Ekoloji LÜĞƏt a
Download 3.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
SÜRÜŞMƏ – ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə yumşaq süxur kütləsinin (yaxud torpağın bir hissəsinin) yamac boyu aşağı sürüşərək yerini dəyişməsi. S. ən çox suyadavamlı süxur qatları ilə sulu süxur qatları üst- üstə yerləşdiyi yamaclarda baş verir. Yağış sularının hopub keçirməyən qatın üzərində yığılması S. əmələ gətirir. S. abraziya, eroziya, aşınma, seysmik hadisələr və b. təbii proseslər, həmçinin yerin geoloji şəraitini nəzərə almadan insan tərəfindən görülən işlərin təsiri nəticəsində yaranır. S. əkin sahələrinə, sənaye müəssislərinə, yaşayış məntəqələrinə, yollara və s. böyük zərər vurur. Onlarla mübarizə etmək üçün sahilbərkitmə və drenaj qurğularından istifadə olunur, yamaclar yerə dirək vurulması və ağac əkilməsi yolu ilə bərkidilir və digər işlər görülür. Azərbaycan Respublikasında S.-lər Bakı şəhəri rayonunda, Böyük Qafqazın cənub və şimali-şərq makroyamaclarında, Lerik və Yardımlı rayonlarında yayılmışdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 423
Ş ŞABALIDI TORPAQLAR – quru çöllərin (bozqırların) zonal torpaq tipi. Azərbaycanda düzənlik və dağətəyi sahələrdə yayılmışdır; çəmən şabalıdı torpaqlarla birlikdə ərazinin 20%-dən çoxunu təşkil edir. Bitkiləri quru bozqır tiplidir. Azərbaycanda taxıl əkinlərinin və üzümlüklərin çoxu bu torpaqların payına düşür. Son vaxtlar Ş.t. boz- qəhvəyi torpaq tipi kimi də göstərilir. ŞAQULİ MİQRASİYA – zoohidrobiontların daha əlverişli şərait axtarmaq (qida, işıq, temperatur və s.) üçün müntəzəm olaraq vaxtaşırı kütləvi surətdə şaquli istiqamətdə yerini dəyişməsi.
– atmosferdə temperaturun hündürlüyə görə (hər 100 m-də dərəcə ilə) dəyişməsini göstərən vektor. ŞAM FƏSİLƏSİ (Pinaceae). Bu fəsiləyə şam, qaraşam, sidr, küknar, ağşam, tsuqa və psevdotsuqa daxildir, hamısı iynəyarpaqlı ağac- lardır. Azərbaycanda 2 növ şam ağacı bitir: qarmaqvari şam və eldar şamı. Qarmaqvari şam (Pinus Sosnowskyi) və ya Sosnovski şamına Böyük Qafqazın cənub yamacında Balakənçay hövzəsində dəniz səthindən 800-1000 m yüksəklikdə dik qayalarda, Göygöl və Maralgöl ətrafında (Kəpəz dağında), Tovuz rayonunda Zəyəmçay və Əsrikçay hövzələrində, kiçik sahələrdə rast gəlinir.
dünyada təbii halda yeganə bitmə yeri Qabırrıçayın sağ sahilində Ellərqoyuğu dağıdır. Adı Azərbaycanın Qırmızı kitabına salınmışdır. Eldar şamından Azərbaycanın düzən və dağətəyi rayonlarında, ən çox Abşeronda yaşıllaşdırmada geniş istifadə olunur. Ş.f.-nə daxil olan adi şam mavi küknar, hələb şamı, Krım şamı və himalay sidrinə də respublikamızda meşəsalma yaşıllaşdırma işlərində
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 448
rast gəlinir. Filizçay (Balakənçay) hövzəsində qarmaqvari şam ağaclığı ŞEH – axşam, gecə və səhər tezdən müsbət temperaturda yer səthi, bitki və əşyaların üzərinə çökən su damlaları. Gecə şüalanması nəticəsində havanın soyuması və həmin səthdə su buxarının kondensasiyasından yaranır. Zəif küləkli aydın havada Ş. daha çox düşür. Mülayim enliklərdə Ş. gecə ərzində 0,1-0,5 mm, tropiklərdə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 418
3mm-dək yağıntı verir. ŞELF (ing. shelf) – materikin dəniz basmış, alçaq kənar düzənlik zolağı. Dünya okeanı dibinin sahilyanı hissəsi. Ş.-də dənizin dərinliyi 200 m-dən artıq deyil, eni isə bir neçə km-dən 1300 km-ə qədərdir. Bəzi sahillərdə (məs. Cənubi Amerikanın Sakit okean sahilində) Ş. yoxdur. Bir sıra iri neft, qaz yataqları, mühüm balıq ovu rayonları Ş.-də yerləşir.
xidmət və idarəetmə sahələrində çalışan iri yaşayış məntəqəsi. Ş. əhalisi dünya əhalisinin 50%-ə yaxındır. Yer üzərində şəhər əhalisi hər il 50 mln. nəfər və ya 2,6% artır. Azərbaycanda əhalinin 51%-ə qədəri şəhərlərdə yaşayır. Bakı şəhərinin əhalisinin sayı 1mln-dan artıqdır.
əlverişli şəraitin yaradılması haqında elm. Buna yaşıllıqlar salmaqla, ekoloji arxitektura prinsiplərindən istifadə və çirklənməni azaltmaqla nail olmaq olar. ŞƏHƏR İQLİMİ – şəhərin təbii mühitinin tikinti, sənaye, nəqliyyat, şəhər əhalisinin təsiri nəticəsində dəyişərək formalaşan iqlim. İri şəhərlərdə temperaturun yüksək olması (şəhər ətrafı əraziyə nisbətən 3- 5 ° yüksək); yay mövsümündə buxarlanmanın, nisbi rütubətin az olması; konveksiyanın yüksəlməsi nəticəsində leysan yağışlarının tez-tez və çox olması; günəş işıqlanması saatının azalması (fotokimyəvi smoq nəticəsində); dumanın çox olması (xüsusən ilin soyuq aylarında) və havanın sənaye və şəhər tozları, karbon qazı, kükürd, azot, qurğuşun, benzopirin və s. ilə yüksək dərəcədə çirklənməsi ilə səciyyələnir. Şəhər daxilində müxtəlif mikroiqlim tipləri yaranır. Ş.i. spesifik (sinantrop) fauna və floranın əmələ gəlməsinə səbəb olur.
landşaft tipi (urbanik landşaftın sinonimi). ŞƏLALƏ – çay yatağında bərk süxurlardan əmələ gələn çıxıntı üstündən suyun tökülməsi. Su bir neçə çıxıntıdan töküldükdə Ş.-lər kaskadı əmələ gətirir. Yer kürəsində ən hündür Ş.-lər Anhel (1054 m, Venesuela, Çurun çayı), Tugela (933 m, Car, Tugela çayı) və Yosemitidir (727 m, ABŞ, Mersed çayı). Viktoriya Ş.-sinin (120 m) eni 1800m., Niaqara Ş.-sinin (51 m) eni 1100 m-dir. Azərbaycanda bir neçə kiçik Ş. (Muçuq, Dəmiraprançay, Qəbələ), Afurca (Vəlvələçay, Quba) var. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 448
Dəmiraparan çayda «Mıçıx» şəlaləsi ŞİBYƏLƏR (Jichenes) – yosun və göbələk növlərinin birgə (simbioz) yaşamasından əmələ gəlmiş xüsusi bitki qrupu. Çoxillik bitkilərdir; komponentləri yaşıl, göy-yaşıl, az halda sarı-yaşıl və qonur yosunlar, göbələklərdən isə kisəlilər, nadir hallarda bazidilərdir. Digər bitkilərdən cisimlərinin simbiotik olması, yosun və göbələklərdə olmayan, yalnız onlara məxsus maddələrin əmələ gəlməsi, çoxalması və gec böyümələri ilə fərqlənirlər. Ş. quruluşca qazmağa bənzər, yarpaqşəkilli və kolcuqşəkilli formalarda olur. ŞİTİL – əkmək üçün toxumdan becərilən cavan bitkilər, əsasən, tərəvəz, çiçək, texniki, bəzi meyvə və meşə bitkilərini becərmək üçün istifadə olunur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 420
becərmək üçün düzəldilmiş örtülü torpaq sahəsi. İstixana, parnik və ya plyonka ilə üstü örtülən hər hansı sahə, lək Ş. ola bilər.
olması ilə əlaqədar şorakətləşmə prosesi baş verən torpaq növü. Özünün nisbətən əlverişsiz morfoloji və fiziki-kimyəvi xassələri ilə (kolloidlərin dispersləşməsi, bərkiməsi və s.) fərqlənir. Şorakətləşmə dərəcəsindən asılı olaraq zəif, orta və şidətli Ş.t. olur. Şorakətləşmə prosesi bu torpaqların münbitliyini xeyli azaldır. Azərbaycan Respublikasında belə torpaqlara boz-qəhvəyi, şabalıdı, qonur, boz-qonur və boz torpaqlar olan ərazilərdə rast gəlirik. ŞORANLAR – üst qatında 1%-dən artıq suda həll ola bilən duzlar olan azonal torpaq tipi. Avtomorf və hidromorf şəraitdə əmələ gəlir. Aftomorf Ş.-da duzların mənbəyi duzlu süxurlar, hidromorf Ş.-da isə, əsasən, kapillyarlarla üst qata qalxıb buxarlanan minerallaşmış qrunt sularıdır. Anionlara görə xloridli, sulfatlı, karbonatlı, kationlara görə natriumlu, maqneziumlu, kalsiumlu, morfoloji quruluşuna görə qaysaqlı, yumşaq, yaş (nəm) və qara Ş. məlumdur. Suvarma düzgün aparılmadıqda əmələ gələn Ş.-a isə təkrar Ş. deyilir. Azərbaycan Respublikası ərazisində Ş. ən çox Kür-Araz ovalığında (Şirvan, Mil, Muğan və Qarabağ düzlərində) yayılmışdır. Kənd təsərrüfatında Ş.-dan onların tərkibindəki zərərli duzları müxtəlif su normaları ilə kollektor- drenaj şəbəkəsi çəkməklə fasilələrlə yumaq, ot bitkiləri əkib yaxşılaşdırmaqla istifadə etmək olar.
tədbirlərdən biri. Ş. zamanı torpağın üst qatı alta, alt qatı isə üstə çevrilir.
bitkinin boy və inkişafı üçün lazım olan bütün qida maddələri torpağın Ş.q.-nda yerləşir. Yumşaldılmış şum qatı nəmliyi asanlıqla özünə hopdurub aşağı qatlara keçirir. ŞÜA XƏSTƏLİYİ – buraxıla bilən həddən yüksək qiymətlərlə ionlaşdırıcı şüalanmanın orqanizmə təsirindən yaranır. ŞÜA ZƏDƏLƏNMƏSİ – radioaktiv şüalanma ilə hüceyrə, toxuma, orqan və bütövlüklə orqanizmin zədələnməsi. ŞÜADAN MÜHAFİZƏ – İonlaşdırıcı şüalanmanın orqanizmə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 421
təsirini azaltmağa yönəldilmiş vasitədir. Fiziki mühafizə üçün şüaları yaxşı udan materiallardan (qurğuşun, beton və s.) istifadə edilir. Bu materiallar şüa mənbəyi və obyekt arasında yerləşdirilir. “Açıq” şüalanma mənbəyi ilə işləyənlər fərdi mühafizə vasitələrindən (kombinezonlar, pnevmogeyimlər, rapiratorlar, xüsusi çəkmələr, əlcəklər və s.) istifadə etməlidir. Kimyəvi mühafizə məqsədi ilə, şüalanmadan əvvəl orqanizmə xüsusi kimyəvi birləşmələr – radioprotektorlar daxil edilə bilər. İonlaşdırıcı şüa mənbələri ilə iş aparılan müəssisələrdə dozimetrik və radiometrik nəzarət olmalıdır. Xroniki şüa xəstəliyinin və digər zədələnmələrin qarşısını almaq məqsədi ilə rentgenoloji müayinə zamanı elektron optik gücləndiricilərdən istifadə olunur.
ultrabənövşəyi şüalandırıcı şüalar təsirinə məruz etmək. ŞÜALANMA – vahid zamanda bitki və heyvan orqanizmlərin aldığı şüalanma dozası. Radiasiya biologiyasından dozanın cəm vahidi rentgen və ya rad sayılır. Məs., əgər orqanizm 1 saat ərzində 10mr (millirentgen) şüa alırsa 24 saat ərzində 240 mr və ya 0,240 r təşkil edir. Orqanizmin hər hansı dozanı qəbul etməsi müddəti böyük əhəmiyyət daşıyır.
müddət, bəzən bütün ömrü boyu davam gətirə bildiyi çox olmayan (subletal) radiasiya dozası.
orqanizmlərin şüalanması zamanı irsi dəyişkənliklərin (mutasiyaların) meydana çıxması. Ş.k.t. radiasiya genetikası ilə tədqiq olunan ionlaşdırıcı şüaların bioloji təsirinin mühüm hissəsidir. İonlaşdırıcı şüaların bütün tipləri, həmçinin ultrabənövşəyi şüalar virus və bakteriyalardan tutmuş, insan da daxil olmaqla bütün yüksək quruluşlu orqanizmlərin cinsiyyət hüceyrələrində yeni olan qametlərdə, eləcə də bədən hüceyrələri sayılan somatik hüceyrələrdə, bilavasitə onların irsi strukturunda mutagen təsirə malikdir. Mühitdə radioaktivliyin yüksəlməsi insan da daxil olmaqla orqanizmlərin populyasiyalarında gizli zərərli mutasiyaların toplanmasına səbəb olur. Radiasiya seleksiyasında təsərrüfat əhəmiyyətli mutantların alınmasında Ş.g.t.-nin təcrübi əhəmiyyəti var. Bu üsulla bir neçə sort
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 422
yaradılmışdır. ŞÜMŞƏ (PIRKAL) FƏSİLƏSİ, (Aquifoliaceae). Bu fəsiləyə üç cins və 300-dən artıq növ daxildir. Azərbaycanda təbii halda təkcə şümşə cinsi bitir. Şümşə (pırkal) cinsinin (Ilex) Qafqazda 2, Azərbaycanda bir növü – Hirkan şümşəsi (I.hyrcana) Talış dağlarında əsasən fıstıq meşələrinin çətri altında bitir.
birləşdirir. Şümşəd cinsi (Buxus) Qafqazda və Azərbaycanda təbii halda iki növü bitir. Hirkan şümşədi (B.hyrcana) – Azərbaycanda Talış meşələrində düzəndən başlamış orta dağ qurşağında bitir. Kolxida şümşədi (B.colchica) – Zaqatalada kiçik sahələrdə meşələrdə təsadüf edilir. Hər iki növ bir çox yaşayış məntəqələrində yaşıllaşdırmada və dibçəklərdə bəzək bitgisi kimi becərilir. Qayçılamanı yaxşı qəbul edir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 422
T TAFROFİTLƏR (yun. tophros – xəndək və ...fit) – kanal və arxlarda bitən bitkilər. TAXIL FƏSİLƏSİ – (Poaceae) Bu fəsiləyə aid olan nisbətən iriboylu cinslərdən yarpaqsünbül və ya bambuk cinsi (600-dən artıq növü məlumdur), psevdosoza cinsi (3 növü məlumdur) və qarğı cinsini
Azərbaycanda T.f.-nə aid olan adi qarğı (A.donaks) və pampas otu (Gynerium) bitir. Adi qarğı respublikamızın aran rayonlarında su hövzələrinin, axmazların kənarlarında, çay vadilərində yayılmışdır. Xalq arasında dam örtüyü, çəpər çəkmə, çətən düzəltmə və s.-də istifadə edilir. TAXILÇILIQ, TAXILÇILIQ TƏSƏRRÜFATI – taxılın istehsalı, bölünməsi və satışı. Taxıl istehsalı dənli və dənli-paxlalı bitkilərin becərilməsinə əsaslanır. T. insanlar üçün əsas qida mənbəyi olmaqla, maldarlığı qüvvətli yem və yeyinti sənayesini xamalla təmin edən kənd təsərrüfatı sahəsidir. Azərbaycanda T.-ın tarixi 7 min ildən çoxdur. Ən qədimdən istifadə olunan taxıl bitkiləri buğda, arpa və darıdır. Sonralar isə çəltik, vələmir, qarğıdalı və çovdar əkilməyə başlanmışdır. Buğdanın 14 növünün 270-dən artıq növmüxtəlifliyi və yüzlərcə forması vardır. TAKIR EKOSİSTEMLƏRİ – Axarı olmayan səhra düzənliyində yerləşdiyi üçün hipoekosistem qrupuna aid edilir. Biotanın avtotrof hissəsi göy-yaşıl yosunlardan ibarət olduğundan takırın səthi bərk və davamlı qabıqlı (qalınlığı 1-2 sm) olur. Quruduqda çoxbucaqlı çatlar əmələ gəlir. Bir qədər sonrakı inkişaf mərhələsində şibyələr, daha sonra halofil kolcuqlar, xeyli sonrakı mərhələdə isə yovşan peyda olur, torpağı primitiv şoran-şorakət takır torpağıdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 423
Takır TAKSASİYA (lat. taxatio - qiymət) – bitkinin potensial məhsudarlığının təyini. Bax: meşə taksasiyası. TAKSON – Xüsusiləşmiş (ayrılmış) canlılar qrupu. T.-un 2 xarakterik xüsusiyyəti var. T. formal surətdə ayrılmış taksonomik vahidindən (məs. növdən) real mövcud obyekt kimi fərqlənir. Ümumiyyətlə növ takson deyil. T. ilk növbədə sistematiklər tərəfindən rəsmi qəbul edilməlidir, yəni o müəyyən ranq tutmalıdır.
taksondan fərqləndirən hər hansı xüsusiyyət. T.ə.-in 5 tipi mövcuddur. 1-ci tip morfoloji əlamətləri, 2-ci tip maddələr mübadiləsi xüsusiyyətləri, 3-cü tip ekoloji əlamətləri, 4-cü tip etoloji əlamətləri, 5- ci tip coğrafi əlamətləri. Bir çox T.ə. (məs. kimyəvi, xromosom, fizioloji və etaloji xüsusiyyətlər və s. təsnifat üçün çox qiymətlidir). TAKSONOMİK KATEQORİYA – iyerarx taksonların səviyyəsindən biri (yarımnöv, növ, cins və i.a.).
klassifikasiyasının nəzəri prinsipləri, metodları ilə məşğul olur (tip, sinif, dəstə, cins, növ, yarımnöv). T. termini O. Dekandol (1813) tərəfindən irəli sürülmüşdür. TALA – Meşəlik içərisində açıq (meşəsiz) sahə TALASSOFİL ORQANİZMLƏR (yun. thalassa - dəniz) – yalnız dəniz və okeanlarda yaşayan orqanizmlər (kitlər, delfinlər, dəniz kirpisi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 424
bir çox balıqlar, akula və s.). TALLOFİTLƏR – tallomlu və ya ibtidai bitkilər (bakteriyalar, yosunlar, göbələklər, şibyələr). TAM SAKİTLİK ZONASI – qoruğun daxilində təbii proseslərə insanın istənilən müdaxiləsi qadağan olunan ərazi (zona). TAM SIRADAN ÇIXMIŞ (DÖYƏNƏK) OTLAQ (SBOY) – Həddən artıq tapdanmış otlaq: ot örtüyü tamamilə məhv edilmişdir (dağılmışdır). Fitomeliorasiya yolu ilə bərpası tələb olunur.
həşəratların) özünü ölülüyə vurmaq qabiliyyəti ilə qoruyucu reaksiyası. TANATOLOGİYA – ölüm problemlərinin bioloji və fəlsəfi aspektlərini öyrənən elm. TANNİN (fr. Tannin – dərini aşılamaq) – Zülallarla və bir çox başqa polimerlərlə (sellüloz, pektin maddələri) möhkəm rabitə əmələ gətirmək qabiliyyəti olan, bitkilərdə geniş yayılmış fenol birləşmələri qrupu. Bitki mənşəli aşılayıcı maddələr tannid adlanır. T. aşı bitkilərinin kökündə, oduncağında, yarpağında və meyvəsində olur. T. dərinin aşılanmasında, pambıq parçaların boyanmasında və tibbdə (büzücü maddə kimi) işlədilir.
nəticəsində torpağın bərkiməsi və bitki örtüyünün zədələnməsi (məhv edilməsi).
tapıldığı və ya müşahidə olunduğu yer. TARİXİ AMİL – cəmiyyətin tarixi inkişafı gedişi ilə yaranaraq təbii mühitə təsir göstərən amil (məs. Yerin atmosferində son 100 il ərzində CO 2
TARAKANLAR, YÜYÜRÜKLƏR (Blattoptera) – cücü dəstəsi. 3000-dək, Azərbaycanda isə 8 növü var. T.-nın növündən asılı olaraq inkişafa 2 aydan 3-4 ilə qədərdir. Azərbaycanda evlərdə qara T. və kürəni T., təbii şəraitdə isə Misir T.-ı və tünd T. ən çox təsadüf edilir. Əsasən gecələr fəal olurlar. Xəzəllərin altında, torpaqda, çörəkxanalar- da, evlərdə və s. yaşayır. Bəzi T. xəstəlikləri və helmintləri yayırlar. Mübarizə tədbirləri sanitariya-profilaktika və kimyəvi üsullardadır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 425
boyunca və tarla daxili əkin sahələrinin kənarı ilə salınmış meşələr. T.m.z. səthi axımın qarşısını alır, güclü küləklərin təsirini azaldaraq torpağı eroziyadan qoruyur, onun su, temperatur və qida rejimini yaxşılaşdırır, sahələrdə qarın bərabər paylanmasına və tədricən əriməsinə şərait yaradır, torpaqdan rütubətin buxarlanmasını azaldır. Bütün bunlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını yüksəldir. Müəyyən edilmişdir ki, T.m.z. ilə əhatə edilmiş tarlada kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulu açıq sahədəki tarlaya nisbətən 20-25% artıq olur. Azərbaycan Respublikasında ilk meşə zolağı 1930-cu ildə Lənkəran- Astara rayonları ərazisində yaradılmış, sonralar Quba-Xaçmaz zonasında, Abşeronda, Gəncə-Qazax zonasında, Muğan düzündə, Qarabağda, Mil və Şirvan düzlərində 12 dövlət meşə zolağı salınmışdır.
yağlı, efir yağlı və lifli T.b. T.b.-dən ən əhəmiyyətlisi kauçukverən, quttaperçalı, aşı, boyaq, dərman, narkotik və s. bitkilərdir. Azərbaycan Respublikasında T.b.-dən kartof, günəbaxan, pambıq, kənaf, tütün, dərman bitkiləri və s. becərilir.
Download 3.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|