Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
SİNTETİK ORQANİZM – sadə birləşmələrdən daha mürəkkəb birləşmələr sintez edən orqanizm. SİNTETİK POLİMERLƏR – sənaye və məişətdə geniş işlədilən plastmaslar. S.p. arasında nisbətən az zərərli (polimetilen) və insan üçün təhlükəli (polivinilxlorid - PVX, ekopsid qətranı) mövcuddur. Onlar az istilik saxlayır və qızdırdıqda havaya parçalanmış toksik məhsullar ayırır.
sahələrinin müxtəlif növlər tərəfindən istifadə olunması (adətən rəqabətsiz).
olan növlərin biosenozda olan populyasiyaların məcmusu. S. məkanca və ekoloji cəhətdən fitosenozun ayrılmış (xüsusi) bir hissəsidir. Yalnız
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 395
bir populyasiyadan və ya bir neçə populyasiyadan (məs. efemerlərin sinuziyası) ibarət ola bilər. Başqa cür sinuziyalar da ayırırlar: epifit şibyələrin sinuziyası, soprofit bitkilərin sinuziyası, cücülərin və başqa heyvanların sinuziyası.
populyasiyalarının sahədə «ləkə»” halında və ya qırıq-qırıq (kəsik- kəsik) yayılması.
prosesində heyvanların materialla birlikdə toxum və meyvələri yayması üsulu.
– Orqanizmlərin qohumluğuna görə təsnifləşdirilməsi, taksonların müəyyən edilməsi.
olub onunla qidalanan orqanizmlər. S.-rə bəzi un və taxıl həşəratları aiddir.
ərzaqlara daxil olmayan orqanizmlər. SİTOLOGİYA – hüceyrə haqqında elm. Bitki və heyvan orqanizmini təşkil edən hüceyrələri, onun və sitoplazmasının tərkib hissəsini və onların qarşılıqlı münasibətini öyrənir.
əyilməsi. SİTRUS BİTKİLƏRİ – Dünyanın subtropik və tropik zonalarında yayılmış 40-dək sitrus cinsinə aid növ (portağal, naringi, limon, qreyfrut, berqamot, sitron və s.) məlumdur. Əsas sahələri ABŞ, Çin, Yaponiya, Hindistan, Pakistan, Avstraliya, Cənubi Amerika, Əlcəzair, Mərakeş, Aralıq dənizi ölkələridir. Azərb-da Lənkəran-Astara zonasında becərilir. SİVİLİZASİYA (lat. civilis - vətəndaş) – 1) mədəniyyətin sinonimi. 2) İctimai inkişafın və mənəvi mədəniyyətin səviyyəsi, mərhələsi. 3) Bəşəriyyət tarixinin barbarlıqdan sonra gələn mərhələsi.
inkişafı təmin oluna bilmir (məs., turşəng, mayçiçəyi və s.). SKLEROFİTLƏR (lat. skkeros – quru, bərk) – güclü inkişaf etmiş mexaniki toxumaları (sklerenxim, libriform) olan skleromorf bitkilər. S. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 396
sərtyarpaqlara, bəzən yüksək xüsusi çəkili oduncağa malik olur. Bura aidir: sklerohiqrofitlər (məs. probka (mantar) palıdı, daş palıd), bir çox sklerokserofitlər (məs. saqqızağacı), xüsusilə yarımkollar (boyalıcı ebelek).
(təhlükəli dərəcədə) hava. İki tipdə olur: a) tüstü və istehsalatda əmələ gələn az tullantılar qarışmış sıx duman; b) yüksək konsentrasiyalı aşındırıcı qazlar və aerozollarından ibarət örtük (dumansız). S. görünmə dərəcəsini azaldır, metalların və qurğuların karroziyasını gücləndirir, insanın sağlamlığına mənfi təsir göstərir. 1952-ci ildə S. nəticəsində Londonda 4 min şəhər sakini ölmüşdür. Bir vaxtlar Sumqayıt şəhəri də S. vəziyyəti təhlükəsi vəziyyətində idi. SOĞANAQLI BİTKİLƏR – şəklini dəyişərək qısalmış yeraltı zoğu – soğanağı olan bitkilər. S.b. çoxu quru və isti iqlimli ölkələrdə bitir. Azərbaycanın dağlarında və dağ ətəklərində bitir. S.b.-in bir çox dekorativ (dağlaləsi, zanbaq və s.), tərəvəz (soğanın bir çox növü), dərman bitkisi (novruzgülü, vaxtsız çiçək və s.), digərləri isə otaq bitkisi kimi (nərgiz) becərilir. SOLİFLYUKASİYA (lat Solum – torpaq, fluetio - axma) – yamacda torpağın artıq rütubətlənmiş qatının tədricən sürüşməsi. S. prosesi həmçinin dağlıq sahələrdəki dik yamaclarda güclü yağışlar nəticəsində torpağın rütubətlə doyması hesabına da baş verir. S. nəticəsində relyefin S. mezo və mikroformaları (S. terrasları) əmələ gəlir.
SOLİTERLƏR (Luclpyllidea) – lentşəkilli qurdlar dəstəsi. S. onurğalı heyvanların, bəzən insanların mədə-bağırsağında parazitlik edir. S. insanda və heyvanlarda ağır xəstəliklər törədirlər. S.-in bütün növləri insan və heyvanı həddindən artıq arıqladır: bəzən ölümlə də nəticələnə bilir.
bitdiyi torpağın rütubətliyi (bu zaman bitki solur və onu su buxarları ilə doymuş havaya çıxardıqda turqoru bərpa olunmur). S.r. bitkinin bu və ya digər dərəcədə kserofilliyinin göstəricisidir. SOLYAR İQLİM –radiasiya iqlimi, günəşli iqlim-günəşin meylliyindən və yerləşdiyi enlikdən asılı olaraq günəş radiasiyası axınının qeydə alınması əsasında nəzəri cəhətdən hesablanan iqlim.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 397
SORUCU QÜVVƏ – Gərgin hüceyrə daxilindəki osmos təzyiqinin keçməsi (ötməsi) miqdarı (həcmi). Bu fərq artdıqca S.q.də çoxalır və sudan və ya torpaq məhlulundan hüceyrələrə qida maddələrinin daxil olmasını təmin edir. Ən böyük S.q. litofit yosunlarda (150 atm (165 ⋅ 10
n/m 2 ), halokserofit yarımkollarında (100 atm (>100 ⋅ 10 5 n/m 2 ), ən
kiçik S.q. hidrofitlərdə (1-5 atm (5 ⋅ 10
5 n/m
2 ) olur.
SOSİOLOJİ EKOLOGİYA: bax: ekologiya. SOSEKOLOJİ SİSTEM (lat. Societas - cəmiyyət) – sosial-iqtisadi birlik kimi biosfer və insan cəmiyyəti daxil olan sistem. SOSİAL (İCTİMAİ) GİGİYENA –tibbin sosial amillərin əhalinin sağlamlığına təsirini öyrənən sahəsi. SOSİOBİOLOGİYA – canlı orqanizmlərin, insan da daxil olmaqla sosial davranışının bioloji əsasları tədqiqatları ilə məşğul olan fənn. 20- ci əsrin 70-ci illərində inkişaf tapmışdır. S. terminini Y.O.Uilson təklif etmişdir. SOYUĞADAVAMLILIQ, QIŞADAVAMLILIQ – Bitkinin aşağı temperatura (-1-10 °) davam gətirməsi və şaxtalar dövründə həyat qabiliyyətini itirməməsi, (şaxtayadavamlılıq). Ontogenez prosesində S. yüksəlir. Temperatur çox aşağı düşdükdə hüceyrələr arasında, sonra isə hüceyrələrdə buz əmələ gəlir və protoplazmanın strukturunu pozur. Temperatur tez qalxdıqda (soyuqdan sonra) hüceyrələrdə dağılma gedir.
daha aşağı olan vilayəti. Şimal yarımkürəsində S.q. Şərqi Sibirdə (Verxoyansk) mütləq minimum termperatur mənfi 68-71 °, cənub qütbündə-Şərqi Antraktidada mənfi 88,3 ° təşkil edir. SOYUQ SU ORQANİZMLƏRİ – yaşayışı üçün oksigenlə yüksək doymuş soyuq su tələb edən orqanizmlər (məs., qızıl balıq, alabalıq). S.s.o. bütün il boyu qidalanır və inkişaf edir, çoxalması ilin soyuq vaxtı (payız, qış) 3-10 ° temperaturda keçir.
ayrı bitki və heyvan populyasiyalarının mühafizəsinin elmi əsaslarının hazırlanması ilə məşğul olur.
qovaq və söyüd var, əsasən, hər iki yarımkürənin mülayim iqlimli qurşağında yayılmışdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 398
Titrəkyarpaq qovaq. 1-yarpaqlı zoğ; 2-erkək çiçək; 3-dişi çiçək; 4-açılmış meyvə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 399
Söyüd növləri 1. Vilhelm s. 2. Xəzər s. 3. Üç erkəkcikli s. 4. Vavilon s. 5. Qonur s. 6. Qafqaz s. 7. Kuznetsov s. 8. Amudərya s. 9. Beşerkəkcikli s. 10. Cənub s. 11. Şişkinli s. 12. Ağacvari s. 13. Boz söyüd 14. Ağ söyüd 15. Keçi söyüdü SPEKTRAL ANALİZ (lat. Spectrum - təsəvvüretmə) – maddənin tərkibinin kəmiyyət və keyfiyyət analizinin fiziki metodu, tədqiq olunan maddənin spektrlərinin öyrənilməsinə əsaslanır. S.a. sadə, tez olub ona mürəkkəb hazırlıq və çoxlu miqdarda nümunə tələb olunmur. 10-30 mq çəkidə olan nümunədə bir çox element təyin etmək olar. S.a.-dən kimya, astrofizika, metallurgiya və b. sahələrdə geniş istifadə olunur. S.a.-i 1859-cu ildə Q.Kirxhofom və R.Bunzen təklif etmişdir.
ultrabənövşəyi, görünən və infraqırmızı hissəlrinə əsaslanaraq maye və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 400
bərk maddələrin fiziki-kimyəvi tədqiqat metodu. Müxtəlif birləşmələrin (komplekslərin, boyaların, analitik reagentlərin və b.) quruluşunu və tərkibini, maddələrin kəmiyyət və keyfiyyətini təyin etmək üçün S.-dən geniş istifadə olunur. S.-da istifadə olunan cihaz spektrofotometr adlanır. SPEKTROSKOPİYA – elektromaqnit şüalarının spektrlərini öyrənən elm sahəsi. Elektromaqnit şüaları dalğalarının uzunluq diapazonuna görə S. ayrılır: radiospektroskopiya, optiki S., infraqırmızı S., görünən S., ultrabənövşəyi S., qamma-spektroskopiya. Hər bir atom və ya molekul xarakterik spektrə malik olur, ona görə də maddələrin quruluşunu öyrənmək olur. SPEKTROZONAL AEROFOTOŞƏKİLÇƏKMƏ – eyni vaxtda elektromaqnit dalğalarının bir neçə spektral zonasında Yer səthinin fotoşəklinin çəkilməsi. S.a.-də atmosferin optik əlamətlərini və fəsilləri nəzərə almaqla spektral parlaqlıq əmsalı məlum olmalıdır. S.a-nın əsas növü rəngli spektrozonal planalmadır. Spektrozonal aerofotoşəkillərdə Yer səthinin obyektləri öz rənglərində yox, şərti rənglərdə təsvir edilir. SPELEOLOGİYA, MAĞARAŞÜNASLIQ – mağaralar haqqında elmin kompleks biliklər sahəsi; mağaraların mənşəyi, morfologiyası, mikroiqlimi, oradakı çayları, gölləri, floranı, faunanı, ölmüş heyvanların izlərini, vaxtilə mağaralarda uzun müddət yaşayan insanların maddi mədəniyyətini, divar rəsmlərini, heykəltaraşlıq təsvirlərini, həmçinin Yer altında yaşayan insanların bioloji və fizioloji problemlərini öyrənir. SPELOFAUNA (yun. spelaion – mağara və fauna) – mağaralarda, dağ süxurları çatlarında yaşayan heyvan qrupları. SPORLAR (yun. Sparo - səpmə) – İbtidai və ali bitkilərdə çoxalmağa xidmət edən müxtəlif mənşəli mikroskopik törəmələr. S. başqa hüceyrə ilə birləşmədən, yəni mayalanmadan cücərərək yeni bitki orqanizmlərinin başlanğıcını verir. S. bir, iki və çox hüceyrəlidir, silindr, kürə, ellips, yumurta, armud, paxla formasında olur. Bir çox bitkilərdə S. müxtəlif quruluşlu qlafla örtüldüyündən protoplastda toplanan ehtiyat qida maddələri hesabına qidalanaraq cücərmə qabiliyyətini uzun müddət saxlayır. S.-ı 3 qrupa bölmək olar: sinziqotlar, mitosporlar və meyosporlar. Ali bitkilər yalnız meyosporlar əmələ gətirir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 401
gəlmiş sporlar vasitəsilə çoxalan və yayılan bitkilər. S.b. bəzən ibtidai (yosunlar, bakteriyalar, şibyələr, göbələklər) və ali (mamırlar, plaunlar, selaginellalar və s.) qruplara bölünür. Bəzi S.b.-də sporlar əmələ gəlmir; belə bitkilərdə çoxalma bitkinin müəyyən hissəsinin ayrılmasilə gedir (məs. bir çox şibyələrdə). Toxumlu bitkilər S.b-dən çoxalma və yayılmasının toxum vasitəsilə getməsilə fərqlənirlər.
var. İnsanda və müxtəlif heyvanda hüceyrədaxili parazitlərdir. Malyariya, piroplazmos və s. xəstəlikləri törədir.
reduksion bölünmədə müşahidə edilir. SPOR-TOZCUQ ANALİZİ – müxtəlif çökmə süxurları tipində spor və tozcuqların yayılması qanunauyğunluqlarını öyrənmək üçün istifadə edilən metodların məcmusu. S.t.a, süxurların yaşını, keçmiş geoloji epoxaların bitki örtüyünün və iqlim şəraitinin tarixini öyrənmək üçün istifadə edilir. S.t.a. əsasında spor-tozcuq diaqramı qurulur. Bu diaqram hər hansı geoloji zamanda həmin yerin bitki örtüyünün ardıcıl inkişafını göstərir.
davam gətirən, günəş işığında yaxşı inkişaf edən bitkilər. S-rə ağac, bir çox ot bitkiləri aiddir.
mövcud olan qruplaşmalar (adətən suksessiya klimaksı fazasında); bir qayda olaraq, sıfır bioloji məhsuldarlıqdan başlayır, belə ki, onun ümumi məhsulu senozdaxili maddələr mübadiləsi prosesində sərf olunur.
müəyyən təbii obyektin və ya hadisənin daim (uzun müddətli) müşahidə aparıldığı və tədqiqat edildiyi yer (sahə).
onların komponentlərinin vəziyətinin və dəyişməsinin öyrənilməsinin uzun müddət (illər) bir yerdə-stasionarda müşahidə edilməsinə əsaslanan tədqiqatlar. Müşahidələrin bir yerdə aparılması mürəkkəb cihazlardan və müxtəlif metodikadan istifadə etməyə, həm də geniş yüksək ixtisaslı mütəxəssisləri cəlb etməyə imkan yaradır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 402
Uzunmüddətli müşahidələr landşaftın və onun komponentlərinin fəaliyyətini və dinamikasını dərindən təhlil etməyə, ritmik prosesləri aşkar etməyə imkan verir. Stasionarın ərazisi (poliqon) elə hesabla seçilməlidir ki, o, kifayət qədər tipik (xarakterik) landşaftın modeli kimi qəbul edilə bilsin. Belə olduqda stasionarda öyrənilən proseslər bir sıra oxşar landşaftlar üçün təmsil oluna bilər. Stasionarın ərazisində test sahələri, profillər də yerləşdirmək olar. Stasionarda müşahidələr fiziki, kimyəvi və bioloji metodlarla yerinə yetirilir. Bu dəqiq kəmiyyət xarakteristikası əldə etməyə imkan verir. S.t. uzun illərdən bəri iqlim, hidroloji, geomorfoloji, bioloji proseslərin öyrənilməsində istifadə olunur. Son illiklərdə bir rayonda bir sıra proseslərin geniş əlaqədar tədqiqatları və landşaftın kompleks tədqiqatları aparılır. Bu istiqamətin inkişafı landşaftın, ekosistemin antropogen təsir nəticəsində dəyişməsi üzrə dəqiq məlumat əldə etməkdir. S.t. landşaftın fəaliyyətinin və dəyişməsinin emprik riyazi modellərinin qurulması üçün yaxşı material verir, bu isə landşaftın vəziyyətini proqnozlaşdırmaq və onun əsasında landşaftqoruyucu tədbirlərin hazırlanması üçün vacibdir.
yer. 2) heyvanın və yaxud heyvan növünün məhdud dövr ərzində, yaxud da müəyyən funksiya üçün istifadə etdiyi yaşayış yerinin bir hissəsi. Gündüz, gecə və mövsümi S.-lar, çoxalma, qidalanma, əlverişsiz şəraitə dözmək və nəhayət şərait pisləşdikdə köçmə S.-rı məlumdur.
ibarət olub fitosenozu, populyasiyanı, onların məhsuldarlığını ayır-ayrı hissələrilə öyrənib bütövlükdə tədqiq edilir və əldə olunan nəticələrin dəqiqlik dərəcəsi qiymətləndirilir. Statistik metodlar digər riyazi metodlarla, qismən faktor (amil) analizi əlaqələndirir.
S.h. dənizlərin müəyyən bir zonasında (məs., litoral, batial, abissal) yaşayırlar. Onların əksinə olaraq evribat heyvanlar dənizlərin müxtəlif dərinliklərində yaşayır. S.h.-ın yayılma arealı məhduddur. STENOBİONTLAR, STENOPLASTİK NÖVLƏR – dar ekoloji Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 403
plastikli orqanizmlər. Stenobiontluq növün geniş yayılmasını məhdudlaşdırır və onun lokal yayılmasına şərait yaradır (dar areal).
substrat) tipini üstün tutan orqanizmlər. STENOFAQLAR – az miqdar qida obyektləri ilə (olifaqlar) və ya bir növ yemlə (monofaqlar) qidalanan orqanizmlər (növlər). STENOFOTLAR – yalnız məhdud işıqlanma dərəcəsi çərçivəsində yaşayan orqanizmlər. Mağara orqanizmləri (bəzi xərçəngkimilər, həşəratlar, balıqlar və s.), torpaq orqanizmləri (soxulcan, yereşən) okeanın zonaları orqanizmləri (bəzi xərçəngkimilər, süngər, dərisitikanlılar və s.).
şəraitinə uyğunlaşan orqanizmlər (növlər). Məs.. ipək qurdunun sürfələrinin inkişafının birinci mərhələsi havanın rütubətliyi 70-75%, sürfəlik mərhələsinin sonunda isə 60-65%-də keçir. STENOXRON ORQANİZMLƏR – yalnız ilin müəyyən dövründə aktiv və ya passiv olan heyvanlar. Məs., səhranın bəzi heyvanları (gəmiricilər, reptilin, həşəratlar) yayda yuxuya gedir.
su mühiti tələb olunan və mühitin dəyişilməsinə dözməyən növlər. STENOQALİN HEYVANLAR – Suda duzluluğun artıb azalmasına dözməyən su heyvanları. Dənizdə və su hövzələrində yaşayan heyvanların çoxu S.h.-a aiddir.
dar diapozon dəyişməsi mühitində yaşaması qabiliyyəti. STENOOKSİBİONTLAR – suda oksigenin az tərəddüdünə (adətən 7 və 11 sm 3 /l) davam gətirən orqanizmlər (məs, alabalıq). STENOTERM HEYVANLAR (steno... və yun. therme - istilik) – yalnız müəyyən və ya az dəyişkən temperaturda yaşamaq qabiliyyəti olan dəniz və torpaq heyvanları. Mühitin temperaturuna uyğunlaşan S.h- da həmin mühitin temperaturu müxtəlif növ üçün müxtəlifdir: istisevən heyvanlar yalnız nisbətən yüksək temperaturda (adətən 20 °C-dən az olmayan), soyuq sevən heyvanlar aşağı temperaturda (bəzən 0 °C yaxın) yaşaya bilərlər. S.h. evriterm heyvanlarla müqayisə edilir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 404
tərəddüdünə adaptasiya olunan orqanizmlər. Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|