Elektr signali generatorlari

2.1.8 Multivbratorning prinsshal sxemasi.
U musbat teskari bog’lanishli ikki kaskadli RC — kuchaytirgich bo’lib, birinchi kaskadning chnqishi ikkinchi kaskadning kirishiga, ikkinchi kuchaytirish kaskadinnng chiqishn esa, birinchisining kirishiga to’liq ulangan. Shuning uchun teska­ri boglanish zanjirining uzatish koeffisiyenti β = 1.
Barcha o’z-o’zidan uyg’onuvchn generatorlardagi kabi multivibrator uchun xam generasiya shartlari bajarilishi kerak. Bunda β =1 bo’lgann uchun amplptu- dalar sharti K = K₁·K₂ ko’riiishda ifodalanadi va ki­chik signallar uchun u birdan yetarlicha katta bo’ladi. Fazalar sharti esa, kuchaytirgichning fazaviy xarakte­ristikasi bilan belgilanadi. Multivibratorda maxsus chastota tanlovchi zanjirning yo’qligi.kuchaytirgichning reaktiv elemeitlaridagi ψ_k (ω) faza siljishlarnning ta’sirini orttiradi va u tebranishning garmonik bo’lmasligini ta’minlaydi.
2.1.9-rasmda ikki kaskadli RC — kuchaytirgichning chastotaviy va fazaviy xarakteristikasi ko’rsatilgan Unda ω_o chastota hosil bo’ladigan tebranish tashkil etuvchilarining asosiy chastotasini, ψ_k(ω)=0 ga to’g’ri kelgan chastotalar oralig’i esa, hosil bo’ladngan tebranishning spektrini ifodalaydi.

2.1.9.Ikki kaskadli kuchaytirgichnnng chgstotaviy va fazaviy xarakteristikasi.
Uning quyi chastota chegarasi (ω₁) τ_n o’tish zanjirining vakt doimiysiga, yuqori chegarasi (ω₂) zsa, τ_v nagruzka zanjirining vaqt doimiysiga bog’liq bo’ladi
Agar τ_n = C_bR_b kattalashsa va τ_v = C_oR_k kichraysa, faza siljishlari (ψ_k = ψ_k1 + ψ_k2) kichrayib, fazalar sharti ko’proq chastotalar uchun bajariladi va tebranishlar spektri kengayadi va aksincha. Shuning uchun multivibrator uchun fa­zalar shartini quyidagicha yozish mumkin:
yoki (2.2.0)
Generasiya shartlari bajarilganda multivibrator- da qanday qilib tebranish hosil bo’lishini ko’raylik. Uni uzlukli holda aniqlash qulay. Aytayliq, sxema­dagi mos elementlarniig kattaliklari o’zaro teng bo’l- sin. Bunday sxemani simmetrii multivibrator deyiladi. (Aks holda u nosimmetrik bo’ladi). Agar tranzistorlar to’liq ochiq (to’yingan) bo’lib, mos elek- trodlaridagi iotensiallari teng va C_b1 va .S_b2 kon- densatorlar bir xil potensiallar ayirmasigacha zaryadlangan bo’lsa, sistema muvozanatda bo’lishi kerak. Lekin bu muvozanat holat turg’un bo’lmaydi va sistema uzoq muddat bu holatda turolmaydi. Chunki sxemaning mos tarmoqlaridan o’tadigan toklar o’rtacha qiymatlariga nisbatan flyuktuasiyalarga uchrab turadi.
Faraz qilaylik, biror vaqt momentida T₁ tranzistordan o’tadngan tok biroz ortsin (ΔI_k1 ). Unda R_k1 rezistordagi potensial tushuvi ortib, kollektor kuch- lanishining manfiyligi kamayadi, ya’ni kollektor po- tensialn ΔU_k1 miqdorga ortadi. S_b2 kondensator uz potensialini oniy vaqt ichida o’zgarta olmagani uchun bu o’zgarnsh T₂ tranzistorning bazasnga to’liq uzatnladp va T₂ tranzistorning baza kuchlanishi ham ortadi. Natijada T₂ tranzistorning kollektor toki ΔI_k2 miqdorga kamayadi. Bu R_k2 rezistordagi potensial tushuvining kamayishiga, kollektordagi manfiy kuchlanishning ortishiga, ya’ni kollektor potensialining kamayishiga olib keladi. S_b1 kondensatorning potensiali oniy vaqt ichida o’zgarmagani uchun bu o’zgarish T₁ tranzistorning bazasiga to’liq uzatiladi va baza kuchlanishi kamayadi. Natijada u kollektor tokining yanada ortishiga sabab- chi bo’ladi. Bu jarayon rivojlanish xususnyatga ega bu- ladi. Uni sakrash. yoki ko’chki jarayon deb ataladi.
Umuman ko’chki jarayoni natijasida T₂ tranzistorning kollektor kuchlanishi U 0 qiymatdan — Ye_k qiymatgacha o’zgaradi. Bunda T₁ tranzistorning baza kuchlanishi xam shu qiymatlarda U_b1 =0 dan U_b1 = — Ye_b gacha, kollektor kuch­lanishi esa, aksincha, U_k1 — Ye_k dan U_k1 0 gacha o’zgaradi; T₂ tranzistorning baza kuchlanishi esa, U_B2 0 dan U_b2 + Ye_b gacha o’zgaradi. Shuning uchun teska­ri bog’lanish xalqasi uziladi, chunki T₂ tranzistor to’liq yopilib, T₁ tranzistor ochiq holatga o’tadi. Shunda sistema muvozanat holatga o’tadi. Lekin u turg’un emas. Uning bu holatda qancha vaqt turishi S_b1 va S_b2 kondensatorlarning boshlang’ich energiyasi bilan belgilanadi.
Sxemadagi ko’chki jarayoni uzilgach, U_c2 > U_k1 va U_c1 < < U_k2 bo’lib qoladi. Bu S_b2 kondensatorning zaryadlanishiga, S_b1 kondensatorning esa, qo’shimcha zaryadsizlanishiga olib keladi. Bu jarayonlar nisbatan sekinlik bilan davom etadi va impulsning shakllanishini ta’minlaydi.
S_b1 kondensator «kollektor manbai Ye_k — R_k2—S_b1—T₁ tranzistorning emitter — baza o’tishi» dan tuzilgan zanjir orkali zaryadlanadi. Uning vaqt doimiysi τ_zar — C_b1R_k2 bo’ladi. Bunda zaryadlanish eksponensial qonun bo’yicha borgani uchun T₂ tranzistorning kuchlanishi U_k2=—E_k+I_zap·R_k2 ham shu qonun bo’yicha o’zgaradi va t 3S_b1·R_k2 vaqt ichida U_k2 =Ye_k qiymatga erishadi.
S_b1 kondensatorning zaryadlanishi davomida S_b2 konden­sator «R_b2 — Ye_b — T₁ tranzistor» dan hosil bo’lgan zanjir orkali zaryadsizlanadi. Uning vakt doimiy τ_razr — C_b2·R_b2 bo’lmb, zaryadsizlanish toki
(2.2.1)
ifoda bilan aniqlanadi. (Bu vaqtda T₂ tranzistor yopiq holatda turadi). Bu jarayonning davom etishi zaryadsizlanish zanjirining vakt doimiysiga bog’liq bo’ladi. T₂ tranzistorning baza kuchlanishi U_b2=—Ye_b + I_razr·R_b2 kiymatdap nolga yetgach, u ochiladi. Shundan keyin sxemada yana sakrash hosil bo’lad. U T₁ tranzistorning yopilishiga, T₂ tranzistorning esa, to’la ochilishiga olib keladi. Bunda R_b1 rezis­tor Ye_b + U_c2= Ye_b + Ye_k kuchlanish ostida bo’lgani uchun T₂ tranzistorning kollektor kuchlanishi E_k — I_ko2·R_k2 qiymatdan U_kt 0 kiymatgacha kamayadi. Kollektor toki esa, I_ko qiymatdan qiymatgacha ortadi. Natijada multivibrator ikkinchi muvozanat holatiga o’tadi. Lekin u xam turg’un bo’lmaydi. S_b2 kondensator «Ye_k manba—R_k1—S_b2—T₁ tranzistorning emitter—baza utishi» dan tuzilgan zanjir orqali zaryadsizlana boshlaydi (S_s1 kon­densator esa, zaryadlanadi). Bu jarayon T₁ tranzistorning baza kuchlanishi U_b1= — Ye_b + I_razr ·R_b1 qiymatdan nol ga teng bulguncha davom etadi. Shundan keyin sxemada yana sak­rash hosil bo’ladi va T₁ tranzistor ochiq, T₂ tranzistor — yopiq holat (ya’ni boshlang’nch holat) hosil bo’ladi. Bu ja­rayon takrorlanaveradi.
Multivibrator sxemasidagi kollektor va baza kuchlanishlari oniy kiymatlarinpng vaqt bo’yicha o’zgarnsh grafiklari 2.2.2-rasmda ko’rsatilgan.