qida məhsullarında toplanaraq ağır zəhərlənmə verir. NİTRİFİKASİYA (lat. nitrogenium - azot) – ammonium duzlarının nitratlarla mikrobioloji çevrilməsi prosesi; torpaqda və su hövzələrində gedir. Yandırılan məhsullar nəticəsində atmosferdə toplanan azot oksidləri yağış və s. yollarla suya, torpağa daxil olduqda oradakı nitrifikasiya bakteriyalarının köməyi ilə nitratlara çevrilir. Suda bu duzların çox toplanması onu içmək üçün yararsız edir. Torpaqda N.-nın qarşısını almaq üçün bu prosesi ləngidən kimyəvi maddələrdən istifadə edilir.
NİTRİFİKASİYA BAKTERİYALARI – ammoniumu və ammonium duzlarını nitratlara çevirən torpaq və su aerob bakteriyaları. NİTROFİLLƏR – tərkibində yüksək miqdarda nitratlar olan torpaq və ya suda yaşamağı üstün tutan xırda heyvanlar, bakteriyalar. NİTROFİTLƏR – tərkibində yüksək miqdarda nitratlar olan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 335
torpaqları üstün tutan bitkilər (məs., gəndəlaş, qovaq, gicitikan). NİVAL İQLİM, qar iqlimi (lat. nivalis – qarlı, soyuq) – yüksək dağlıq zonaya və qütb vilayətlərinə xas olan iqlim. Soyuq dövrdə yağan qarın miqdarı, isti dövrdə əriməyə və buxarlanmağa macal tapmır.
sərhədindən yuxarıda yerləşən ən yüksək təbii qurşaq. Nival iqlimlə səciyyələnir. N.q. üçün qar və buzlaqlar xarakterikdir. İntensiv surətdə fiziki (əsasən, şaxta) aşınma prosesləri gedir. Üzvi aləmi çox kasıbdır; bitki örtüyü (şibyə, mamır və s.) çox seyrəkdir. Heyvanlardan bəzi quş və cücü növlərinə rast gəlmək olur. N.q.-ın aşağı sərhədi qütb rayonlarında dəniz səviyyəsinə qədər enə bilir, səhra rayonlarındakı dağlarda isə 6500 m-ə qədər qalxa bilir. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında 3000 m-dən yuxarıda yerləşir.
relyefəmələgəlmə prosesinin gedişi. Qütb, yüksək dağlıq rayonlar üçün səciyyəvidir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 336
NİZAMLAYICI FAKTOR – orqanizmin normal fəaliyyəti üçün əlverişli olan mühit faktoru. NOMİNALİSTİK KONSEPSİYA (lat. nominalis – fdlı, nomen – ad) – bu konsepsiyaya görə təbiətdə növlər mövcud deyil; real mövcud olan yalnız fərdlərdir. 18-ci əsrdə Fransada bu konsepsiya geniş yayılmışdı. (Byuffon, Robine, Lamark və b.) 20-ci əsrin əvvəlində N.k.- sı K.Bessi (1908) və b. tərəfindən qəbul edilmişdir. Hazırda isə yalnız tarixi maraq oyadır.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|