Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Bilavasitəli metodlar: daimi kvadratlarda aparılan müşahidələr, müxtəlif illərdə çəkilən geobotaniki xəritələrin və aerofotoşəkillərin müqayisəsi, arxiv materiallarının öyrənilməsi, spor-toz analizi, qazıntı qalıqlarının öyrənilməsi; Vasitəli (dolayı) metodlar: fitosenotik reliktlər və inisial növlər metodu, populyasiyanın yaş tərkibinin öyrənilməsi, kəsilmş ağacın oduncağının artım gedişinin öyrənilməsi, torpaq profilinin öyrənilməsi, mikrorelyefdə reliktlik hadisəsinin öyrənilməsi, riyazi modelləşdirmə, vasitəli metodun əsas hissəsini təşkil edir. Vasitəli metodların əlverişli olmasına baxmayaraq onlar bilavasitəli metodlara nisbətən az məlumatlıdır. Həm bilavasitəli, həm də vasitəli metodlar bitki örtüyünün suksessiya mərhələlərinin təsnifatına əsaslanır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 146
– Bitki örtüyünün təsnifatı metodları: – bax bitki örtüyünün təsnifatı. – Bitki örtüyünün torpaqaltı hissəsini öyrənmə metodları – kök sisteminin biokütləsinin keyfiyyətcə uçotu və torpaqda kökün yayılması xarakterinin öyrənilməsi metodları. Bu metodlar olduqca çoxdur, lakin təbii və süni bitki örtüyünün öyrənilməsində ən çox tranşey metodu (tranşeyin şaquli divarında kök sisteminin paylanmasının şəklini çəkmək), horizontal qazma metodu (torpağın üst qatlarını götürmək yolu ilə kök sistemini tədricən açmaq) və monolit metodundan (ayrı-ayrı torpaq qatlarında kök sisteminin suda yuyulması) istifadə olunur. Həmçinin ən mürəkkəb eksperimental metodlardan da istifadə edilir: nişanlanmış atomlar metodu, şüşə divarların yanında hava və su mühitində və s. bitkinin becərilməsi. – Dendroxronometrik metod – Suksessiya vaxtlarının ağacların yaşına görə təyin edilməsi. EKOLOJİ TƏHLÜKƏ – insan və cəmiyyətin həyati üçün zəruri ehtiyaclarına və təbii ətraf mühitə antropogen və təbii təsirlər nəticəsində təhlükə yaradan vəziyyət.
dağılma təhlükəsi vəziyyətində antropogen və təbii təsirlər altında neqativ dəyişikliklərlə səciyyələnən, həmçinin təbii fəlakətlər və qəzalarla nəticələnən, bu səbəbdən də insanların və cəmiyyətin həyatına təhlükə yaradan vəziyyət.
təhlükəli vəziyyət yarada bilən fiziki və ya hüquqi şəxs, o cümlədən vəzifəli şəxs.
zəruri ehtiyaclarının və ətraf təbii mühitin antropogen, həmçinin təbii təsirlər nəticəsində yaranan təhlükələrdən qorunmasının təmin edilməsi.
təhlükəli vəziyyətlərin yaranması və inkişafının qarşısının alınması, onların nəticələrinin və gələcəkdə baş verə biləcək neqativ təsirinin aradan qaldırılması üzrə fəaliyyət sistemi. EKOLOJİ TƏHLÜKƏ ZONASI – insanın təsərrüfat və ya digər fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitin dərin dəyişilməsi baş verən və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 147
insanın həyatı üçün təhlükəli ərazi. EKOLOJİ TƏKAMÜLÜN DÖNMƏZLİYİ QANUNU – Bu qanuna görə komponentlərin disbalansı nəticəsində ekosistemdə hər hansı bir element itərsə, onun ilkin vəziyətinin bərpası mümkünsüzdür.
olduğu təbii mühitə tələbatının məcmusu; yaşayış uğrunda mübarizədə təmin edilir. E.t. ekosistemdə populyasiyanın maksimum sayına, davamlığına və dominantlığına səbəb olur. EKOLOJİ TƏRBİYƏ – insanda ətraf mühitə qarşı şüurlu münasibət, ona ehtiyatla yanaşmağın, zənginliklərinin qorunması, təbii resurslarından səmərəli (ağılla) istifadə etməyin vacibliyini aşılamaq, formalaşdırmaq. E.t.-də məbuat, radio,televiziya verişlişləri, “yaşıl” hərəkatlar və s. böyük rol oynayır. E.t.-nin inkişafına beynəlxalq əlaqələr (MSOP, YUNESKO, “İnsan və biosfer” YUNEP və s.) imkanlar açır.
mənimsənilən və onun təsərrüfat istifadəsində olan təbii mühit sahəsi. EKOLOJİ ŞOK – biotik (məs. sıx məskunlaşma) və abiotik (məs. mühitin çirklənməsi) şəraitin qəflətən dəyişməsi baş verdikdə populyasiyanın vəziyyətinin kəskin pozulması (ölüm dərəcəsinə qədər).
əlverişsiz təsirinə dözməsi qabiliyyəti. Canlı orqanizm növlərinin sabit mövcudluğu sahəsi.
qruplaşmaların tədbiqində adekvat ekoloji konsepsiya və metodlarından istifadə edilməsi.
faktorunun dəyişilməsinə davam gətirmək qabiliyyətinin dərəcəsi (məs. temperatur). Geniş ekoloji valentliyə malik olan orqanizmlər evrobiontlar, dar valentliyə malik orqanizmlər isə stenobiontlar adlanır. EKOLOJİ VALYUTA – ekosistemin (biogeosenozun) ətraf mühitdən aldığı enerji. E.v. konsepsiyası Y.Odum (1975) tərəfindən daha dəqiq işlənmişdir.
yaşayış forması. Yerüstü orqanizmlər üçün bu hər şeydən əvvəl rütubət Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 148
hesab olunur. Rütubətə münasibətinə görə bitkilər hidrofit, hiqrofit, mezofit və kserofit, heyvanlar isə hidrofil, hiqrofil, mezofil və kserofil olur. Rütubətdən sonra mühüm rol oynayan istiliyə görə bitki və heyvanlar psixrofit və psixrofil, mezotermofit və mezotermofil, meqatermofit və meqatermofil, duza münasibətinə görə halofit və halofil, substrata münasibətinə görə litofit və litofil, psammofit və psam- mofil olur. EKONİZAMLAYICI PROSESLƏR – bioloji və ekoloji inteqrasiya proseslərinin bütün səviyyələrində mövcud olub fərdlərin həyat fəaliyyətinin sabitliyi, onun sayını və biokütləsini saxlayır və nəzarət edir. Həm abiotik (işıq, temperatur, nəmlik və s.) həm də biotik (yırtıcılıq, parazitlik, rəqabət və s.) faktorlar populyasiyanın sayının, növ müxtəlifliyinin və bosenozun kütləsinin nizamlanmasında bilavasitə və ya dolayı yolla iştirak edirlər.
tulantılarından və təbii resurslarından səmərəli istifadə üsullarını öyrənən bölməsi.
sistem (canlı orqanizmlər də daxil olmaqla) və onu əhatə edən ətraf mühit. Termin bu mənada B.Kommenor (1973) tərəfindən istifadə edilmişdir. Bəzən E. biosfer termininin sinonimi kimi də qəbul edilir. Termin L. Kol (1958) tərəfindən irəli sürülmüşdür.
dağıtmaq üçün insan tərəfindən qərəzli istifadə edilən kimyəvi və digər vasitələr (əsasən hərbi) Məs. ABŞ-ın Vyetnam, Laos , Kampuçidə apardığı müharibədə arorosid və herbisidlərdən istifadə edərək ozon qatında deşik açmaq məqsədi. E. terminini A.Qalston (1970) Hind- Çindəki hadisələri şəxsən öyrənərək elmə daxil etmişdir. EKOSİSTEM – E. terminini elmə L.Tensli (1935) daxil etmişdir. Termin müəyyən sahədə (biotopda) bütün orqanizmlər (yəni biosenoz) daxil olmaqla istənilən vahidi (olduqca müxtəlif həcmdə və ranqda) və onun sistem daxilində fiziki mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini göstərərək enerji axımının müəyyən dəqiq trofik strukturunu, növ müxtəlifliyini və maddələr dövranını (yaxud biotik və abiotik mühit arasında mübadiləni) ifadə edir. Sadə desək, biosferdə maddələr mübadiləsi gedən üzvi və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 149
qeyri-üzvi komponentlərin istənilən məcmusu E. adlanır. Biotop və biosenozun vahid tamı ekosistemi (Tensli, 1935) və ya biogeosenozu (Sukaçeva görə) yaradır. Bəzi xarici müəlliflərə görə E. istənilən uzunluqda və ölçüdə (böyüklükdə) – bir damla dəniz suyundan, akvariumdan okeana, hətta bütün Yer səthi qədər; meşə ekosistemindən meşədəki tək kötüyə qədər ola bilər. E. biosferin elementar funksional vahididir. E.-in strukturuna adətən 3 planda baxılır: 1) komponent (populyasiya və ya növ) tərkibi və müxtəlif növ populyasiyaların, həyati formaların (biomorf) və başqa struktur elementlərin miqdar nisbəti; 2) ayrı-ayrı elementlərin ərazidə yayılması; 3) Bütün əlaqələrin, ilk növbədə qida zənciri və sikllərin, trofik, forik və digər əlaqələrin məcmusu. Bəzi tədqiqatçılar (Y.Odum, 1975) E. və biogeosenoza eyni kateqoriya kimi baxır. Digərlərinə (məs. V.N.Sukaçev, 1940) görə onlar arasında oxşarlıq vardır, lakin identik (eyni) deyildir. Biogeosenozun bağlılıq faktorları – substraktın təbiəti, relyef tipi və torpaq sayılır, yəni biogeosenoz Sukaçeva görə xoroloji (fiziki-coğrafi) xarakter daşıyır. E.- ə əsasən, ərazicə deyil, trofik mövqeyindən baxılır. Beləliklə, biogeosenoz və E.-in nisbətini belə təsəvvür etmək olar: biogeosenoz fitosenozun sərhədi daxilində E.-dir. Daha dürüstü E. və biogeosenoz kateqoriyaları bitki qruplaşması səviyyəsində bir-birinə uyğun gəlir, ondan yuxarı və aşağı səviyyələrdə isə onlar prinsipcə ayrılırlar. EKOSİSTEM KOMPLEKSİ – biogenetik kompleks – iki və daha artıq ekosistemin üfüqi və ya şaquli birləşməsi. EKOSİSTEMDƏN İSTİFADƏ NORMASI – Ekosistemin davamlı vəziyyətdə (tərkib və məhsuldarlığının) qalmasını təmin edən kompensasiya ehtiyatını çıxdıqda ortaillik faydalı məhsulun ölçüsü ilə təyin edilir. Bu ehtiyat istifadənin intensivliyindən, istiqamətindən və ekosistemin ümumi vəziyyətindən (qismən əsas populyasiyaların yaş vəziyyətindən, çoxalmasından) asılıdır. EKOSİSTEMİN ANTROPOGEN DİNAMİKASI – orqanizm qruplaşmalarının insan fəaliyyətinin təsiri nəticəsində dəyişilməsi. Bərpa oluna bilən, çox vaxt isə katastrofik xarakter daşıya bilər.
daşqın, sel, zəlzələ, yanğın, eroziya, tufan və s.) və antropogen amillərin təsirilə yaranan vəziyyət.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 150
EKOSİSTEMİN BUFERLİK TUTUMU – ekosistemin çirklənməyə müqavimət göstərməsi qabiliyyəti; ekosistemin mənfi nəticəni nəzərə çarpmadan uda biləcəyi çirkləndiricinin miqdarı.
izolyasiya dərəcəsindən, landşaft-coğrafi zonadan asılı olaraq ekosistemin müxtəlifliyi.
amillərin təsirilə ekosistemin quruluşunun, sabitliyinin (stabilliyinin) və fəaliyyətinin pozulması.
heyvanat aləmi və mikroorqanizmlərin populyasiyalarının mürəkkəb birliyi sayılan ekosistemləri və onların təsiri altında yaranan biosenotik mühiti tədqiq edir, həmçinin ekosistemlərin səmərəli istifadəsi və mühafizəsini öyrənir.
daxilində öz dinamiki xassələrini dəyişməsi qabiliyyəti. EKOSİSTEMİN ENERGETİKASI – ekosistemin energiya ilə təmin olunması və ondan istifadə. Aşağıdakı proseslər daxildir: energiyanın əsas iki mənbədən alınması – günəş radiasiyasından (fotosintez) və qeyri üzvi maddələrin oksidləşməsi reaksiyasından alınan energiya (xemosintez); biokütlə yaratması və fəaliyyəti üçün energiyanın orqanizmlər tərəfindən istifadə olunması. Energiya vahidi – coul (qabaqlar kaloriya) olub energiya axınını və ekosistemin məhsuldarlığını təyin edən universal ölçü hesab olunur. EKOSİSTEMİN İQTİSADİ EFFEKTİVLİYİ – ekosistemin biokütləsi məhsulunun daxil olan enerjiyə nisbəti. EKOSİSTEMİN HOMEOSTAZI – təbii (ekoloji) sistemin dinamiki tarazlığı. EKOSİSTEMİN İYERARXİYASI – ekosistemin müxtəlif dərəcəli sırasının struktur və funksional tibeçiliyi; biogeosenoz – biogeosenoz kompleksi – landşaft – biom – təbii qurşaq – biocoğrafi vilayət – qurunun (okeanın, litosferin) ekosistemi – biosfer. EKOSİSTEMİN İNTEQRASİALLIĞI – biotosenogenez prosesində ekosistemin müxtəlif hissələrinin qaydaya salınmış, qarşılıqlı
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 151
bağlı funksional birliyi. Termini B.A.Bıkov (1983) irəli sürmüşdür. EKOSİSTEMİN QƏBULETMƏ MÜMKÜNLÜYÜ – ekosistem üçün yeni olan növü qəbuletmə qabiliyyəti. EKOSİSTEMİN KOMPONENTLƏRİ – ekosistemin (biogeosenozun) fəaliyyətini təmin edən əsas tərkib hissələri. E.k. abiotik (qeyri üzvi maddələr olub ekosistemdə maddələr dövranını yaradır. C, O 2 , N, H 2 O, CO
2 və s., həmçinin iqlim rejimi) və biotik olur. Biotik amillər aşağıdakılara bölünür: avtotroflar produsentlər – sadə qeyri üzvi birləşmələrdən üzvi maddələr yaratmaq qabiliyyətinə malikdir və heterotroflar: mikrokonsumentlər (faqotroflar) – heterotrof orqanizmlər olub (əsasən heyvanlar) digər orqanizmlərdə və ya üzvi maddənin bir hissəsi ilə qidalanır: mikrokonsumentlər və ya redusentlər (osmotroflar, saprotroflar) – heterotrof orqanizmlər olub (əsasən göbələklər və bakteriyalar) üzvi birləşmələri parçalayaraq (zülallar, karbohidratlar və s.) bəzi parçalanan (çürüyən) ərzaqları udur və qeyri üzvi maddələr yaradır. Bu isə produsentlərin qidalanması üçün yararlıdır. Heterotrof orqanizmlər həm də bölünür: biofaqlara (digər canlı orqanizmlərlə qidalanan orqanizmlər) və saprofaqara (ölü üzvi maddələrlə qidalanan orqanizmlər). Biotik və abiotik E.k. bir-birilə üzvi maddlərlə bağlı olub biogen E.k-ində birləşir. Biogen E.k.-ə canlı orqanika (biokütlə adlanır) və ölü orqanika: töküntü – bitki qruplaşmalarının hər il yerüstü və yeraltı hissələrinin çürüyən hissəsinə deyilir; meşədə torpaq səthində çoxillik toplanan üzvi qalıqlar meşə döşənəyi adlanır. Ölü üzvi maddələrin birliyinə ölü kütlə deyilir.
biokütlə; Ayrılır: ümumi ilk məhsul (brutto-məhsul) – ekosistemin bütün avtotrofları tərəfindən fiksə edilən üzvi maddələrin və enerjisinin ümumi miqdarı; təmiz ilk məhsul (netto-məhsul) – həmin məhsuldan avtotrofların tənəffüsə sərf etdiyi maddələr çıxdıqda qalan məhsul; ikinci (əlavə) məhsul – konsumentlər (fitotroflar və zootroflar) tərəfindən yaradılan üzvi madələrin miqdarı; təmiz ikinci məhsul – həmin məhsuldan konsumentlərin tənəffüsünə sərf edilən maddələri çıxdıqda alınan məhsul; məhsulun ehtiyatı – qruplaşmada orqanizmlər tərəfindən toplanan biokütlə. Təsərrüfat nöqteyi nəzərincə qiymətli üzvi maddələr şəklində ümumi məhsul, faydalı məhsul və faydalı məhsulun
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 152
ehtiyatı ayrılır. EKOSİSTEMİN MÜHAFİZƏSİ – ekosistemin bütövlüyünü saxlamaq, ekoloji komponentlərin tükənib yoxa çıxmasının və kəskin dəyişməsinin qarşısını almaq, biosferin ekoloji tarazlığını saxlamaq üzrə kompleks təbdirlər. EKOSİSTEMİN SABİTLİYİ (DAVAMLIĞI) – ona göstərilən təzyiq gücünün reaksiyasına qarşı davamlılıq qabiliyyəti. EKOSİSTEMİN SƏHRALAŞMASI – quru iqlim şəraiti ərazisində səmərəsiz və hədsiz istifadə olunması nəticəsində ekosistemin dağılması (pozulması). Azərbaycan Respublikasının dağətəyi və düzən rayonlarında səhralaşma prosesi meşələrin müxtəlif tipli şibləklərə, bedlendlərə, otlaq və əkin yerlərinin isə şorlaşmış sahələrə, bataqlıqlara (qamışlıqlara) çevrilməsi istiqamətində gedir. Bu proses suvarma kanalarının təşkili və istifadəsinin düzgün aparılmaması, sistemsiz mal- qara otarılması, aqrotexniki qaydalara riayət olunmaması, texnikadan düzgün istifadə edilməməsi, plansız yol şəbəkəsinin salınması nəticəsində baş verir. EKOSİSTEMİN SİSTEMATİKASI – ekosistemlərin səmərəli təsnifatının elmi əsasları. EKOSİSTEMİN STASİONAR VƏZİYYƏTİ – ekosistemin müxtəlif istiqamətlərdə təsir göstərən ölüm faktorlarının (gücünün) və növəmələgəlmə faktorlarının (gücünün) müvazinəti (bərabərliyi) nəticəsində növ müxtəlifliyinin saxlanılması. E.s.v. açıq sistem olub xaricdən daim maddələrin, enerjinin və informasiyanın daxil olması və itirilməsi səciyyəvidir. E.s.v.-ni qapalı sistem xarakterizə edən tarazlıqla qarışdırmaq olmaz.
ekosistemin yarımsistemlərə parçalanması. E.s. elementləri populyasiya, sinuziya, yarus, bioxorionlar və s. hesab olunur. E.s.-nə adətən populyasiya (növ), ərazi (şaquli və üfiqi) və funksional (populyasiyaarası və ya simfizioloji əlaqə) planında baxılır. E.s. enerji axınının xüsusiyyəti, maddələr mübadiləsi, populyasiyaarası əlaqədən asılıdır.
pozulması və ya intensiv antropogen yük nəticəsində deqradasiya Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 153
prosesi, parçalanma və keyfiyyətcə digər vəziyyət müşahidə edilmədən ekosistemin davam gətirməsi qabiliyyəti.
sabit vəziyyəti, optimal daxili strukturu, onun bütün elementlərinin normal funksiyası; yüksək bioloji məhsuldarlığı ilə səciyyələnir. E.y. cavan, az inkişaf etmiş ekosistemlərə nisbətən xarici təsirlərə qarşı müvəffəqiyyətlə müqavimət göstərə bilir. E.y. əksəriyyət halda mülayim qurşağın ilkin (toxunulmamış) meşələrində, xüsusən subtropik və tropiklərdə müşahidə olunur.
yayılması. EKOSİSTEMLƏRİN GEOMORFOLOJİ VƏZİYYƏTİ – Quruda E.g.v. suayrıcı düzənliklər, ovalıqlar, göl və çay vadiləri, dağ yamacları və şleyflər hesab olunur.
bilən biotiplər qrupu. EKOTOKSİKANTLAR – Ətraf mühiti çirkləndirən və orada olan orqanizmlərə zəhərləyici təsir göstərən zərərli kimyəvi maddələr. Ətraf mühitə daxil olan E.-ın əsas mənbələri bunlardır: zərərli qarışıqlardan təmizləyici vasitələrdən, tullantısız texnologiyadan lazımi səviyyədə istifadə olunmayan kimya, metallurgiya, neftemaledici və b. sənaye sahələri, maye, bərk və qazşəkilli yanacaqlarla işləyən avtomobil, hava, dəniz və digər nəqliyyatlar; kənd təsərrüfatında bitki zərərvericilərinə, alaqlara qarşı istifadə olunan kimyəvi mübarizə vasitələri (pestisidlər) və kimyəvi kübrələr; atmosferə karbon qazı, hidrogen-sulfid, azot- oksidi, ağır qatranlı məhsullar atan (buraxan) elektroistilik xətləri və digər güclü elektrik qurğuları.
müxtəlif növlərinə, populyasiyalarına və ətraf təbiətə zərərli təsirini tədqiq etməklə məşğul olan fənn (elm sahəsi).
zolağı (məs. meşənin kənarı, meşə ilə subalp qurşağı arasındakı zolaq). EKOTON SUKSESSİYASI – Bitki qruplaşması sərhədində (ekotonda) bitki örtüyünün dəyişərək bir bitkinin digərinin hesabına ərazisinin genişləndirilməsi çox vaxt yarusların inkubasiya və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 154
dekumbasiyası ilə müşayiət olunur (nəticələnir). EKOTOP (eko... və yun. topos - yer) (bitmə yeri və şəraiti) – 1) Əgər növ ömrü boyu bir yerdə yaşayırsa biotop termininə yaxındır. Termini Q.N.Vısotski (1915) təklif etmişdir; 2) Coğrafi landşaftın kiçik parsellası (Trol, 1945); 3) Biotopun bütün tərkib elementlərinin məcmusu (Sukaçov, 1961). Termin bitmə yeri anlayışına yaxındır.
– İnsanın bilavasitə müdaxiləsi ilə istifadə olunan metodların köməyi ilə aparılan tədqiqatlar vasitəsilə təbii və mədəni ekosistemlərin, onların fraqmentlərinin, populyasiyalarının həyatını öyrənir. Bu obyektlərin bəziləri laboratoriya şəraitində model metodları ilə tədqiq olunur. EKSPLERENTLƏR – aşağı güclülüyə, lakin boş sahələri tez zəbt etmək qabiliyyətinə malik olan bitkilər (məs. alaq otları). Pioner bitki növü rolunu oynayır. E.-i bədii olaraq «bitki örtüyünün çaqqalı”» adlandırılır. Aşağıdakı E. ayırd edilir: yalançı E. (məs. yağış dövründə cücərən birillik səhra bitkiləri, bozqırların efemerləri, meşələrin efemeroidləri) və həqiqi E. (pozulmuş sahələrdə uyğunlaşıb məskunlaşan ruderal bitkilər).
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|