Elektr energiyani olish

1Amper = yoki 1A =
1sekund 1s
Shunga ko‘ra, o‘tkazgichlarda tokning shartli yo‘nalishini inobatga olish muxim axamiyatga ega. Bu yo‘nalish uchun musbat zaryadlarning harakat yo‘nalishi qabul qilinadi (1.9.-rasm).
Har qanday elektr zanjiri o‘zaro simlar bilan biriktirilgan bitta yoki bir nеchta elektr enеrgiyasi manbalaridan va istе^,molchilaridan iborat bo‘ladi. Shuning uchun elеktr zanjiri dеb, elеktr tokini hosil qiluvchi va uning oqib o‘tishini ta’minlash uchun bеrk yo‘l hosil qiladigan qurilmalar yig‘indisi aytiladi. Elеktr zanjirlarini shartli bеlgilar yordamida tasvirlash elektr sxema dеb ataladi. Oddiy elektr zanjirining sxеmasi 1.11-rasmda ko‘rsatilgan.

1.11 — rasm. Tokning odatiy oqishi
Elektr zanjiri asosan, elеktr energiya- sining manbai - Е, elektr energiya- sining iste’molchisi (yuklama) - R_yuk birlashtiruvchi simlar (masalan, elektr uzatish liniyasi) va zanjirni ulab-uzish uchun moslama (ulagich) - U kabi elementlardan tashkil topgan.
Zanjirdan tok uzluksiz o‘tib turishini asosiy sharti uning tarkibida elektr energiyasi manbaining bo‘lishidir. Elektr energiyasining manbaida energiyaning boshqa turlari elektr energiyasiga aylantiriladi. Masalan, elektr mashina generatorlari bug‘, gaz yoki gidravlik turbinalarning mexanik energiyasini, galvanik elementlar va akkumulyatorlar ximiyaviy jarayonlar ener-giyasini, termoelementlar va magnit-gidrodinamik generatorlar issiqlik eneriyasini, turli fotoelementlar yorug‘lik energ-iyasini elektr energiyasiga aylantiradi. Elektr energiyasini




Toklar rezonansi


rasmda tebranish konturi k ko‘rsatilgan: L - g‘altagning induktivligi, R - aktiv qarshilik, S - sig‘im. Sig‘imdagi aktiv qarshilik juda ham kichkina bo‘lgani uchun uni hisobga olmaymiz.

Circulating











Agar X_r =X_C u holda rezonans sodir bo‘ladi

+]Bc


-jB



JBl

-jB
2.30-rasm
Asosiy karshilik Z =R bo‘ladi 6-rasm






2.31-rasm
Toklar rezonansining sharti - bunda tok va kuchlanish faza bo‘yicha bir - biriga mos kelishi kerak. Demak, zanjirda reaktiv o‘tkazuvchanlik b = b₁ +b₂ nolga teng bo‘lishi kerak.
Bunda, b = b, = ^XL = —^Xl - birinchi tarmoqning reaktiv
^{1 L} z₁² r²+zL
o‘rkazuvchanligi,
b₂ = - b_C = - 1/X_C - ikkinchi tarmoqning reaktiv o‘rkazuvchan- ligi.
Demak, toklar rezonansning shartini quyidagicha ifodalash mumkin:
b₂ = - b_C = - 1/X_C
oL
R² + (0L)^{2 (2 59)}
G‘altakdagi reaktiv tok I_L va sig‘imdagi tok I_C bir - biriga teng va qarama-qarshi yo‘langan. Zanjirdagi umumiy tok g‘altakdagi aktiv tokka teng bo‘lar ekan .
. V _T V V V _T^₀
^R = R' ‘ = X_L ~ 2nfL' ^C = X_c ~ ^{V fC (260)}
Therefore, I_t = vector sum of (I_r +1_L + I_c )
¹ T =yj^l2R + ^(I L ^+IC ⁾
Toklar rezonansi vaqtida g‘altakning reaktiv toki I_L va sig‘imdagi tok I_C har bittasi alohida olinganda umumiy I tokdan ancha katta bo‘ladi. Shuning uchun bu hodisa toklar rezonansi deyiladi.
^It =4^IR+° = ^Ir
Rezonans paiytida tok uzdarishi 2.32-rasmda kursatilgan


(/r) Frequency./
Parallel Resonance




2.32-rasm
Toklar rezonansida reaktiv quvvatlar Q = U² ■ b₁ va Q = U² ■ b₂

• 
  bir - biriga teng, ishoralari har xil bo‘ladi. Shuning uchun zanjir faqat aktiv quvvatga ega bo‘ladi.
  

Kuchlanishlar rezonansi RLC - ketma-ket ulangan zanjirida paydo bo‘ladi.
I

/YYY\

0
2.22 — rasm




Rezonansning paydo bo‘lishi sharti manba chastotasining rezonans chastotasiga tengligidan vujudga keladi w=w, keyin induktiv va sig‘im qarshiliklar ham teng bo‘lish kerak x_L=x_c. Ular ishoralari bo‘yicha qarama-qarshi, natijada reakti qarshilik nolga teng bo‘ladi.G‘altakdagi kuchlanish ULva kondensatordagi kuchlanish faza bo‘yicha qarama- qarshi va bir-birini kompensatsiyalaydi. Zanjirdagi to‘la qarshilik aktiv qarshilikka teng R, o‘z navbatida zanj irdagi tokning kattalashishiga, elementdagi kuchlanish ortishiga olib keladi.
Rezonansda U_C va U_L kuchlanishlar biroz manbadagi kuchlani- shidan ko‘proq bo‘lishi mumkin, zanjir uchun xavfli.






Chastota ortishi bilan g‘altak qarshiligi ortadi, lekin konden- satorniki kamayadi.Qachondir manbaning chastotasi rezonansga teng bo‘lsa, undaulartengbo‘ladi, zanjirning to‘la qarshiligi kichkina bo‘ladi. Zanjirdagi
tok maksimal bo‘ladi.






Tenglikka ko‘ra induktiv va sig‘im qarshilikdan rezonans chastotani topamiz
*l = ®^L; ^c =^c^{; aL =} jc• ⁼ JLC ⁽²⁵³⁾
Yozilgan tenglamadan kelib chiqib, xulosa qilish mumkin, teb- ranma konturdagi rezonansga manbaning tok chastotasini o‘z- gartirgan holda yoki g‘altakning va kondensatorning parametrlarini o‘zgartirgan holda erishish mumkin.
Bilish kerakki, RLC zanjiri ketma-ketligida, g‘altak va konden­satorning o‘zaro energiya almashinishi manba orqali amalga oshi- riladi.
Zanjir analizi, parallel ulangan rezistor, kondensator va induk­tivlik g‘altagi RLC-zanjiri, rezonans tokidan tashkil topadi.

1. 
   RLC - Elementlari parallel ulangan elektr zanjiri. Toklar rezonansi
   

RLC - elementlarining parallel ulanishi uchun Kirxgofning birin- chi qonuni tenglamasi o‘rinli(1-rasm). Kompleks toklar uchun:
I = Ir + Il + Ic
Bu yerda
Ir = ^U = GU; Il = -j^U = -JB_LU; I_c = = + jBcU ^G,B_V Bl

25. 
    Shunday qilib
    

I = GU - j(B_L - Be) (2.54)
U = (G - jB)U,
B_L - B_C = B - natijaviy reaktiv o‘tkazuvchanlik, qavsichidagi ifoda
G — jB = Y- ko mpleks o‘tkazuvchanlik.
Bu yerda Y = VG² + B² komplekso‘tkazuvchanlikning moduli,
Ф = arctg (B / G) - argument.
I = Y • U




Oʻzgarmas tok mashinasi — mexanik energiyani oʻzgarmas tok elektr energiyasiga (generator) yoki oʻzgarmas tok elektr energiyasini mexanik energiyaga (dvigatel) aylantirib beradigan elektr mashina. Ham generator, ham dvigatel sifatida ishlashi mumkin. Generatorning ishi elektromagnit induksiya hodisasiga, dvigatelning ishi tokli oʻtkazgichning magnit maydoni bilan oʻzaro taʼsirlashishiga asoslangan; unda elektromagnit aylantiruvchi moment vujudga keladi. Oʻzgarmas tok mashinasim.ning aktiv qismlariga magnitli oʻzak, stator va rotor (yakor) chulgʻamlari hamda kollektor kiradi
0 ‘zgarmas tok mashinalari ko‘pchilik hollarda elektr motorlari sifatida aylanish chastotasi keng koMamda o‘zgartirilishi talab qilinadigan elektr yuritma qurilmalarida ishlatilib, avtomatik rostlash sistemalarida esa ijrochi motorlar va taxogeneratorlar sifatida keng foydalaniladi. Transformator — o‘zgaruvchan tok kuchlanishini o‘zgartiradigan (bu jarayonda chastota f = const) Statik (aylanuvchi qismi bo'lmagan) elektromagnit o‘zgartgichdir. Lekin transformatoming ishlash prinsipi ham elektr mashinalariniki singari elektromagnit induksiya hodisasiga asoslanganligi va o‘zgaruvchan tok mashinalaridagi fizik jarayonlar ko‘p jihatdan transformatordagiga o‘xshaganligi uchun ushbu kursda transformatorlar nazariyasi asoslarini o‘rganish o'zgaruvchan tok mashinalari nazariyasini yanada chuqurroq tushunib olishga imkon beradi. Elektr mashinalari quyidagicha tasniflanadi, ya’ni quwatiga ko‘ra: 1) 500 W gacha - elektr mikromashinalari; 2) 0,5< P
200 kW — katta quwatli; aylanish chastotasiga ko‘ra: a) n = 300 ayl/min. gacha — kam tezlikli; b) n =300 + 1500 ayl/min — o‘rta tezlikli; d) 1500 < n < 6000 ayl/min — katta tezlikli; e) n > 6000 ayl/min — o‘ta katta tezlikli elektr mashinalari. Elektr mashinalarida rotor va stator magnit maydonlarining o‘zaro qo‘zg‘almasligi hamda elektr mashinalarining generator va motor rejimlarida ishlash mumkinligi elektr mashinalari nazariyasining asosiy qoidalaridir. Elektr mashinalariga qo‘yiladigan umumiy texnik talablar. Umumiy maqsadli elektr mashinalariga qo‘yiladigan asosiy talablar xalqaro yoki MDH standartlari tomonidan belgilanib, ular quyidagilardan iborat: 1) ishda ishonchliligi yuksak bo‘lishi; 2) energetik ko'rsatkichlari yuqori bo‘lishi; 3) gabarit o'lchamlari, massasi va narxi imkon qadar minimal bo‘lishi; 4) konstruksiyasi ishlab chiqarishda oddiy va ularga texnik xizmat ko‘rsatish hamda ishlatishda o‘ng‘ay bo'lishi zarur. Har qaysi elektr mashina ekspluatatsiyaning aniq sharoitlarida (yuklamaning rejimi, ruxsat berilgan o ‘ta yuklama, kuchlanish, o‘zgaruvchan tok chastotasi, aylanish chastotasi’ sovitish muhitining temperaturasi, dengiz sathidan balandligi, namlik va boshqalarda) ishlashga hisoblangan bo‘ladi. Bu sharoitlarda mashina belgilangan (davriy ta ’mirlashlar orasidagi) vaqt mobaynida avariyasiz va buzuqliklarsiz nominal quwatda ishlay olishi zarur. Mashinaning ishda ishonchliligini ta’minlash maqsadida uni 6 loyihalashda hisobga olish, ishlab chiqarishda yuksak sifatli texnologiyani qoMlash va ishlatishni to‘g‘ri tashkil qilish (loyihada belgilangan rejimda isblatish va profilaktik ta’mirlami o‘z vaqtida bajarish) zarur bo‘ladi.
Elektr generatorining ishlash prinsipi buyuk ingliz olimi Faradey kashf qilgan (1831-y.) elektromagnit induksiya qonuniga asoslangan. Agar o‘tkazgich magnit maydonda tashqi kuch F ta’sirida harakatga keltirilsa (K.2,a-rasm), o‘tkazgichda EYK hosil bo‘ladi. Agar o'tkazgich maydonni perpendikulär ravishda kesib o‘tsa, hosil bo‘lgan EYK ning qiymati quyidagiga teng boTadi: E = B • / • v, (K.1) bunda E — o‘tkazgichda hosil bo‘lgan EYK, [V]; V — magnit induksiya, [T]; / — o‘tkazgichning aktiv, ya’ni magnit maydonini kesib o‘tadigan qismining uzunligi, [m]; v — o'tkazgichning harakatlanish tezligi, [m/s]. Bu EYK ning yo'nalishini aniqlashda «o‘ng qo‘l» qoidasidan (K.3,a rasm) foydalaniladi. Buning uchun o‘ng qo‘lni magnit maydondagi o‘tkazgichga parallel qilib tutganda maydon kuch chiziqlari kaftga tomon yo‘nalib, bosh barmoq o‘tkazgich harakati yo'nalishida ochilsa, qolgan to'rtta barmoqning ochiq holati EYK ning yo‘nalishini ko‘rsatadi. Tashqi kuch ta ’sirida o ‘tkazgich o ‘ngdan chapga harakatlantirilganda (K.2,a-rasm) EYK biz tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. K. 2-rasm. Elektr mashinalarida mexanik energiyaning elektr energiyaga (a) va elektr energiyaning mexanik energiyaga (h) aylantirilishiga oid chizmalar. 7 Agar o‘tkazgichning uchlari tashqi qarshilikka ulansa, EYK ta’sirida berk zanjirda yo‘nalishi EYK niki bilan bir xil bo‘lgan tok paydo bo‘ladi. Shunday qilib, magnit maydondagi o'tkazgichni bu holda eng oddiy generator deyish mumkin
Нozirgi davrda xalq xo‘jaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000 dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik ko‘rsatkichlarni nazorat qilish kerak bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan kattaliklar va ko‘rsatkichlar asosan besh guruxga bo‘linadi: teploenergetik ko‘rsatkichlar; elektroenergetik ko‘rsatkichlar; mexanik ko‘rsatkichlar; kimyoviy tarkibi va fizikaviy tuzilishi. Т eploenergetik ko‘rsatkichlarga: xarorat, bosim, satx va sarf kabi kattaliklar, elektroenergetik ko‘rsatkichlarga: o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok va kuchlanish, aktiv reaktiv va to‘la quvvat, quvvat koeffitsiyenti, chastota, izolatsiya qarshilig, mexanik ko‘rsatkichlar: burchak tezlanish, deformatsiya, kuch, aylanish momentlari, detallar soni, materiallar qattiqligi, tebranish, massa, kimyoviy ko‘rsatkichlar: konsentratsiya, kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar: namlik, elektr o‘tkazuvchanlik, zichlik, yumshoqlik, yoritilganlik va kabilar kiradi. Тeploenergetik ko‘rsatkichlar Тabiiy chiqish signali O‘lchash o‘zgartirkichlar 1.1- rasm. O‘lchash o‘zgartirgichlarining strukturaviy bog‘lanish sxemasi. Mexanik ko’rsatkichlar Кimyoviy ko’rsatkichlar Fizik ko’rsatkichlar Теploenergetik ko’rsatkichlar Elektronika ko’rsatkichlar Birlamchi o’zgartgichlar Оraliq o’zgartgichlar Takomillashgan chiqish signali Pnevmatik elektrik Diskretli chiqish signali Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan o‘zgartirgichlar va signallarning strukturaviy bog‘lanish sxemasi 1.1- rasmda keltirilgan. Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish mumkin: avtomatik nazorat, avtomatik ximoya, avtomatik boshqarish, avtomatik rostlash. Avtomatik nazorat o‘z navbatida avtomatik signalizatsiya, avtomatik o‘lchash, avtomatik saralash va avtomatik axborotni yig‘ishga ajratiladi. Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni, texnologik jarayon ko‘rsatkichlari chegaraviy ko‘rsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi. Avtomatik o‘lchash texnologik jarayonni asosiy ko‘rsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib berishga xizmat qiladi. Avtomatik saralash maxsulotni og‘irlik o‘lchamlari, rangi va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi. Avtomatik axborotni yig‘ish texnologik jarayon o‘tishi, maxsulotni sifati, soni va boshqa ko‘rsatkichlari xaqida ma‘lumot yig‘ishda xizmat qiladi. Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qo‘llaniladi. Bu holda himoya vositalari jarayonni to‘xtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni chetlashtirishga xizmat qiladi. 1.2. Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari Avtomatika elementi deb o‘lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi o‘zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to‘rt xil strukturaviy belgilanish sxemalaridan iborat bo‘ladi (1.1- jadval): a) oddiy bir martali (birlamchi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; b) ketma-ketli to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; v) differensial sxemali; g) kompensatsion sxemali. Oddiy o‘lchash o‘zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan bo‘ladi. Ketma-ketli o‘zgartgichlarda esa (b) oldindagi o‘zgartirgichning kirish ko‘rsatgichi keyindagi o‘zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o‘zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o‘zgartirgich esa chiqish elementi deb yuritiladi. O‘zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali o‘zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo‘lgan sharoitda qo‘llaniladi. Differensial sxemali o‘lchash o‘zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo‘lganda qo‘llaniladi. Kompensatsion sxemali o‘zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ishlashi, universalligi hamda o‘zgartirish koeffitsiyentining tashqi ta‘sirlarga deyarli bog‘lik emasligi bilan ajralib turadi. Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo‘lib, quyidagi funksiyalardan birini bajaradi: - nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko‘rinishdagi signalga o‘zgartirish (birlamchi o‘zgartgich - datchiklar); - bir energiya ko‘rinishidagi signalni boshqa energiya ko‘rinishdagi signalga o‘zgartirish (elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va xakozo o‘zgartgichlari); - signal tabiatini o‘zgartirmasdan uning kattaliklarini o‘zgartirish (kuchaytirgichlar); - signalning ko‘rinishini o‘zgartirish (analog-raqam, raqam analog o‘zgartkichlari). - signalning formasini o‘zgartirish (taqqoslash vositalari), - mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar), - signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar), - signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari), - programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar), - bevosita jarayonga ta‘sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar). Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bo‘lganiga qaramay, ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi: - statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; - uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya koeffitsiyentlari); - xatolik (nostabillik); - sezgirlik chegarasi. Хar bir avtomatika elementi uchun turg‘unlashgan rejimda kirish Х va chiqish signallari U orasida u=f(x) bog‘liqlik mavjud. Ushbu bog‘liqlik elementning statik tavsifnomasi deyiladi. Ko‘rinish bo‘yicha (1.2.-rasm) avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi: a) chiziqli, b) uzluksiz nochiziqli, v) nochiziq uzlukli. Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg‘unlashmagan, ya‘ni Х va U qiymatlari vaqt davomida o‘zgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi. Chiqish qiymatining vaqt davomida o‘zgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi. Avtomatika elementlari ma‘lum inersionlikka ega, ya‘ni chiqish signali kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan o‘zgariladi. Elementlarning bu xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi. Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi





Elektr yuritma deb elektr motor, uni boshqaruvchi (ishga tushiradigan, tezligini rostlaydigan, tormozlab to‘xtatadigan) elektr apparatlari va motor bilan ish mashinasi orasidagi mexanik uzatmadan iborat qurilmaga aytiladi. Boshqarish apparatlari vositasida avtomatik ravishda ishga tushiriladigan, to ‘xtatiladigan yoki yuklanishni o‘zgarishiga qaramay aylanish tezUgini o‘zgartirmay saqlaydigan hamda aylanish yo‘nalishini teskari tomonga aylantiradigan yuritma avtomatlashtirilgan elektr yuritma deyiladi. Texnologiya talablariga binoan tezligi majburiy ravishda o'zgartiriladigan yuritma rostlanadigan elektr yuritma deb ataladi. Avtomatlashtirilgan va rostlanadigan elektr yuritma tarkibida o ‘zgartgich ham bo'lishi mumkin. 0 ‘zgartgich deb elektr tokini bir turdan boshqa turga, masalan, o'zgaruvchan tokni o'zgarmasga yoki aksincha, shuningdek, tok kuchlanishi yoki chastotasi qiymatim hamda tazalar sonini o'zgartiradigan moslamaga aytiladi. Shunday qilib, avtomatlashtirilgan elektr yuritma vositasida elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirishdan tashqari, bu mexanik energiyani elektr usuh bilan talabga binoan rostlash imkoni yaratiladi. Natijada, texnologiya jarayonini takomillashtirish, ish unumi va mahsulot sifatini oshirish mumkin bo'ladi. Birinchi elektr yuritmasi 1838- yilda rus akademigi B.S.Yakobi tomonidan yaratilgan bo‘lib, u o‘zi kashf etgan o‘zgarmas tok motorini kemaga o'm atib, uni harakatlantirgan, ammo bu paytda tejamli tok manbayi mavjud emasligi sababli elektr yuritmani keng ko'lamda qo'llash imkoni bo‘lmagan. Rus injeneri M.O.DolivoDobrovolskiy tomonidan 1889— 1891 - yillar orasida transformator, asinxron motori va uch fazali sistemaning yaratilishi bilan elektrotexnika taraqqiyoti misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib ketdi. Bu rus injeneri o‘z navbatida uch fazali elektr energiyasini transfor- mator vositasida uzoq masofaga tejamli uzatib, Germaniyaning Frankfurt shahrida o'tkazilgan elektrotexnika sohasidagi birinchi umumjahon ko'rgazmasida o ‘zi yasagan asinxron motorli nasos elektr yuritmasi ishini namoyish etgan. Shundan so‘ng, XX asming boshlaridayoq elektr energiyasini dunyo miqyosida ishlab chiqarish va undan xalq xo‘jaligining turli sohalarida foydalanish keng rivojlanib, elektrotexnika hatto fan sifatida shakllana boshladi. Agar 1915—16- yillarda Toshkent ko'chalarida Belgiyadan keltirilgan konka nomli otlar bilan harakatlantiriladigan yuritmalar paydo bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda Andijon viloyatining Asaka shahrida qad ko'targan zavodda robot va kompyuterlar bilan boshqariladigan elektr yuritmalaming konveyer Uniyalarida Neksiya, Damas, Tiko va Matiz nomh yengil avtomobillar uzluksiz ravishda ishlab chiqarilmoqda, shahrimiz ko'chalarida esa, ketm a-ket qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok motorU elektr yuritmaga ega bo‘lgan zamonaviy jihozlangan tramvay, trolleybus va metropoliten ishlab turibdi. Demak, hozirgi kunda og‘ir va yengil sanoat, qurilish, qishloq xo‘jaligi va xatto maishiy xizmat texnikasida elektr yuritmadan keng va samarali foydalanilmoqda. Elektr yuritmalarda qoilaniladigan motor turlari Sanoat, transport, qurilish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va maishiy xizmat texnikalari elektr yuritmasining motoriari o‘zgaruvchan, o'zgarmas tok va katta quwatlarda, turh tuzilishlarda ishlab chiqariladi. Xususan, ishlashda ishonchU, sodda tuzilishli, o'lchamlari va massasi kichik, arzon bo‘lgan asinxron motorlar keng qo'llanilmoqda. Jumladan, uzluksiz ishlaydigan transport, nasos, kompressor, ventilyator mexanizmlarining yuritmasida 4A, 5А, АИ va PA seriyali kichik quwatli asinxron motorlar ishlatiladi. Ishga tushirish sharoiti og‘ir va tezhgi rostlanishi kerak bo‘lgan mexanizmlar yuritmasida 4 AK va 4AHK seriyali faza rotorli asinxron motorlaridan foydalaniladi. Katta quwatli, rotori qisqa tutashtirilgan asinxron motorlar safiga АТДИ, A4, ДА304, АДО, BAH seriyaUlari kirib, faza rotorlilar safiga esa AK4, BAK3, AOK, АКСБ va boshqa seriyalilar kiradi. АТДИ seriyali asinxron tu rbom otorlar esa 6—10 kV kuchlanishda, 500—8000 kW quwatlarda ishlab chiqariladi, faza rotorli AK4 seriyali motorlar esa, 250—1000 kW quwatlarda chiqarilib, tezligi rostlanuvchan mexanizmlar yuritmasida qo‘llaniladi. Shuningdek, parmalash qurilmalari yuritmasida quwati 600, 800 va 1000 kW bo‘lgan AJCCB seriyali, AEC nasoslari yuritmasida esa, BAK3 seriyali, quwati 1600 va 3400 kW, kuchlanishi 6 kV, aylanish chastotasi 1000 ayl/min bo‘lgan faza rotorli motor ishlatiladi. Hozirgi kunda 70 turdagi kichik quwatli asinxron motorlar ishlab chiqarilmoqda. Xususan, quwati 1—750 W bo'lgan АБЕ, 4A va АИ seriyalarda kondensatorli asinxron motorlar, kir yuvish mashinalari yuritmasida esa ҚЦ seriyali motorlardan foydalanilmoqda. Rotoming aylanish tezligi va yo'nalishi stator tokidan hosil bo'lgan aylanuvchan magnit maydoni tezligi va yo'nalishi bilan bir xil bo‘lgan o‘zgaruvchan tok motori sinxron motor deyilib, ular 1000 dan bir necha 10 ming kW gacha quwatlarda, 3000 dan 100 ayl/min chastotalarda ishlab chiqarilmoqda. Sinxron motorlar 1500 dan 300 ayl/m in chastotalarda rotori ayonmas qutbli, 100 ayl/min va undan kichiklarda esa, ayon qutbli tuzilmalarda chiqariladi. Rotorida qo‘zg‘atish chulg'ami bo'lm agan reaktiv sinxron m otorlar kichik quw atlarda uch fazali va bir fazali (kondensatorli) qilib chiqarilmoqda. Doimiy magnit bilan qo‘zg‘atiladigan motorlar kichik quw atlarda (bir necha W dan bir necha 10 kW gacha) uch va bir fazali tuzilishlarda ishlab chiqariladi. 0 ‘zgarmas tok motoriari murakkab tuzilishli, qimmat va ishonchliligi past bo‘lgani sababli o‘zgaruvchanlilarga nisbatan kam ishlatiladi. Ular asosan 2П, П2 va maxsus seriyali motorlar bo'lib, turh quw at va aylanish

Hozirgi zamon mashinalarida iste’mol qilinuvchi energiya juda ko‘p miqdorni tashkil etadi. Buni quyidagi taqqoslash asosida ifodalash mumkin. Jahonning barcha ishga yaroqli aholisi bir yil davomida har sutkada 8 soat to‘liq fizik kuch bilan ishlagan taqdirda ham hozirgi zamon issiqlik va gidroelektr stansiyalarida ishlab chiqariluvchi energiyaning yuzdan biri miqdoridagi energiyani ishlab chiqara olmaydi. Energiyani iste’mol qilish bundan keyin ham ishlab chiqarish darajasini o‘sishini ta’minlagani holda oshib boradi. Iqtisodiy taraqqiyotni fizik va mukammal avtomatik boshqariluvchi mashinalar asosida faqat iste’mol qilinuvchi energiyani va ishlab chiqarish darajasini oshirish orqaligina tezlashtirish mumkin. Energiyaga ehtiyoj uzluksiz ravishda ortib bordi. Bu o‘z navbatida yangi energiya resurslarini qidirib topish, energiyani bir turdan boshqa turga o‘zgartirishning yangi usullarini ishlab chiqish zaruratini yaratdi. Hozirgi davrda turli xil energiyalardan – Quyosh energiyasi, organik yoqilg‘ining kimyoviy energiyasi, daryolar, dengizlar va okeanlar suvlarining mexanik energiyasi, shamol energiyasi, og‘ir yadrolarning parchalanishida hosil bo‘luvchi yadro energiyasidan foydalanish an’anaviy hisoblanadi. 1.1- rasmda XIX asrning so‘nggi 20 yili va XX asr davomida jahon miqyosida insoniyat faoliyatining turli jabhalarida energiya resurslaridan foydalanishning dinamikasi tasvirlangan. Undan barcha turdagi energiya resurslaridan foydalanish intensiv ortib borganligini kuzatamiz. Bunda ko‘mirdan foydalanishning nisbiy o‘sib borishi yildan-yilga nisbatan bir tekis bo‘lib, XX asrning oxirida umumiy foydalanilgan energiya resurslarining taxminan 30% qismini tashkil etsa, gaz va neftdan foydalanishning nisbiy o‘sishi keskin ortib borganligini ko‘ramiz. Buning asosiy sababi ularni masofaga uzatish va ishlatishning kam xarajatlarni talab etishidi
So‘nggi ikki asr davomida yer yuzida aholi soni va energiyaga bo‘lgan talab shiddat bilan ortib bordi. Bunda yer kurrasining aholisi olti marta, energiyaga bo‘lgan talab esa, aholi jon boshiga besh marta o‘sdi. 1.2-rasmda XIX asrning oxiri va XX asr davomida jahon miqyosida birlamchi energiya iste’moli uning aholi jon boshiga to‘g‘ri miqdorining o‘zgarishi tasvirlangan. 1.2- rasm. Jahon miqyosida birlamchi energiya iste’moli va uning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelish miqdorining o‘zgarishi. 8 Energiyaga bo‘lgan talabning bunday tarzda intensiv o‘sib borishi yangi energiya resurslarining yangi zaxiralarini qidirib topish, ulardan samarali foydalanish, muqobil energiya manbalarini aniqlash kabi vazifalarni bajarishni taqozo etadi. Hozirgi davrda yer kurrasida mavjud barcha energiya resurslarining potensiali shartli yoqilg‘i birligida quyidagi miqdorlarda baholangan (t.sh.yo.): – organik yoqilg‘ining kimyoviy energiyasi – 1,77*1013; – yadro energiyasi – 0,67*1014 ; – termoyadro energiyasi – 1,22*1017; – geotermal energiya – 1,0*1014 ; – quyoshning yer kurrasiga tushuvchi energiyasi – 0,82*1014 ; – daryolarning energiyasi (bir yillik) – 0,4*1010; – shamol energiyasi (bir yillik) – 2,1*1011 ; – o‘rmonlarning bioenergiyasi (bir yillik) – 0,5*1010; – oqim energiyasi (bir yillik) – 0,86*1014. Elektr va issiqlik energiyalarini ishlab chiqaruvchi energetika tizimi o‘z taraqqiyoti jarayonida boshqa bir qator tizimlarning ta’sirida bo‘ladi va aksincha, ularga ta’sir etadi (1.3-rasm). 1.3-rasm. Energetika tizimining boshqa tizimlar bilan bog‘liqlik sxemasi. Energetika sistemasini qurish va uning ish sharoitlari bevosita tabiiy faktorlar (masalan, suv havzalarining mavjudligi, energetika resurslarining geografik joylashuvi va iste’molchilarning joylashuvi) bilan bog‘liqdir. Biosferaning holati, uni energetika qurilmalarining ishi bilan bog‘liq ifloslanganlik darajasi energetika sistemasining texnik Sotsial faktorlar Biosfera Energotizim Yoqilg‘i bilan ta’minlash tizimi Energiya iste’moli tizimi 9 xarakteristikalari va ish holatlariga nisbatan ma’lum cheklovlarni vujudga keltiradi. Energetika sistemasini boshqarish faqat uning biosferaga ta’sirini emas, balki yoqilg‘i bilan ta’minlash sistemasining sotsial funksiyalari, sanoat, transport va boshqa faktorlarning ham ta’sirini e’tiborga olib amalga oshiriladi. Energetika atrof-muhit va inson salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi manbalardan biri hisoblanadi. Shu sababli, uning ta’sirini kamaytirish texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etish bugungi kunda ushbu soha olim va mutaxassislari oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir. 1.2. Energiya resurslaridan foydalanish Energiya – tabiat hodisalari, madaniyat va insoniyat hayotining umumiy asosidir. Shu bilan bir qatorda energiya materiya harakati turli ko‘rinishlarining miqdoriy ko‘rsatkichidir. Turi bo‘yicha energiya kimyoviy, mexanik, elektrik, yadro va h.k. larga bo‘linadi. Inson tomonidan foydalanish mumkin bo‘lgan energiya energiya resurslari deb ataluvchi moddiy obyektlarda mavjuddir. Barcha turdagi energiya resurslaridan amaliy ehtiyojlarda juda ko‘p miqdorda foydalanuvchilari asosiy energiya resurslari deb yuritiladi. Ularga ko‘mir, neft, gaz kabi organik yoqilg‘ilar, shuningdek, daryolar, dengizlar va okeanlar, quyosh, shamol, yer tubining issiqlik (geotermal) energiyalari kiradi. Energiya resurslari qayta tiklanuvchi va qayta tiklanmaydigan turlarga bo‘linadi. Yangilanuvchi energiya resurslariga uzluksiz ravishda tabiat tomonidan tiklanib turuvchi energiya resurslari (suv, shamol va h.k.) kiradi. Yangilanmas energiya resurslariga oldindan tabiatda jamlangan, ammo hozirgi geologik sharoitlarda paydo bo‘lmaydigan