Эргаш ғозиев

1. Фаолият тўғрисида умумий тушунча
Психология фанида ҳайвонларнингхатти-ҳаракати (уларнинг қайси тараққиёт босқичидан қатъи назар), хулқ-атворининг юзага келиши кўп жиҳатдан уларни қуршаб турган макро, микро ва мизе муҳитга боғлиқ. Уларнинг намоён бўлиши биологик (табиий) шартланган омиллар, воситалар томонидан белгиланади ва бошқарилиб турила-ди. Инсонни ҳайвонот оламининг ҳусусиятлари билан қиёслашга ҳара-кат қилсак, у ҳолда мутлақо бошқача воқеликнинг шоҳиди бўлиши-миз мумкин. Чунончи шахс ўзининг фаоллиги билан ҳайвонот ола-мидан фаркди ўлароқ ажралиб туради, мазкур ҳаракатлантирувчи куч (с})аоллик) илк болалик ёшидан эътиборан ижтимоий-тарихий тарақ-қиёт давомида тўпланган инсониятнинг тажрибасига ва жамиятнинг қонун-қоидаларини эгаллашга йўналтирилган бўлади. Узоқ даврлар давом этган махсус жараённинг таъсирида содда тарздаги хатти-ҳара-катда фаоллик устуворлик қилганлиги туфайли ўзининг юқори бос-қичига ўсиб ўтиб, янгича мазмун, моҳият, шакл ва сифат кашф этган. Фаоллик негизида пайдо бўлувчи ўзгача сифатни, ўзига хосликни эгаллаган хатти-ҳаракатнинг юксак кўриниши, фақат инсонгагина тааллуқлилиги орқали у психология фанида фаолият деб номлана бошланди. Фаолият фаолликнинг шахсга хос тури сифатида вужудга келиб, у ўзининг психологик аломатлари билан хатти-ҳаракатдан та-фовутланади. Унинг фарқли аломатлари тавсифи юзасидан мақсадга мувофиқ мулоҳазалар юритиш айни муддаодир.
Биринчидан, фаолиятнинг мазмуни тўла-тўкис уни юзага келтир-ган табиий, биологик ва маънавий эҳтиёж билан шартланмаганлиги туфайли унинг психологик механизми ҳам ўзгача негизга қурилиши мумкин. Мабодо эҳтиёж мотив (лотинча тог1У туртки, ҳаракатга кел-тирувчи деган маънони англатади) сифатида фаолиятга ички туртки бериб, уни жадаллаштиришга, фаоллаштиришга эришса, у вазиятда фаолиятнинг мазмуни, шакллари ижтимоий: шарт-шароит, талаблар, зарурият, тажриба кабилар билан белгиланади. Шуни алоҳида таъ-кидлаш ўтиш жоизки, инсонни меҳнат қилишга ундаган мотив мод-дий овқатга нисбатан эҳтиёж вужудга келиши туфайли туғилиши ҳоди-саси муайян даражада учраб туради. Аксарият ҳолларда ишчи даст-гоҳни очликнинг олдини олиш учун эмас, балки жамият томонидан масъул ижтимоий вазифа сифатида белгиланганлиги сабабли бошқа-ришга қарор қилади. Бундан кўриниб турибдики, ишчининг меҳнат фаолияти мазмуни моддий эҳтиёж билан эмас, балки мақсад билан белгиланади, бу ўз навбатида мақсаднинг ижтимоий негизида ётувчи тайёрлаш масъуллиги билан уйғунлашиб кетади. Модомики шундай экан, одам нима учун бундай йўсинда хатти-ҳаракат амалга оширга-ни, унинг нимани кўзлаб иш қилаётгани мос келмайди, чунки уни фаолликка ундовчи туртки, хоҳиш-истак билан фаолиятни йўналти-рувчи аниқ мақсад ўзаро мутаносиб эмас. Бинобарин, фаолият фаол-лик манбаи ҳисобланмиш эҳтиёж сифатида юзага келган тарзда фа-олликнинг йўналтирувчиси тариқасидаги англанилган мақсад билан идора қилинади.
Иккинчидан, фаолият муваффақиятини таъминлаш учун психика нарса ва ҳодисаларнинг хусусий объектив хоссаларини акс эттири-ши, қўйилган мақсадга эришиш йўл-йўриқларини аниқлаб бериши жоиз.
Учинчидан, фаолият шахснинг хулқ-атворини мақсадга қаратил-ган ҳаракатларни рўёбга чиқариш, юзага келган эҳтиёжларни ва ёрдамга муҳтожлиги йўқ фаолликнинг имконини берадиган бошқаришни уд-далаши лозим. Шунинг учун фаолият билиш жараёнларисиз, ирода-вий зўр беришсиз амалга ошиши амри маҳол, чунки у ҳар иккала омил билан узвий алоқага киришганидагина яратувчанлик хусусия-тини касб этади, холос.
Одатда, фаолиятга таъриф берилганда, биринчи галда англашил-ган мақсад билан бошқарилиши, сўнгра психик (ички) ва жисмоний (ташқи) фаолликдан иборат эканлиги таъкидлаб ўтилади. Лекин ушбу белгилар фаолият таърифини мукаммал тарзда очиб беришга қурби етади, деган гап эмас, албатта.
Инсон фаоллигида англанилган мақсад мавжудлиги тўғрисида му-лоҳаза юритиш учун ҳар хил хусусиятли бир қанча омилларга муро-жаат қилишга тўғри келади. Фаолиятнинг мотивлари, рўёбга чиқа-риш воситалари, ахборот танлаш ва уни қайта ишлаш англанилган ёки англанилмаган, баъзан англанилганлик нотўкис, ҳатто у нотўғри бўлиши мумкин. Жумладан: а) мактабгача ёшдаги бола ўйин фаоли-ятига нисбатан эҳтиёжини гоҳо англайди, холос; б) бошланғич синф ўқувчиси ўқув мотивларини ҳамиша ҳам англаш қурбига эга бўлмай-ди; в) ўсмир ҳам хулқ мотивларини нотўкис ва нотўғри англаши мум-кин; г) ҳатто вояга етган одам баъзан хулқ мотивини ноўрин хаспўш-лашга интилади. Бундан ташқари, ҳатто фаолиятни амалга ошириш-ни режалаштириш, уни рўёбга чиқариш учун қарор қабул қилиш, маҳсулани тахминлаш, хулоса чиқариш ҳам англанилганлик кафола-тига эга эмасдир. Чунки фаолиятни рўёбга чиқарувчи ҳаракатнинг аксарияти онгтомонидан бошқарилмайди, жумладан, велосипед учиш, куй чалиш, китоб ўқиш, телефон қилиш одатий ҳодисадир.
Шуни уқтириб ўтиш лозимки, фаолиятнинг жабҳаларини онгда акс даражаси ва мукаммаллиги унинг англанилганлиги кўрсаткичи мезони ҳисобланади. Лекин фаолиятнинг англанганлиги даражаси кенг кўламли бўлишига қарамасдан, мақсадни кўзлаш (англаш) унинг ус-тувор белгиси вазифасини ўйнайверади. Фаолиятда мақсадни англаш иштирок этмаса, унда у ихтиёрсиз (импульсив) хатти-ҳаракатга айла-ниб қолади ва бундай ҳолат кўпинча ҳиссиёт билан бошқарилади. Жаҳл, ғазаб (аффект), кучли эҳтирос ҳолатлари юз берган одам ихти-ёрсиз ҳаракат қилади. Бироқхатти-ҳаракат ихтиёрсизлиги унинг анг-ланилмаганлигини билдирмайди, аксинча бунда инсон мотивининг шахсий жабҳаси англанилган бўлади, унинг ижтимоий мазмуни эса қамраб олинмайди.