Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
DOLU – ilin isti dövründə topa yağış buludlarından dənə-dənə xırda buz halında düşən atmosfer yağıntısı. Ölçüsü 5 mm-dən 55 mm-ə qədər, bəzən daha çox (130 mm, kütləsi təqr. 1 kq) olur. Azərbaycanda ən çox Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi və orta dağlıq zonasında müşahidə olunur. Kənd təsərrüfatına böyük ziyan vurur. Azərbaycanın bəzi dağlıq rayonlarında D.-ya qarşı mübarizədə artilleriya və raketlərdən istifadə edilir.
müxtəlif yaruslarında üstünlük təşkil edən bitki növləri. Biosenozun əsas qatlarında üstünlük təşkil edən, yəni dominantlıq edən bitki növləri D., ikinci dərəcəli qatlarda üstünlük təşkil edən növləri isə subdominantlar adlanır. Fitosenozun hakim yarusunda yalnız bir D. varsa ona monodominant, fitosenozda bir neçə D. iştirak edərsə polidominant fitosenoz adlanır. D. fitokütlənin miqdarı, yaxud proyektiv böyüklüyünə görə hesablanır. D.-lar və subdominantlar fitosenozun əsas məhsulunu təşkil etdiyi üçün onlar mühityaradıcı rol oynayaraq çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Biosenozların hesablanmasında D.-lar mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
və ya digər növlərlə birlikdə qruplaşmanın əsasını formalaşdıran növ. Dominantlıq indeksi aşağıdakı düsturla hesablanır:
D 1 = n
1 /N
⋅ 100
burada n 1 -növün sayı: N biosenozda fərdlərin ümumi sayı. DOMİNANTIN AREALI – dominantlıq edən növün tutduğu areal. Növ formasiya yaradaraq onun coğrafiyasını müəyyənləşdirərsə arealın dominantlıq hissəsi, növ digər növlərlə birlikdə polidominant formasiya yaradırsa arealın kondominant hissəsi adlanır. D.a. xəritəsini tərtib Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 118
edərkən geobotaniki xəritələrdən istifadə edilir. DOMİNANTLIQ – (hakimlik etmək) – biosenogenez prosesində bəzi növlərin biosenozda hakim mövqe tutması və biosenozun yaranmasında üstünlük təşkil etməsi. Növün dominantlığı onun hər hansı bir fitosenozda iştirakı və sabitlik dərəcəsi funksiyasıdır. (üzvi maddənin kütləsi, fərdlərin sayı, proyektiv örtmə dərəcəsi, rastlaşma dərəcəsi və s.). D. göstəricisi belə ola bilər: ∑ ⎟
⎞ ⎜ ⎝ ⎛ = 2 N ni D . (Odum, 1975) harada n i – dominantlıq edən növlərin biokütləyə görə dominantlığının qiyməti, N – bütün növlərin biokütləsi.
kasatlaşmış növ yığımına malik olan biosenoz; belə biosenoza heç bir çətinlik (əngəl) olmadan yad orqanizmlər daxil ola bilir. D.b.-a bütün aqroboisenozlar daxil olur, ziyanvericilərə tez yoluxur. (məs., kənd təsərrüfatında monokultura). D.b. yalnız daim insan qayğısı olduqda uzun müddət mövcud ola bilər. D.b.-ın zənginləşdirilməsində akklimatizasiya (iqlimləşdirmə) ən geniş yayılan üsullardan biri sayılır.
ya heyvan növlərinin yığımı olan və miqrantlar üçün yer olmayan biosenoz (ekvator tropik meşələri, mülayim zonanın təbii enliyarpaq meşələri). D.b. yüksək dərəcədə möhkəmliyi ilə səciyyələnir, bu adətən, yüksək məhsuldar klimaks ekosistemlər sayılır. Lakin onun ekoloji tarazlığı düzgün olmayan insan fəaliyyətinin təsirilə pozula bilər. (Saxara səhrası, Kürboyu tuqay meşəsinin yerində bataqlıq və ya şorlaşmış sahələr və s.). DOZA (TOKSİK) –zərərli agentin minimum miqdarı orqanizmə daxil olarkən onun aşkar zəhərlənməsi ilə nəticələnir. DOZA (MÜTLƏQ, LETAL, ÖLDÜRÜCÜ) – zərərli agentin minimum miqdarı orqanizmə daxil olduqda (nəfəs yolu, qida ilə və s.) mütləq ölümlə nəticələnir.
onun qruplaşmasına daxil olduqda ona öldürücü təsir göstərməyən zərərli agentin maksimal miqdarı. Bu miqdar müəyyən vaxt üçün (saat,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 119
gün və s.) də təyin oluna bilər. DÖVRÜ DƏYİŞİLMƏLƏR VƏ YA SUKSESSİYALAR – yaşayış mühitinin dövrü olaraq dəyişməsi ilə baş verən ekzodinamiki dəyişilmələr. Məs. qum səhrasının hərəkətdə olan relyefində və çay subasarlarında. DÖVRİYYƏ SU TƏCHİZATI – istehsalatda işlənmiş suyu dövri olaraq təmizləyib soyutduqdan sonra yenidən istehsalatın ehtiyacı üçün təkrar qaytarılması sistemi. Beləliklə, təmiz təbii suyun istifadəsinə qənaət olunur, həm də mühitin çirklənməsi azalır. D.s.t. su resurslarının səmərəli istifadəsi üçün ən prespektiv ekoloji istiqamətdir.
tərəfindən güclü pozulmağa məruz qalmış bitki örtüyü; bəzən belə deqradasiyaya uğrayan sahələrdə məməli heyvanlar tərəfindən az yeyilən tikanlı və zəhərli ot və kollar qalır. (bax: hədsiz otarma.). DREN – torpağın qrunt sularını toplayıb çıxarmaq və aerasiyasını yaxşılaşdırmaq üçün süni yaradılan yeraltı su yolu. D.-lər istifadəsinə görə quruducu, kollektor; konstruksiyasına və materialına görə isə borulu (gil, plastik kütlə, taxta və s.) boşluqlu (yarıqlı, yumşaq), doldurulmuş (çınqıl və s. ilə) olur.
zamanı qurutma D.-ı, quraqlıq rayonlarda torpağın şorlaşmasına qarşı mübarizə məqsədi ilə duzsuzlaşdırma D.-ı, ağır gilli torpaqlarda qaz mübadiləsini qüvvətləndirmək üçün areasiya D.-ından istifadə edilir. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının D.-ı 2 formada aparılır; üfüqi və şaquli. Üfüqi D. açıq və qapalı olur. Açıq D. kanalları sahədə elə yerləşdirilir ki, tarlada kənd təsərrüfatı işlərinin mexanikləşdirilməsinə və müvəqqəti suvarma arxlarının çəkilməsinə maneçilik törətməsin. Torpaq itkisinə yol verməmək məqsədilə çox vaxt qapalı D.-dan istifadə olunur. Suvarılan sahələrdə D. kanallarının dərinliyi 2,5-3 m, drenajlar arası məsafə 200-800 m olur. D.-lardan binaları və tikililəri qrunt sularının təsirindən qorumaq üçün də istifadə olunur. Bunlar suları toplayan və kənara axıdan mühəndis sistemindən (kəhriz, quyu, yeraltı lağımlar və s.) ibarətdir. Tikinti ərazisində yeraltı suların ümumi səviyyəsinin aşağı salınması (adətən yer səthindən 3-3,5 m dərində olmalıdır) lazımi effekt Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 120
vermədikdə, yerli D. sistemləri, yəni lay D.-ı, divaryanı D. və dairəvi D. tətbiq olunur.
kristalcıqlar halında bilavasitə yerin səthi üzərində toplanması. Dumanlı havada görünmə məsafəsi 1 km və daha az olur (görünüş 1 km-dən artıq olduqda belə tutqunlaşma çən adlanır). D. yer səthinə yaxın hava qatının soyuması, yaxud isti suyun soyuq havaya buxarlanması nəticəsində əmələ gəlir. D. damcılarının orta böyüklüyü 0,02 mm-ə qədər olur. D. yuxarı qalxdıqca bulud əmələ gətirir. D.-nın seyrəlməsinə və yox olmasına səbəb su damcılarının buxarlanması, yəni qaz halına keçməsidir. Havada toz, tüstü və elektrik hissəcikləri-ionlar olduqda D. daha sürətlə və çox əmələ gəlir. Sənaye müəssisələri çox olan böyük şəhərlərdə (o cümlədən Bakıda) daha tez-tez qalın D. olması bununla izah olunur. DURĞUN (AXMAZ) SU TUTARI – sugəliri və axımı olmayan sututarı. DURNALAR (Gruidae) – durnakimilər dəstəsindən quş fəsiləsi. Boynu və ayaqları uzun iri quşlardır. Hündürlüyü 90 sm-dən 155 sm- dək olur. Azərbaycanda 1 növü (boz durna) məlumdur. D. Toxum, giləmeyvə, zoğ, həşərat, molyusk və xırda gəmiricilərlə qidalanır. D.-ın bəzi növlərinin nəsli kəsilmək üzrədir.
qarışığından ibarət tozşəkilli preparatlar (DDT, heksaxloran, piretrum və s.). D.-dan kənd təsərrüfatında müxtəlif zərərvericilər, bitki xəstəlikləri və alağa qarşı mübarizədə istifadə edilir. DDT istiqanlılara təsir edən orta dərəcədə zəhərli maddədir. İnsan və heyvan orqanizmində xroniki zəhərlənməyə səbəb olur; DDT çox davamlı maddə olub həmçinin ətraf mühitdə yığılıb qala bilir və təhlükə törədir. Bununla əlaqədar 1970 ildə bir çox ölkələrdə DDT-dən kənd təsərrüfatı bitkilərinin dərmanlanmasını qadağan edən qərar qəbul edilmişdir.
duzların tərkibi və miqrasiyası. D.r.-ə kristal halındakı duzların gətirilməsi və əksinə, torpaq məhlulundan duzun çıxarılması, onun bitki və torpaq orqanizmləri tərəfindən istifadə olunması, töküntü vasitəsilə torpağa qaytarılması, duzların dövrü şaquli miqrasiyası,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 121
torpaqəmələgəlmə prosesində duzların illüvial horzontlara aparılması, səthi və qrunt suları vasitəsilə, həmçinin ekspulverizasiya yolu ilə duzların aparılması aiddir. Mühitin çirklənməsi ilə də duz rejimi pozula bilər.
gətirməsi qabiliyyəti. Bitkilərin duzadavamlılığı bir sıra mexanizmlə və adaptasiya yolu ilə təmin olunur: hüceyrə şirəsində osmos təzyiqinin qalxması (5-10 atm-dan 20 atm. və daha yuxarı) ilə torpaqdan yüksək konsentrasiyalı duzlar bitkiyə daxil olur, yarpaq tükcükləri və duz vəziləri ayırmaqla bitki toxumaları duzla tənzim olunur (məs. yulğun kolunda), yaxud toxumalarda su toplanır (məs. sukkulentlərdə), duzlu məhlul kök parenximləri tərəfindən sorulur. (məs. yovşanda). Bəzən artıq duzlar yarpaqları tökməklə tənzim olunur (məs. astra, cığ və s.).
Xlorid duzlanması zamanı bitkilər ətli (sukkulentlər olur), sulfat duzlaşmasında isə adətən ksemorf quruluşu alır. DUZLU GÖLLƏR – suyunun tərkibində 16-47% duz olan göllər. DUZLU SU – Duzun qatılığı 10q/l-dən artıq olan su; dəniz suyu. DÜNYA UĞRUNDA EKOFORM – 27 avqust 1986-cı ildə Varna şəhərində (Bolqariya) yaradılmış dünya ekoloji hərəkatı. Onun təşkili və bütün dünya xalqlarına və ölkələrinə müraciətnamə qəbul olunması haqqında 32 ölkənin 88 alimi tərəfindən Deklarasiya irəli sürüldü. Həmin deklarasiyada qismən deyilir: “Bəşəriyyətin başı üzərində bu gün bomba asılmışdır – bu bəşəriyyətin məhvi deməkdir. Bu istilik nüvə bombasıdır. Lakin, az şiddətli olmayan başqası da var ki, hər gün qanımızda, sümüklərimizdə, hər bir canlı hüceyrədə alovlanır,son nəticədə hər iki bombanın fərqi yoxdur: bu Yer üzərində həyatın məhv olmasıdır. Nüvə bombası ildırım sürətilə olacaqdır. Ekoloji deqradasiya isə təbiətə qəsd etməkdir, bu da həyatın məhv olması deməkdir. Fərq yalnız vaxtın uzunluğundadır. Bəşəriyyətin məhv olması, yaxud qalması, Yer üzərində həyatın olması və yaxud planetimizin ölü səhraya çevrilməsi Sizdən, bizim özümüzdən, bizim ümumi evimizin 5 milyard sakinindən asılıdır. Əl-ələ verib özümüzü və bütün bəşəriyyəti xilas etməliyik”. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 122
DÜNYAGÖRÜŞÜ – dünyada ümumiləşdirilmiş baxışların sistemi və onda insanın yeri; bu baxışlarla şərtləşən inamlar, ideyalar, dəyərlər. DÜZƏN MEŞƏLƏRİ – İqlim və meşəbitmə şəraitini, həmçinin meşə örtüyünün xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq Azərbaycan respublikası ərazisində düzən meşləri aşağıdakı təsnifata bölünür (Əliyev, Xəlilov, 1988):
1. Rütubətli subtropik düzən meşələri (Lənkəran ovalığında). 2. Yarımrütubətli subtropik düzən meşəsi (Qanıx-Həftaran vadisi). 3. Dəniz iqliminin düzən meşəsi (Samur-Dəvəçi düzənliyi, Yalama meşəsi). 4. Quru isti iqlimin düzən meşəsi (Kür-Araz ovalığında). 5. Tuqay meşələri (Kürqırağı, Arazqırağı zona). Rütubətli subtropik düzən meşələrində şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac, qızılağac, xəzər lələyi, yalanqoz, məxməri ağcaqayın, azatağac bitir. Yarımrütubətli subtropik düzən meşəsində uzunsaplaq palıd, qızılağac, yalanqoz, ağyarpaq qovaq, adi qoz, vələs bitir. Dəniz iqlimi şəraitində düzən meşələri Samur-Dəvəçi düzənliyində (Yalama meşəsi) yayılmışdır. Bu meşələrdə uzunsaplaq palıd, iberiya palıdı, qafqaz vələsi, qarağac, ağyarpaq qovaq üstünlük təşkil edir. Fıstığa (bir yerdə), Sosnovski qovağına da rast gəlinir. Quru isti iqlim şəraitində meşənin qalıqlarına Qarabağ düzündə (Sultanbud meşəsi) rast gəlinir. Bu meşələrdə əsas ağac cinsləri saqqızağac, uzunsaplaq palıd və qarağac sayılır. Tuqay meşələrində ağyarpaq qovaq, söyüd, uzunsaplaq palıd, qarağac, saqqızağac, tut ağacı bitir. DÜZƏNLİK – Qurunun hamar, alçaq-hündürlük fərqləri az olan sahəsi: Dəniz səviyyəsindən aşağı (məs. Xəzəryanı) və ya 200 m-ə qədər hündürlükdə yerləşən D.-ə ovalıq, 200-500 m hündürlükdə yerləşən D.-lər yüksəklik, 500 m-dən yuxarı hündürlükdə olan yayla adlanır. Morfologiyasına görə D.-lər müxtəlifdir. Mailliyi olmayan və ya azacıq mail olan D.-ə üfiqi D. deyilir; bir tərəfə xeyli meylli olan D. mail D. meyli hər tərəfdən mərkəzə olan D. batıq D., mərkəzi hissəsində kənarlarına doğru meylli olan D. qabarıq D. adlanır. Mənşəyinə görə də D-lər müxtəlif olur: 1) Allüvial D.-lər (və ya ovalıqlar) – çayların
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 123
akkumulyativ fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. (məs. Kür-Araz ovalığı). 2) İlk D.-lər epeyrogenik hərəkət nəticəsində dəniz dibinin qalxmasından əmələ gəlmişdir. (məs. Qərbi-Sibir ovalığı). 3) Flüvioqlyasial D.-lər həm dördüncü dövrdə, həm də müasir dövrdə buzlaqların əriməsindən hasil olan suyun apardığı və buzlaqdan uzaqda-dağ ətəklərində çökdürdüyü süxur qırıntılarından əmələ gəlir (Qusar mail D.). 4) Göl D-ri gölün dibini lil basıb doldurması nəticəsində əmələ gəlir. 5) Hündür olan dağlıq sahələrdə arid iqlim şəraitində bir tərəfdən fiziki aşınma məhsullarının çökək yerləri doldurması, digər tərəfdən həmin aşınma nəticəsində hamarlanan və alçalan sahələrdə D.lər əmələ gəlir ki, bunlara plato və ya yayla deyilir. 6) Vulkanik yayla – yer qabığının yarıqlarından maqmanın-lavanın çıxıb geniş sahədə relyefin alçaq yerlərini doldurması nəticəsində əmələ gəlmişdir.
Dünyada 20 minə yaxın, Azərbaycanda 181 növü məlumdur. D.-ın əksəriyyəti bitkiyeyən, digərləri yırtıcı və hər şey yeyəndir. Bəziləri kənd təsərrüfatı bitkilərinin təhlükəli zərərvericilərdir; kütləvi çoxaldığı illərdə əkinlərə, biçənəklərə və otlaqlara, bəzən də ağac və kollara böyük zərər vurur. Ən çox təhlükəli olanlar çəyirtkəkimilərdir. Zərərli D.-a qarşı kimyəvi, aqrotexniki və b. üsullarla mübarizə aparılır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 124
E EBENA FƏSİLƏSİ (Ebenaceae). Xurma cinsi (Diospyros). Bu cinsə daxil olan növlərdən biri qafqaz xurması Azərbaycanda təbii halda yayılmışdır, qalan 2 növ isə introduksiya edilərək becərilir.
Böyük Qafqazda dağətəyi meşə massivlərində dağ yamaclarında bitir. Yapon xurması (D.kaki) – təbii halda Yaponiyada və Çində yayılıb. Azərbaycanda mədəni halda becərilir. EDAFİK AMİLLƏR – Canlı orqanizmlərin həyatına və yayılmasına təsir göstərən torpaq şəraiti. Torpağın su, hava və temperatur rejimi, onun kimyəvi tərkibi və strukturu E.a.-rə daxildir.
əlaqədar yaranan bitki formasiyası. EDAFİK FAKTOR – torpağın xüsusiyyətləri ilə təyin olunan faktor.
EDAFİK İRQ – substrat (torpaq) faktorlarının təsiri altında xüsusiyyətlər yaranan irq. EDAFİK KLİMAKS – pedoklimaks –iqlim və təkamül səbəblərindən başqa ekosistemin son (final), nisbi davamlı inkişaf fazası, həmçinin torpaq şəraiti ilə müəyyən edilir (nəzarət edilir).
bitkilər və heyvanlar üçün əsas faktor kimi. EDAFİK ŞƏRAİT – bax: torpaq şəraiti. EDAFON – torpaq orqanizmlərinin cəmi. EDASFER, FİTOSFER (yun. Edaphos – torpaq və spharia - kürə) – Ayrılıqda götürülmüş orqanizmi əhatə edən sahə; orqanizm öz həyat fəaliyyəti prosesində ora təsir göstərərək xüsusi iqlim (ekoiqlim) yaradır. Ali bitkilərin edasferi fillosfer, nikropodium və rizosferaya bölünür. Ağacda quş və ya dələ yuva qurarsa onun ətrafında yuvanın mikroedasferi yaranır. EDATOP (yun. Edaphos – torpaq və topos - yer) – torpağın yaratdığı mühit şəraitinin cəmi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 125
EDİFİKATOR NÖVLƏRİN YIĞIMI – biosenozun strukturunu (nüvəsini) müəyyənləşdirən növlərin xarakterik tərkibi. EDİFİKATORLAR (lat. Aedificator - qurucu) – fitosenozun əsasını təşkil edən bitki növləri. Məs., fıstıq meşəsində fıstıq, yovşanlıq yarımsəhrasında isə yovşan edifikatordur. E. fitosenozda üstünlük təşkil edib, mühitin yaranmasında və dəyişilməsində mühüm rol oynayır, fitosenozda rast gələn digər bitki növlərini öz mühitinə tabe edir. E.-ın yaratdığı mühitə uyğunlaşmayan növlər isə sıradan çıxır. E. həmin fitosenozda məhsuldarlığın 60-70%-dən çoxunu təşkil edir.
qar əriyəndə yatağı su ilə dolan çay; qalan vaxtlar quruyur və ya bir- birindən aralı kiçik su qalıqları görünür.
bozqır və düzən sahələrin ekoloji şəraitinə uyğunlaşmış, vegetasiya dövrü qısa olan birillik bitkilər qrupu. Yazda və payızda torpaqda nəmlik çox olduqda E. inkişaf edib çiçəkləyir və toxum verir, quraqlıq düşdükdə isə quruyub sakitlik mərhələsinə keçir. Belə həyat tərzi olanların kserofit hala keçməsinin qarşısını alır. Ona görə də E. mezofit və ya ksero-mezofit qrupa daxil olur. E. iki qrupa bölünür: tipik E. və qış E.-i. Tipik E.-in (tipik mezofitlər) toxumu yazda cücərir və vegetasiyasını 1,5-2,5 ay ərzində başa çatdırır. Qış E.-inin toxumları payızda cücərdiyi üçün vegetasiya dövrü uzun çəkir (bütün qışı və yazın əvvəli). E.-in təsərrüfat əhəmiyyəti böyükdür. E. qış otlaqlarında (Qobustan, Ceyrançöl, Acınohur və s.) yem bazasının əsasını təşkil edir. EFEMEROFİTLƏR – akklimatizasiyaya qadir olmağa uyğunlaşmayan kənardan gətirilən bitki növləri. EFEMEROİDLƏR – İllik vegetasiyasını qısa müddətdə (payızdan yaza kimi) başa vuran və yerüstü hissəsini yayda quruyub məhv olan çoxillik ot bitkiləri qrupu. Yeraltı hissəsi (kök yumruları, soğanaq və kökümsov) ilin çox hissəsini sakitlik halında keçirir və bir neçə il qalır. Quraqlıq E.-i səhra, yarımsəhra və bozqırlarda bitərək, həmin regionlarda otlaqların əsas yem bitkisidir. E.-ə həm də kifayət qədər rütubətli meşə və subalp (alp) zonalarında rast gəlinir. Onlar əsas meşə və subalp bitkiləri inkişafa başlayanadək öz vegetasiyasını tamamlayır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 126
Bütün E. vegetativ çoxalır. Onların əksəriyyəti otlaq yemi kimi təsərrüfat əhəmiyyətinə malikdir, həmçinin dekorativ gülçülükdə istifadə edilir (lalə, nərgiz və digər zanbaqkimilər). Zəfəran bitkisi də efemeroidlərə aiddir.
çöküntülərinin torpaqda qalan (axıb getməyən) və bitki tərəfindən istifadə oluna bilən hissəsi.
dövrünü başa vurması və ya heyvanların yumurtadan (və ya kürüdən) yaşlı fərdə çatması üçün həyat siklini keçməyə sərf olunan ümumi istilik miqdarı. EFFUZİV SÜXURLAR – lavanın yer səthində soyumasından əmələ gələn süxurlar. E.s.-ın mineraloji tərkibi üçün vulkan şüşəsinin, iri kristalların və porfirəbənzər möhtəvilərin olması xarakterikir. Azərbaycanda E.s. Kiçik Qafqazın mərkəzi və şimal-şərq hissəsində çoxdur.
efir yağı almaq üçün becərilən bitkilər. E.b.-in vətəni, əsasən tropik və subtropik ölkələrdir. Əksəriyyəti birillik və çoxillik otlardır. Həmçinin yarımkol, kol və ağaclar da var. E.b. ətriyyat, kosmetika və yeyinti sənayesi üçün lazım olan efir yağlarının alınmasında, həmçinin tibbdə, baytarlıqda, kulinariyada geniş istifadə olunur. Azərbaycanda 800-dən çox E.b. məlumdur. 300-ə yaxın növü istifadəyə yararlıdır. Azərbaycanda sənaye miqyasında Zaqatala efir yağı zavodunda 100 ha sahədə qızılgül, Abşeronda (Bilgəh) 116 ha sahədə zəfəran əkilir.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|