Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ALKOLOFİLLƏR – qələvi mühiti üstün tutan (su. torpaq) orqanizmlər. ALQOLOGİYA – Botanikanın yosunları öyrənən sahəsi. ALKOLOİDLƏR – tərkibində azot olan qələvi xassəli, adətən bitki mənşəli üzvi maddələr. (kofein, efedrin, atropin, kinə və s.) A. fizioloji aktiv birləşmələrdir. A.-in çoxu qiymətli dərman maddəsidir: bəziləri güclü zəhərdir. ALLAXORLAR (allo və yun. – choreo – hərəkət edirəm) – Külək (anemoxorlar), su (qidroxorlar), heyvan (zooxorlar) və insan (antropoxorlar) vasitəsilə yayılan bitkilər.
maddələr ifraz etməsi nəticəsində bir-birinə təsir göstərmələri. Dörd qrup belə maddə məlumdur. İki qrupunu mikroorqanizmlər əmələ gətirir; bunlar başqa mikroorqanizmlərin fəaliyyətini dayandıran antibiotiklər və ali bitkilərə təsir edən marazminlərdir (soldurucu
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 22
maddələr). Digər iki qrupun maddələrini ali bitkilər ifraz edir, bunlar mikroorqanizmlərin fəaliyyətini boğan fitonsidlər və ali bitkilərin inkişafını ləngidən kolinlərdir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsində (növbəli əkin, qarışıq əkinlər üçün bitki seçilməsi və s.) A-nı nəzərə almaq lazımdır. ALLERGENTLƏR – ətraf mühitdən orqanizmə daxil olub, onda səciyyəvi antitel əmələ gətirən maddələr. ALLERGİYA – orqanizmin hər hansı maddəyə qarşı həddən artıq həssaslığı. Son illərdə ətraf mühitin çirklənməsilə əlaqədar allergiya genişlənib.
dəyişilmə, ekzogenez, ekzogenetik suksessiya – fiziki-kimyəvi, geokimyəvi, geoloji, antropogen və s.-nin xaricdən təsiri nəticəsində qruplaşmanın inkişaf prosesi. Konsepsiya L.Q.Ramenski (1938), V.N.Sukaçev (1942, 1954), V.D.Aleksandrovanın (1964) işləri əsasında T.A.Rabotnov (1983) tərəfindən geniş işlənib hazırlanmışdır. ALLOXTONLAR – təkamül prosesində müəyyən yerdə əmələ gəlib sonralar başqa yerlərə yayılmış orqanizmlər. ALLOPATRİK İZOLYASİYA – bir-birindən sahəcə ayrılan populyasiyalar arası izolyasiya, mikrotəkamülün aparıcı mexanizmi hesab olunur.
sutoplayıcı sahədən qəbul edən göl. ALLÜVİ (yun. alluvio - gətirmə) – daimi və müvəqqəti çayların çaydaşı, qum, çınqıl, gil və s.-dən ibarət topladığı çöküntülər. A-də bitki və heyvan qalıqları da olur.
çöküntülərindən əmələ gəlmiş düzənliklər. Lombardiya, Qanq, Böyük Çin və Kür-Araz ovalıqları əsas etibarilə allüvial çöküntülərdən əmələ gəlmişdir. ALP ZONASI – Dağlıq ölkələrdə hündürlük landşaft zonası olub meşə və subalp zonalarından yuxarıda yerləşir. A.z.-nın bitki örtüyü alçaq temperatur, qısa vegetasiya dövrü şəraitində əmələ gəldiyi üçün gövdəsi qısa, boyu alçaq və yarpaqları xırda olur. Alp bitki örtüyü Azərbaycanın Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında yayılıb yüksək
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 23
qoruyucu rol oynayır. Alp çəmənliklərindən yay otlaqları kimi istifadə edilir.
oduncaq, dəri və s.) parçalanmaya (çürüməyə) yönələn fiziki, kimyəvi, bioloji və b. təbii proseslər. A. nəticəsində elementar kimyəvi birləşmələr (üzvi maddələri təşkil edən) yenidən bioloji dövrana başlayır.
qaz) olmayan günəş, külək, qabarma-çəkilmə geotermal və s. mənbələrdən alınması.
ibarət meşəsiz sahə. AMENSALİZM (lat. mensa – süfrə, masa) – A.-də iki növ birlikdə yaşadıqda birinin təsirindən digəri zərər çəkir, növün biri isə nə ziyan, nə də xeyir görür. Belə qarşılıqlı əlaqə forması ən çox bitkilərdə müşahidə edilir. Məsələn: fıstıq meşəsi altında bitən işıqsevər ot bitkiləri ağacların güclü kölgəsi altında sıxıntı keçirərək məhv olmağa doğru gedir, lakin bu «qonşuluğun» fıstıq ağacı üçün fərqi yoxdur. AMFİBİONTLAR – həm quruda, həm də suda yaşamağa uyğunlaşan orqanizmlər. Bitkilər arasında (bəzi yosunlar, oxyarpaq, su qaymaqçiçəyi), heyvanlar arasında (amfibin) A.var.
yaşayanlar. AMFİFİTLƏR (yun. amphi - ətrafında) – su hövzəsinin dibinə yapışan, yarpaq və çiçəklərinin çoxu suyun üzərində yerləşən su bitkiləri.
neytrallaşdırmaq qabiliyyəti. AMİLOFİL BİTKİLƏR – fotosintez nəticəsində əmələ gələn şəkəri nişastaya çevirən bitkilər. Bu nişasta bitkinin yarpaq və başqa hissələrində toplanır. Yaşıl bitkilərin çoxu A. b.-dir.
nuklein turşuları, sidik cövhəri və s.) mikroorqanizmlər tərəfindən parçalanıb sərbəst ammoniumun (amonyakın) əmələ gəlməsi prosesi; A. təbiətdə azotun dövranının mühüm mərhələsi olub torpağı azotun Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 24
mənimsənilən forması ilə zənginləşdirir. Orqanizmlərin fəaliyyəti və məhv olması nəticəsində torpağa və su hövzələrinə çoxlu miqdarda tərkibində azot olan üzvi maddələr daxil olur. A. prosesi nəticəsində onlar minerallaşır və yenidən bitki və müxtəlif mikroorqanizmlər tə- rəfindən mənimsənilə bilir. Yaxşı aerasiyalı neytral, kifayət qədər rütubətli torpaqlarda A. prosesi müvəffəqiyyətlə keçir.
və s. becərilən sallaq və ya sürünən gövdəli, gözəl yarpaqlı bəzək bitkiləri. A.b. ilə otaqları, eyvanları, ictimai binaları, sütun, tağ və postamentləri bəzəyirlər. AMPLİTUDA (yun. amplituda - ölçü) – hava temperaturunun və atmosfer təzyiqinin gündəlik, aylıq və ya çoxillik ən alçaq və ən yüksək göstəriciləri arasındakı fərqi ifadə edən kəmiyyət. Məs., Bakıda yanvarda havanın orta temperaturu 3 °, iyulda isə 25°-dir. Deməli A. - 22-dir.
ANA SÜXUR – bioloji və biokimyəvi proseslər, həmçinin insan fəaliyyəti nəticəsində torpağın əmələgəlmə prosesində iştirak edən süxurların üst qatı. Bərk və aşınmış narın süxurlardan ibarət olur. Kimyəvi xassəsi, həmçinin mineroloji və mexaniki tərkibi onun üzərində əmələ gələn torpağın xassəsinə və münbitliyinə təcir göstərir.
gəlməsinə yönələn maddələr mübadiləsi reaksiyasının məcmusu. ANADROM MİQRASİYA – su heyvanlarının çoxalmaq üçün dənizdən çaya miqrasiyası (məs., bəzi qızıl balıqlar). ANAEROBİOZ – sərbəst azotun olmadığı şəraitdə həyat; orqanizmlər həyat fəaliyyəti üçün lazım olan enerjini A. şəraitində üzvi və qeyri üzvi birləşmələrin birləşmiş oksidləşmə-reduksiya reaksiyası hesabına alır. Anaeroblar üçün enerji mənbəyi olan üç anaerob prosesi tipi ayrılır: qıcqırma, anaerob tənəffüsü və bakterial fotosintez.
oksigensiz mühitdə yaşayıb inkişaf edən orqanizmlər. İki cür A. ayırırlar: 1. tamamilə oksigensiz şəraitdə yaxşı inkişaf edən, oksigen olduqda isə məhv olanlar obliqat A. adlanır, (əsasən bakteriyalar). 2. Həm oksigenli, həm də oksigensiz mühitdə yaşamağa qadir olanlar fakultətiv A. adlanır (bakteriyalar, maya, göbələkləri, ibtidailər, irin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 25
törədən köklər, azqıllı qurdlar və s.). Bəzi A. patogen xarakterli olub heyvan və insanlarda infeksiya xəstəlikləri törədir. (məs. botulizm, tetanum, qanqrena). ANALİTİK EKOLOGİYA – ekologiyanın orqanizm və onun polpulyasalarının təbii mühitlə əlaqəsinin qanunauyğunluqlarını öyrənən bölməsi.
miyyətcə analiz metodlarını öyrənən istiqaməti. ANEMOFİLİYA (yun. anemos - külək) – çiçək tozunun külək vasitəsilə aparılması yolu ilə bitkinin tozlanma qabiliyyəti. ANALİTİK YANAŞMA – yeni biliklər əldə etmək üçün tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq tama, özünün ayrı-ayrı hissələrinin cəmi kimi baxmaqla, mürəkkəb olanı sadələşdirməklə, vacib cəhətlərini vacib olmayanlarından ayırmaqla tədqiq edilən obyekti fikrən hissələrə ayırma üsulu.
və sporları külək vasitəsilə yayılan bitkilər. Buna meyvə və toxumların xırda, yüngül, tüklü olması və s. kömək edir. Allaxorlar qrupuna daxildir. ANODROM MİQRASİYA – kürüləmək üçün balıqların dənizdən çaya keçməsi (məs. qızıl balıq, nərə balığı). ANOMALİYA (yun. anomalia) – müəyyən bir məntəqədə me- teoroloji elementlərin orta gündəlik, aylıq və ya illik kəmiyyətlərinin həmin məntəqənin çoxillik orta kəmiyyətlərindən meyl etməsi. Bu meyl mənfi və ya müsbət ola bilər. Məs., Bakının çoxillik yanvar orta temperaturu 2 + 3 °-dir. 1963-cü ilin orta yanvar temperaturu – 1° olmuşdur. Deməli, həmin il üçün temperatur (və ya termik) A.-sı 4-dür.
və tozlanması məsələlərini, bu prosesə təsir göstərən faktorlar kompleksinin təsirini nəzərə alaraq öyrənir.
etdiyi bioloji mənşəli maddələr. Bakteriyaların və s. mikrobların, habelə virus və hüceyrələrin inkişafını dayandırır. A-in çoxu mikrobları məhv edə bilir. Hər antibiotik yalnız müəyyən mikrob növlərinə təsir edir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 26
Təbabətdə insan orqanizminə zərər verməyən təqr. 40 antibiotikdən istifadə edilir. (pensillin, benzilpenisillin; streptomisin, pantomisin, veomisin və s.) Bitkiçilikdə müəyyən konsentrasiyada işlədilən A. toxumun cücərmə qabiliyyətini artırır, bitkinin inkişafını və kök əmələ gətirməsini sürətləndirir. Bundan ötrü toxum A.-lə dərmanlanır, yaxud bitkilərə antibiotik məhlullar çilənir, ya da onların gövdəsinə A. yeridilir. ANTİDOTLAR zəhərlənmə zamanı istifadə edilən dərmanlar. ANTİOKSİDANTLAR – Orqanizmin qocalmasına şərait yaradan oksidləşmə prosesini zəiflədən və qarşısını alan kimyəvi maddələr. (tokoferollar, ionollar və s.).
etmək və ya onların çoxalmasının qarşısını almaq üçün kimyəvi maddələr. Tibbdə A. dəriyə, yaraya və s.-yə infeksiya keçməsinin qarşısını almaq üçün işlədilir. A-in bir qismindən (karbol turşusu, krezol, lizol, formalin, xloramin, xlorlu əhəng və s.) binaları dizinfeksiya etmək üçün istifadə olunur. Tibbdə işlədilən A-ə pantosid, yodoform, hidrogen-peroksid, kalium- permanqanat, bor turşusu, natrium-hidrokarbonat, nişatır spirti, gümüş-nitrat, protarqol, Burov mayesi, spirt, rivanol, bəzi antibiotiklər (qramisidin, mikrosid), fitonsidlər və s. aiddir. ANTİtSİKLON – atmosfer havasının yüksək təzyiqə malik olan sahəsi; A-nun mərkəzindəki ən yüksək təzyiq kənarlara doğru azalır. Ayrı-ayrı A-nun mövcudluq dövrü bir neçə sutka və ya həftə davam edə bilər. Şimal yarımkürəsində A-nun sürəti 30 km/saata, cənub yarımkürəsində isə 40 km/saata çatır.
saat əqrəbi istiqamətində, cənub yarımkürəsində isə əksinə olur. A.a. dünya okeanının bioloji məhsuldarlığına müəyyən təsir göstərir (adətən burada o, olduqca aşağıdır). ANTOFİLLƏR (yun. anthos - çiçək) – Bitki çiçəkliyində məskunlaşaraq, onun ləçəkləri, erkəkcikləri və nektarı (nektarofaqlar) ilə qidalanan heyvanat aləmi, xüsusilə də həşəratlar.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 27
bir növün fərdləri digər növün fərdlərinin həyat fəaliyyətini sıxışdırır (ləngidir).
mübarizəsi, bu zaman növün biri digərinin boy və inkişafını zəiflədir və ya tamamilə dayandırır.
fəaliyyətinin altında olan biosenoz. ANTROPİK (ANTROPOGEN) AMİLLƏR – təbii mühitə insan fəaliyyətinin təsiri amilləri. A.a. mənfi və müsbət ola bilər. ANTROFİLLƏR – insana yaxınlıqda (təmasda) yaşayan heyvanlar. Məs. ev sərçəsi, ev siçanı və s. ANTROFİTLƏR – insanın düşünülməmiş və ya şüurlu olaraq təsiri ilə fitosenozlarda və ya aqrosenozlarda tez-tez rast gəlinən antropofil bitkilər, həm də insan tərəfindən becərilən bitkilər daxildir. Antrofitlərə: 1) bu və ya digər dərəcədə insan tərəfindən pozulmuş (otarma biçin, ağacların kəsilməsi nəticəsində) fitosenozlarda və aqrosenozlarda inkişaf edən yerli alaq otları: 2) insan tərəfindən təbii bitki örtüyünün məhv edildiyi yerdə, məs. herikdə və zibillikdə qısa müddətli prosenozlar yaradan yerli ruderal növlər (rudefitlər). 3) yerli becərilən bitki növləri; 4) pozulmuş fitosenozlara insanın kənardan gətirib düşünmədən daxil edildiyi növlər; 5) Kənardan gətirilib aqrosenoz kimi becərilən (introduksiya edilən) növlər (aqrofitlər); 6) yabanılaşmış mədəni bitkilər (erqaziofitlər); 7) iqlimləşdirməyə uyğunlaşmayan kənar növlər (efemerofitlər) aiddir.
gətirməyən bitki və heyvanlar. ANTROPODİNAMİK DƏYİŞİLMƏLƏR VƏ YA SUKSESSİYALAR – insanın düşünülməmiş (şüursuz olaraq) və ya şü- urlu surətdə (hər hansı bir məqsədlə) təsiri ilə biosenozların dəyişilməsi. Bu dəyişilmə endodinamik (məs. təbii çəmənə gübrə verməklə) xarakter daşıya bilər. (Sukaçev). İnsan tərəfindən aqrosenozların dəyişilməsi ciddi, laborogen, texnogen və rekreasiya dəyişilmələri ilə nisbətən zəif nizam- lanır.
ANTROPOGEN ÇİRKLƏNMƏ – insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində baş verir, o cümlədən təbii çirklənmənin tərkibinə və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 28
intensivliyinə bilavasitə və vasitəli təsir göstərir. Məs. hidrotikintilər aparmaq, yol örtüyü salmaq yolu ilə və s.
neogendən sonra başlayıb hazırda da davam edir; pleystosen və holoseni əhatə edir. A.d. həm də dördüncü dövr adlanır. A.d.-ün uzunluğu müxtəlif sxemlərə görə 0,6-3,5 mln il təşkil edir. A.d. şüurlu insanın meydana gəlməsi dövrüdür. Dövrün adı da elə onunla bağlıdır.
təsərrüfat fəaliyyəti (meylli yamacların başdan-başa şumlanması, meşələrin məhv edilməsi, otarma və suvarma normalarının pozulması, müxtəlif qazıntı işləri və s.) nəticəsində baş verən eroziya prosesi. ANTROPOGEN LANDŞAFT – insan cəmiyyəti fəaliyyətinin nəticəsində kəskin dəyişilmiş və ya yeniləşdirilmiş landşaft. Təbii landşaftın aqrosenozlarla, yaşayış məntəqələri ilə, texniki və nəqliyyat qurğuları ilə əvəz olunması. ANTROPOGEN MADDƏLƏR – sferi mühitinə insan fəaliyyəti nəticəsində daxil edilən kimyəvi birləşmələr qrupu. ANTROPOGEN MÜHİT – canlı orqanizmləri əhatə edən və insan tərəfindən dəyişdirilən ətraf mühit. ANTROPOGEN POPULYASİYALAR – insan tərəfindən introduksiya nəticəsində yaranan populyasiyalar, onların çoxalması, yayılması.
dəyişilmiş və ya yaradılmış relyefi. İki cür A.r. ayrılır: kortəbii A.r. (yarğan, uçqun, hərəkət edən qumlar və s.) və istiqamət verilmiş A.r. (yamaclarda düzəldilən terraslar, tökmələr, torpaq bənd və s.) ANTROPOGEN SEYRƏLMƏ – Ayrı-ayrı bitki və ya heyvanın sıxlığının insan fəaliyyəti nəticəsində seyrəlməsi. ANTROPOGEN SƏHRALAR – insanın təbiətə bilavasitə və vasitəli təsiri nəticəsində yaranan səhralar. A.s-ın sahəsi getdikcə artır və 10 mln. km 2 -ə çatmışdır. (qurunun 7%-ni təşkil edir). Dünyanın bü- tün səhralarının antropogen mənşəli olması haqda fikir yürüdülür. ANTROPOGEN SİSTEMİ (DÖVR) (yun. anthropos – insan və genos - doğum) – stratiqrafik şkalanın son sistemi və Yerin geoloji tarixində indiyədək davam edən axırıncı dövr. 700 min – 1mln. – 2,5 - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 29
3,5 mln. il bundan əvvəl başlanmışdır. A.s. alt Pleystosen, Orta Pleystosen, Üst Pleystosen və Holosenə bölünür. Azərbaycan ərazisində A.s. çöküntüləri Samur və Astara çayları arasındakı (Abşeron y.a. daxil olmaqla) bütün Xəzəryanı sahədə, Qobustanda, Kür-Araz düzənliyi və onu əhatə edən sahələrdə, Bakı arxipelaqında geniş yer tutur. İnsanın əmələ gəlməsi və formalaşması A.s. ilə əlaqədardır.
cümlədən narahat etməsi) heyvanlarda baş verən distres. 2) Həyat mühitinin ümumi fonunun (məs. kəndli üçün şəhər mühiti), başqa adamın yersiz hərəkətinin (kobudluğu, ədəbsizliyi, yemək vaxtı ağzını marçıldatmaq və s.), bir yerə həddindən çox adamların toplaşmasının təsiri altında insanda psixi gərginliyin yaranması. ANTROPOGEN TƏZYİQ (TƏSİR) – insanın, onu əhatə edən ətraf mühitə bilavasitə və vasitəli təsiri. ANTROPOGEN YÜK – insanın və onun təsərrüfatının təbiətə və onun ayrı-ayrı komponentlərinə bilavasitə və vasitəli təsir dərəcəsi. ANTROPOXORİYA – insanın özü bilmədən bitki (antropoxor) toxumunu bir yerdən başqa yerə yayması. Bəzən insanın bilərəkdən yaydığı mədəni bitkilər də A.-ya aid edilir.
morfologiyası, irqi, etnik tərkibi və mühit şəraitinə adaptasiyasını öyrənən elm.
olub insan cəmiyyətinin ətraf mühit ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. (adətən dar regional çərçivəsində).
Yer sferi və yaxınlıqdakı Kosmosun insan tərəfindən bilavasitə və ya vasitəli keçmişdə dəyişdirilmiş və ya yaxın gələcəkdə dəyişdirilə biləcək hissəsi. 3) biosferin insan tərəfindən dəyişilmiş halda istifadə olunan hissəsi. (coğrafi landşaft qabığı). Neosfer sinonimi kimi də işlədilir.
fəaliyyətini qadağan etmək üçün şifahi və ya yazılı elan (ov, mal-qara- otarma, hər hansı bir yerdə gəzməyi qadağan etmə və s.).
qalxa bilmədiyi və biogen maddələrin çox cüzi olduğu atmosferin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 30
yüksək qatları (60-80 km-dən yüksəkdə yerləşən). APOFİTLƏR – şum yerində və ya insanın yaratdığı digər yerlərdə yayılan yerli bitki növləri. Bu növlər həmin yerlərin alağı hesab edilir. ARAN – Azərbaycanda tarixi-coğrafi ərazi məfhumudur; yaylanın və dağlıq ərazilərin əksinə olaraq, ovalıq-düzənlik sahələrə deyilir. Yayı isti, qışı yumşaq-mülayim iqlimə malikdir. (Azərbaycanın Kür-Araz, Samur-Dəvəçi, Gəncə-Qazax və Arazboyu düzənlikləri və s.). Mal-qara üçün təbii qış otlaqları və əsasən pambıq tarlaları A.-dadır.
tərəfindən hazırlanmışdır. Bu konsepsiya əsasən təkamül arası kəsilməz (fasiləsiz) deyil, sıçrayışla gedərək uzunmüddətli müvazinət dövrləri biri-birini əvəz edir. ARAT – Səpindən qabaq su ehtiyatı yaratmaq məqsədilə torpağın suvarılması. A. torpağın fiziki xassəsini yaxşılaşdarır, torpaqda qışlayan ziyanvericiləri məhv edir, zərərli duzların yuyulmasına kömək edir, alaq toxumlarının səpinə qədər cücərməsinə və kultivatorla məhv edilməsinə şərait yaradır.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|