Ekoloji LÜĞƏt a
ATMOSFERİN SİRKULYASİYASI
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ATMOSFERİN SİRKULYASİYASI – atmosferdə hava axınlarının, o cümlədən tsiklon, antitsiklon, musson və passatların ümumi sistemi. ATMOSFERİN ŞƏFFAFLIĞI – atmosferin radiasiya, o cümlədən görünən işığı buraxma qabiliyyəti. Atmosferin antropogen çirklənməsi (toz hissəciklərilə, karbon qazı, kükürd, azot, aerozollarla) A.ş. azaldır. A.ş.-nın pozulmasının ən qlobal nəticəsi parnik effekti hesab olunur. ATOLL (ing. atoll) – tropik qurşaqda mərcan riflərinin əmələ gətirdiyi daxili laqunları qapayan qövsvari ada. ATOM BOMBASI – atom nüvəsinin parçalanma reaksiyası nəticəsində nüvədaxili enerjinin (atom enerjisinin) bir hissəsinin ayrılması hesabına çox qüvvətli partlayış yaradan aviasiya bombası. İlk A. b. İkinci dünya müharibəsinin sonunda ABŞ-da hazırlanmışdır. A.b. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 38
havada (istənilən hündürlükdə, yer səthində və su altında, lazımi dərinlikdə) partladıla bilər; 1945-ci ilin iyulunda ABŞ A. b-nı sınaqdan çıxardıqdan sonra Yaponiyanın Xirosima (avqustun 6-da) və Naqasaki (avqustun 9-da) şəhərlərinə partlayış gücü 20 min ton trotil partlayışına ekvivalent olan 2 bomba atmışdır. Xirosimada 200 minə yaxın adam ölmüş və itkin düşmüş, sonralar şüa xəstəliyindən və yaralanmadan daha 35 min adam ölmüşdür. ATOM ELEKTRİK STANSİYASI (AES) – nüvə yanacağını «yandırmaq» hesabına enerji əldə edən elektrik stansiyası. AES – radioaktiv çirklənmə nəticəsində ətraf mühitə təsir göstərir, qəza vaxtı daha təhlükəli təzadlar baş verir. AES, həm də güclü istilik çirklənmə faktorudur.
enerjisindən dinc sahədə beynəlxalq əməkdaşlağın inkişafı məqsədilə 1957-ci ildə yaradılmışdır. (10-dan çox dövləti birləşdirir).
zərərli həşərat, gəmirici və b. orqanizmləri özünə cəlb edən təbii və sintetik (kimyəvi) maddələr. Son vaxtlar A.-dan bitkinin zərərvericilərdən mühafizəsində istifadə edilir. AUTEKOLOGİYA – ekologiyanın bir bölməsi; bitki, göbələk və heyvanat aləminin yaşadığı mühitlə olan qarşılıqlı əlaqəsini, onların ekoloji amillərlə olan davamlılığını, orqanizmin fizioloji və morfoloji adaptasiya prosesini tədqiq edir. A.-nın xüsusi bölməsi antekologiya adlanır.
estuarilərdən dənizə biogen maddələrlə zəngin olan suyun axması. AZ YARARLI SÜXURLAR –
bitkinin inkişafı üçün əlverişsiz fiziki və kimyəvi xassələrə malik olan süxurlar. Belə süxurlarda bioloji rekultivasiyanın aparılmasını təmin etmək üçün kimyəvi, aqrokimyəvi və meliorativ araşdırmaların aparılması tələb olunur. AZALAN NÖV – fərdləri və populyasiya müxtəlifliyi nəzərə çarpacaq dərəcədə durmadan azalmağa doğru gedən növ. AZDUZLU (ŞORTƏHƏR) SU – Duzun qatılığı 10q/l-rə qədər olan su. AZOY MÜHİT – canlı orqanizmlərdən mərhum olan mühit Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 39
(vulkanın krateri, hiperqalin su və s.). AZONAL BİTKİ ÖRTÜYÜ, İNTROZONAL BİTKİ ÖRTÜYÜ – heç bir yerdə müstəqil zona əmələ gətirməyən, lakin müxtəlif zonalarda rast gəlinən bitki örtüyü. A.b.ö. müxtəlif litoloji çılpaq süxurlar üzərində, müəyyən zona üçün xas olmayan izafi rütubətli və ya əksinə çox az rütubətli sahələrdə, şoran və s. yerlərdə inkişaf edir. A.b.ö.-nə bataqlıq, çay gətirmələri, duzlu su hövzələri bitkiləri də daxildir.
qabiliyyəti olan aerob bakteriyalar qrupu. AZOT GÜBRƏLƏRİ – bitkilərin azot qidasının mənbəyi kimi istifadə edilən üzvi və mineral maddələr. Azot, mineral A. g.-nin tərkibində ammonyak (NH 3 ), nitrat (NO 3 ),
ammonyak - nitrat (NH 3 və NO 3 ) və amid (NH 2 ) şəklində olur. Ammonyaklı gübrələrə ammonium-sulfat, ammonium-xlorid, ammonium-bikarbonat və maye azot gübrələri aiddir. Ammonyaklı-nitratlı gübrələrə ammonium şorası və ammonium sulfonitrat aiddir. Nitratlı gübrələrə natrium şorası, kalsium şorası (kalsium-nitrat), kalium şorası (kalium-nitrat) aiddir. Amidli gübrələrə karbamid (sidik cövhəri), kalsium-sianamid və karbalid-formaldehid aiddir. AZOT FİKSASİYASI – molekulyar atmosfer azotunun (N 2 ) kimyəvi birləşmə şəklinə salınması və azotlu maddələrə çevrilməsi prosesi. Azotfiksə edən mikroorqanizmlər, o cumlədən yumrucuq bakteriyaları torpaqda, şirin su hövzələrində, dəniz və okeanlarda yaşayan mikroorqanizmlər A.f.-na səbəb olur. A.f. azotun təbiətdə dövr etməsində böyük rol oynayan, torpaq və su hövzələrini azotlu birləşmələrlə zənginləşdirən ən mühüm bioloji prosesdir. AZOT FİKSƏ EDƏN MİKROORQANİZMLƏR, AZOT FİKSATORLARI – havanın molekulyar azotunu mənimsəyərək onu üzvi birləşmələrə çevirir. A.f.m.-ə paxlalı bitkilərlə (noxud, yonca və s.) simbioz (müştərək)) həyat tərzi keçirən Phisobium cinsindən olan və sərbəst yaşayan bakteriyalar aiddir. Köklərində yumrucuqlar əmələ gələn paxlalı bitkilər əkilmiş 1 ha torpaqda il ərzində 100-250 kq-dan
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 40
çox molekulyar atmosfer azotlu maddələrə çevrilir. Bə’zi aktinomisetlər və paxlasız bitkilərin (qızılağac, akasiya, iydə və s.) köklərində yumrucuq əmələ gətirən mikroorqanizmlər də A.f. m.-dir. Bir çox göy- yaşıl yosun növləri, bə’zi qırmızı və yaşıl yosun növləri, bə’zi qırmızı və yaşıl kükürd bakteriyaları da fəal azot fiksatorlarıdır. AZOTOFİL ORQANİZM – yalnız azotla zəngin olan torpaqda yaşayan bitkilər (kəndalaş, gicitkən, sirkən və s.). AZOTUN DÖVRANI – bu proses yağıntı vasitəsi ilə azot birləşmələrinin ekosistemə daxil olması ilə başlanır, torpaq mikroorqanizmləri ilə azot fiksə olunur və bitki tərəfindən mənimsənilir, sonra ekosistemin trofik kanalları vasitəsilə hərəkət edərək redusentə çatdırılır. Burada nitritlər və nitratlar əmələ gəlir. Ekosistem azotunun əsas hissəsi torpaqda toplanır. Buradan azot yenidən bitki orqanizminə, sonra isə dövranın daxili kanallarına daxil olur. Azotun bir hissəsi isə denitrifikasiya prosesindən sonra atmosferə daxil olur. AZTULLANTILI İSTEHSAL – az miqdar tullantılı optimal sənaye istehsalı. A.İ. ətraf mühitin çirklənmədən mühafizəsinin ən effektiv və perspektiv formasıdır.
buz parçaları. Ən iri A. Antarktida və Qrenlandiya buzlaqlarından əmələ gəlir. A. gəmilər üçün böyük təhlükə yaradır.
mikrobioloji gübrələrin səpilməsi (verilməsi). AVİTAMİNOZ – uzun müddət vitaminsiz və ya az vitaminli yeməklə qidalanma nəticəsində baş verən xəstəlik. Qidada S, V, D və RR vitaminlərinin çatışmazlığı skorbut, beri-beri, raxit, pellara xəstəliklərinə səbəb olur. Polivitaminoz (eyni vaxtda bir neçə vitaminin çatışmazlığı) və hipovitaminoz (qidada vitaminin normadan az olması) daha çox təsadüf edilir. AVİFAUNA – bax Ornitofauna. AVTOQAMİYA – 1) – öz-özünə tozlanma – eyni bir çiçəyin tozcuğunun həmin çiçəyin dişiciyi ağızcığına düşməsi; 2) öz-özünə mayalanma – bir hüceyrə daxilində əmələ gələn ilk nüvənin birləşməsi.
ifraz edərək özünü düşməndən qoruması (qarışqalar, parəbüzən və s.). Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 41
AVTOMEXANOXORİYA – toxumların yayılma üsullarından biri: meyvələrin açılması ilə əmələ gələn təzyiq nəticəsində toxumların meyvədən ətrafa yayılması.
şüalanmaya həssas fotoemulsiya qatı çəkməklə həmin obyektdə radioaktiv maddələrin paylanmasını öyrənən üsul. Bu zaman obyektin daxilindəki radioaktiv maddələr sanki özü öz şəklini çəkir. A-dan izotop indikatorların tətbiq olunduğu bütün sahələrdə (fizika, texnika, biologiya, təbabət və s.) geniş istifadə olunur. A. ilə bitki və heyvan orqanizmlərinin toxumalarında təbii radioaktiv elementlərin paylanması öyrənilir və s. AVTOTROFLAR, AVTOTROF ORQANİZMLƏR – həyat fəaliyyəti üçün lazım olan üzvü birləşmələrin fotosintez və hemosintez nəticəsində qeyri-üzvi birləşmələrindən sintez edən orqanizmlər. A. ali bitkilərə (parazit və saprofitlərdən başqa, yosunlar və fototrof bakteriyalar) aiddir. Xlorofilli ali bitki və yosunlar üzvi maddəni günəş enerjisi hesabına karbon qazı və sudan, avtotrof bakteriyalar isə bə’zi kimyəvi reaksiyaların enerjisi hesabına mineral birləşmələrdən sintez edir. Təbiətdə maddələr dövranında A.-rın rolu olduqca böyükdür. AVTOFERTİL BİTKİLƏR – öz-özünə tozlanma nəticəsində normal toxum verən özümeyvəli bitkilər. Buğda, arpa, vələmir, darı, şaftalı, heyva, pomidor və s. bitkilər.
meyvələrinin hər hansı bir təbii agenti vasitəsilə deyil, öz ağırlıq qüvvəsilə düşərək və ya qəflətən açılan meyvənin toxumlarının müəyyən məsafəyə (20 m radius) sıçraması ilə (məs. paxlalılar, ətirşahlar, bə’zi bənövşə növləri) yayılan bitkilər.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 42
B
və sitrus plantasiyalarının kənarında və daxilində torpağı və kənd təsərrüfatı bitkilərini zərərli təbii və antropogen amillərdən qorumaq məqsədilə salınmış qoruyucu meşə zolağı. Belə zolaqlar küləyin təsirini zəiflədir, qarın sovrulmasının qarşısını alır, bağların məhsuldarlığını artırır. B.m.z. bağlar salınmazdan 2-3 əvvəl yaşlı ağaclardan salınır.
buraxdığı (eksotoksinlər) və ya mikrob hüceyrələrdə saxladığı (endotoksinlər) zəhərli maddələr.
populyasiyasının məcmusu. BAKTERİOFAQLAR – bakteriyaları və digər mikroorqanizmləri dağıdan bakterial viruslar, faqlar. Onlar bakteriya və s. hüceyrələrin daxilində yaşayıb hüceyrəni əridir.
edən sahəsi. BAKTEROLOJİ SİLAH, BİOLOJİ SİLAH – bakteriyaların fəaliyyətinə əsaslanan kütləvi qırım silahı; insan, heyvan və bitkiləri kütləvi surətdə yoluxdurmaq və məhv etmək vasitələrindən biri. B.s. təhlükəli yoluxucu xəstəliklər (vəba, taun, qarayara və s.) törədən bakteriya, virus və bəzi mikrobların törətdiyi zəhərlə (toksinlərlə) təsir edir.
BAKTERİOTROFİZM – bitki kökləri və bakteriyalar arasında qarşılıqlı faydalı əlaqə. Bakteriyalar bitkilər tərəfindən mənimsənilən müxtəlif qida maddələri, vitaminlər sintez edir (məs. kökyumrulu bitkilərdə, paxlalılarda). BAKTERİSİDLƏR – mikroorqanizmlərlə mübarizə aparmaq məqsədilə işlədilən kimyəvi maddələr (etil spirti, formalin, bəzi anti- biotiklər). Bir çox xəstəliklərin müalicəsində, sterilizəsində istifadə olunur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 39
BAKTERİOZ – bakteriyaların törətdiyi bitki xəstəlikləri. BAKTERİOZLAR – Bakteriyalar vasitəsilə bitki, heyvan və in- sanda yayılan infeksiya xəstəlikləri. (məs. vərəm xəstəliyi insan və heyvanda koxa basillası vasitəsilə yayılır). İndiyə qədər 300-ə qədər xəstəlik törədici B. təsvir olunmuşdur. Təbiətdə B. heyvan və bitki növlərinin populyasiyalarının sayını nizamlama rolunu oynayır. Lakin onların bəziləri ev heyvanlarına, həmçinin insanın sağlamlığına böyük ziyan vurur.
mikroorqanizmlərin qida məhsullarının torpaq səthində toplanması. BAKTERİYALAR (yun. Bakterion - çöp) – tərkibində çoxlu miqdarda dezoksiribonuklein turşusu (DNT) olan birhüceyrəli mikroorqanizmlər qrupu (tipi) əksəriyyəti xlorofil və plastisidlərdən, aydın seçilən xromosomlardan və s. törəmələrdən məhrum olan primitiv nüvəli orqanizmlərdir. B. torpaq, hava, su hövzələri və s.-də yayılmışdır. Onlar aerob (oksigenli) və anaerob (oksigensiz) şəraitdə yaşayırlar. BAKTERİYALI GÜBRƏLƏR – tərkibində kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün faydalı torpaq mikroorqanizmləri olan preparatlar. B.g. torpaqda biokimyəvi prosesləri gücləndirir və bitkilərin köklə qidalanmasını yaxşılaşdırır. B.g.-dən nitragin, azotbakterin və fosforobakterin işlədilir.
balıq ehtiyatını artıran, balıqların keyfiyyətini yaxşılaşdıran və süni göllərdə balıq çoxaldan təsərrüfat sahəsi. Azərbaycanda bir çox balıq- yetişdirmə müəssisəsi (Çaykənd, Çuxurqəbələ, Əli-Bayramlı, Kürağzı balıqyetişdirmə zavodları və s.) var. Bu müəssisələrdə hər il çoxlu qızılbalıq, nərə balığı, çəki balığı, çapaq, suf, xəşəm, şamayı və s. balıq körpələri yetişdirilib Kür çayına buraxılır.
– Balıq kürüsünü mayalandıran, inkubasiya edən və körpə balıq yetişdirərək, sonradan onu satlıq həcminə qədər yetişdirmək üçün balıqçılıq göllərinə və ya təbii su hövzələrinə buraxan müəssisə. məs.. Xanlar rayonunun Çaykənd və Qəbələ rayonunun Çuxurqəbələ zavodlarında süni surətdə çoxaldılan qızılbalıq körpələri Kür çayına buraxılır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 40
qüvvə dərəcəsinin göstəricisi. məs., küləyin gücü 9 b , zəlzələ 6 b və s.
BALNEOLOGİYA – mineral suların mənşəyini, fiziki-kimyəvi xassələrini, onlardan müalicə profilaktika məqsədi ilə istifadə etmək üsullarını, habelə onların orqanizmə təsirini öyrənən elm.
qrupu. Arıçılığın yem bazasıdır. Bu bitkilərdən bal arısı nektar (şirə) və tozcuq yığır. Azərbaycanda 4000-dən artıq balverən bitki növü vardır. Bunların ən əhəmiyyətlisi cökə, kəkotu, dalamaz, sarı yonca, üçyarpaq yonca, xaşa, günəbaxan, yemişan, armud, alma, alça, ərik, dağnanəsi, yarpız, xiyar, qarpız, pambıq və s.-dir. Arılar başdan-başa belə bitkilər əkilmiş sahənin hər ha-ından 100 kq-a qədər bal toplaya bilər.
edən formaları. B. küləyin rejimindən asılı olaraq tirə və təpə formasında olur. Qum ekosistemlərində B. şirin suların akkumlyatorları hesab olunur. BARİFOBLAR – aşağı təzyiqli yerlərdə yaşayan orqanizmlər (bitkilər, heyvanlar), yüksək dağlıq zonanın orqanizmləri. Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyə qalxdıqca bitki və heyvan növlərinin sayı tədricən azalır. BAROXORLAR – toxumları öz ağırlıq qüvvəsilə düşərək yayılan bitkilər. BAROMETR – atmosfer təzyiqini ölçən cihaz. Mayeli, qazlı və metal (aneroid) B.-lər olur. Hipsotermometrlər də B.-lərə aiddir. Mayeli B.-lərin əksəriyyəti civəlidir. Atmosfer təzyiqi dəyişdikdə borudakı civə sütunu da atmosfer təzyiqinə uyğun olaraq dəyişir. BATAQLIQ – yer səthinin izafi rütubətlənərək çürüməmiş üzvi maddələrin toplandığı sahəsinə deyilir. B. müxtəlif yolla-sututarlarda suyun azalması və quruması, yeraltı suların səthə çıxması, çay daşqınlarının quru sahələri su basması və s. yolla əmələ gəlir. Belə yerlərdə bataqlıq tipli torpaqəmələgəlmə prosesi (anaerob) gedir. Azərbaycanda özünəməxsus qamış B.-larına Kürçayı boyu, Lənkəran və Samur-Dəvəçi düzənliklərində, magistral kanalların kənarında rast gəlinir. Xəzər dənizinin qalxması ilə əlaqədar suyun ətraf sahəni basması nəticəsində yeni B.-ların əmələ gəlməsi müşahidə olunur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 41
bataqlıqlar və onunla təmasda olan bataqlaşmış ərazilər daxildir. Əsasən tayqa, tundra, qarışıq meşələr zonasında və ekvatorial qurşaqlarda (Cunqli, ekvator meşələri) yayılmışdır. BATAQLIQ TORPAQLAR – çoxlu miqdarda çürüməmiş və yarıçürümüş bitki qalığı (torf) olan, həddindən artıq rütubətli torpaqlar. B.t. adətən, turş, neytral, qələvi, həmçinin şoranlı, şorakətli, karbonatlı və qleyli torpaqlara bölünür. Qurutduqdan və müvafiq aqromeliorasiya tədbirləri görüldükdən sonra bu torpaqlardan bol məhsul yetişdirmək üçün istifadə edilir. B.t. respublikamızın ərazisinin 0,38% -ni tutur. Lənkəran, Astara və Masallı rayonlarının düzən hissələrində, Kürboyu çökəkliklərində (Qarasuda) və Dəvəçi rayonunun Ağzıbirçala gölü hövzəsində var.
bakteriya populyasiyalarından, infuzorlardan, xərçəngkimilərdən, balıq sürfələrindən ibarət olub abissal və ultraabissalın asudə (dinc) yırtıcıları üçün yem hesab olunur. BATİSFER – litosferdən sonra gələn Yerin daxili qabığı. BATOMETR – laboratoriya tədqiqat məqsədi ilə dəniz və s. su hövzələrindən istənilən dərinlikdən su nümunələri götürmək üçün cihaz. Dəniz B.-i, üzərində xüsusi termometr bərkidilən silindr formalı bürünc qabdır.
BAYQUŞLAR (Sirigiformes) – quşlar sinfinin bir dəstəsi. Əsasən siçan, həmçinin xırda onurğalı heyvan və həşərat yeyir. 134 növü mə- lumdur. Azərbaycanda 6 növü var: iri yapalaq, dan (gecə) bayquşu, qulaqlı bayquş, bataqlıq bayquşu, dam yapalağı (kor yapalaq), meşə bayquşu, kənd təsərrüfatı və meşə ziyanvericilərini məhv etdiklərinə görə xeyir verən quşlardır; yalnız iri yapalaq ovçuluq təsərrüfatına ziyan vurur.
ümumi biosferin, əsasən təbii hadisələrin vəziyyətinə və mümkün dəyiş- məsinin proqnozlaşdırılmasına nəzarət.
heyvanlar məs. urobakteriyalar. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 42
BAZİFİTLƏR – Qələvi reaksiyaya malik olan (pH 7-dən çox olan) torpaqlara üstünlük verən bitkilər. Məs. ağ akasiya, sarağan və digər kalsefil bitkilər.
qələvi torpaqlarda bitməsi. BEDLEND (ingiliscə pis torpaqlar) – alçaq dağlıq ərazidə kəskin və mürəkkəb parçalanmış relyef. Əkinçilik üçün yararsız hesab olunur. Respublikamızda Bozqır yayla ərazisində daha çox rast gəlinir.
qidalanan heyvanlar, özləri yalnız qida axtarmaq üçün hövzənin dibinə enir.
biohorizonlarında yerləşən orqanizmlərin cəmi. B. avtotrof orqanizmlərdən (yosunlar, qismən ali bitkilər), əsasən az hərəkətli heterotrof orqanizmlərdən (protoza, qurdlar, zəli, malyusk, xərçəngkimilər) ibarətdir.
Uzun müddət qidada təmizlənmiş şəkər, çox təmizlənmiş taxıl dənəsi (o cümlədən düyü) istifadə etdikdə B-b. xəstəliyi baş verir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 43
coğrafiyaşünaslarının beynəlxalq elmi təşkilatı. 1922-ci ildə yaradılmışdır. BCİ coğrafiyaya aid problemlərin öyrənilməsinə yardım göstərir, beynəlxalq əməkdaşlıq şəraitində aparılmalı tədqiqatların təşkili və mərkəzləşdirilməsi ilə məşğul olur, beynəlxalq coğrafiya konqreslərini çağırır və s. Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|