Эргаш ғозиев

4. Собиқ шўро психологиясида шахс ривожланиши назариялари шарҳлари
Собиқ шўро психологиясида шахснинг ривожланиши муаммоси Л.С.Виготский, П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович сингари йирик психологларнинг асарла-рида ўз аксини топа бошлаган. Кейинчалик ушбу масала билан шу-ғулланувчилар сафи кенгайиб борди. Худди шу боисдан шахснинг тузилиши, илмий манбаи, ривожланишнинг ўзига хослиги бўйича ёндашувда, муайян даражада тафовутга эга. Ҳозирги даврда шахс-нинг ривожланиши юзасидан мулоҳаза юритилганда олимларнинг илмий қарашларини муайян гуруҳга ажратиш ва ундан сўнг уларнинг моҳиятини очиш мақсадга мувофиқ. Бизнингча, онтогенезда шахс тараққиётини бир неча босқичларга ажратиш ва уларнинг ҳар бирига алоҳида илмий психологик таъриф бериш нуқтаи назаридан ёнда-шиш қуйидаги назария ва йўналишларни ташкил қилади. Жумладан, ривожланишдаги инқирозга биноан (Л.С.Виготский), мотивацион ёндашиш (Л.И.Божович), фаолиятга кўра муносабат (Д.Б.Эльконин), шахснинг ижтимоийлашуви хусусиятига эътиборан (А.В.Петровский), шахсни тутган позициясини ҳисобга олиб (Д.И.Фельдштейн) ва ҳоказо.
Л.С.Виготский жаҳон психологлари шахснингтузилиши ва ривож-ланишига оид назарияларни танқидий таҳлил қилиб, камолотни ву-жудга келтирувчи руҳий янгиланишлардан келиб чиққан ҳолда жара-ённи қуйидаги босқичларга ажратади.
Чақалоқлик даври инқирози (кризиси).
Гўдаклик даври - 2 ойдан 1 ёшгача. Бир яшарлик инқироз.
Илк болалик даври — 1 ёшдан 3 ёшгача. 3 яшарлик инқироз.
Мактабгача ёшдаги давр — 3 ёшдан 7 ёшгача. 7 яшарлик инқироз.
Мактаб ёши даври — 8 ёшдан 12 ёшгача. 13 яшарлик инқироз.
Пубертат (жинсий етилиш) даври — 14 ёшдан 18 ёшгача. 17 яшарлик инқироз.
Л.С.Виготский ўз асарларида ривожланишнинг ҳар бир даврининг ўзига хос хусусиятларига чуқур илмий таъриф бера олган. Тадқиқот-чи шахснинг ривожланишида энг муҳим руҳий янгиланишлар юзаси-Дан ҳам илмий, ҳам амалий аҳамият касб этувчи мулоҳазалар билдир-ган. Бироқ унинг фикрлари ичида ўта мунозарали, баҳсбоб ўринлар талайгина. Ҳозирги замон психология фанида Л.С.Виготскийнинг шахснингривожланиши назарияси илмий, тарихий, ижтимоий аҳамият касб этади, тараққиётни келтириб чиқарувчи инқирозларнинг роли тўғрисидаги мулоҳазалари ва олға сурган ғоялари шу куннинг талаби билан ҳамоҳангдир.
Собиқ шўро психологиясининг йирик намояндаси, Л.С.Виготс-кийнинг шогирди Л.И.Божович шахс шаклланишини муайян давр-ларга бўлишда мотивларга асосланади, шунинг учун бу ёндашувни мотивацион деб юритиш мумкин. Л.И.Божович мулоҳазасига бино-ан, шахснинг шаклланиши ушбу даражалардан иборат: биринчи бос-қич — чақалоқлик - туғилгандан то 1 ёшгача, иккинчи босқич — мотивацион тасаввур — 1 ёшдан 3 ёшгача, учинчи босқич — «Мен»ни англаш даври — 3 ёшдан 7 ёшгача, тўртинчи босқич — ижтимоий жонзод эканлигини англаш даври — 7 ёшдан 11 ёшгача, бешинчи босқич: а) ўз-ўзини англаш даври - 12 ёшдан 14 ёшгача, б) ўз ўрнини белгилаб олиш (топиш) даври - 15 ёшдан 17 ёшгача.
Л.И.Божович шахс шаклланишинингҳар бир босқичини психоло-гик тавсифини бериб, уларни келтириб чиқарувчи омиллар, манба-лар, турткилар, механизмлар негизини очиб беришга ҳаракат қилган. Олима фикрининг йўналиши шахс психологияси билан узвий боғлиқ бўлиб, мотивацион ёндашувга бевосита таҳлил ва шарҳ бўйсундирил-ган.
Д.Б.Элькониннинг шахс шаклланиши классификацияси етакчи фаолият назариясига (А.Н.Леонтьев таълимотига) асосланиб, ҳар бир тараққиёт палласида у ёки бу кўринишдаги фаолият устунлик қилиш эҳтимолига суянади. Инсоннинг шахс сифатида камол топиши жара-ёнидаги етакчи фаолият роли ушбу назариянинг асосини ташкил қилади.
Д.Б.Эльконин шахс шаклланишини қуйидаги босқичларга ажра-тади:
гўдаклик даври — туғилгандан то 1 ёшгача; асосий фаолият — бевосита эмоционал мулоқот;
илк болалик даври — 1 ёшдан то 3 ёшгача; асосий фаолият — предмет билан манипуляция (нозик ҳаракат) қилиш;
мактабгача даври - 3 ёшдан то 7 ёшгача; асосий фаолият — ролли ўйинлар, асосий фаолият — ўқиш;
кичик ўсмирлик даври - 10 ёшдан то 15 ёшгача; асосий фаоли-яти — шахсий ички (интим) мулоқот;
катта ўсмирлик ёки илк ўспиринлик ёш даври — 16 ёшдан то 17 ёшгача; асосий фаолият — ўқиш-касб танлаш.
Д.Б.Элькониннинг шахс шаклланиши босқичлари муайян кўлам-даги психологлар томонидан илиқ қарши олинишига қарамасдан, маълум даражада мунозарабоб ўринлар йўқэмаслиги эътироф қилинди. Бизнингча, ҳар бир даврнинг ўзига хос хусусиятлари фақат алоҳида олинган фаолият доираси таъсири билан чегараланиб қолмаслиги,
балки оралиқ босқичлари ҳам мавжудлиги ва ундан келиб чиққан ҳолда руҳий янгиланишларда ҳам ўзгариш бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Шунга қарамасдан, Д.Б.Элькониннинг мазкур назарияси пси-хология фанида, айниқса, ёш даврлари психологиясида энг оммабоп-лардан бири бўлиб қолмоқда.
Болалар психологияси фанининг йирик намояндаси А.А.Люблин-ская шахс тараққиётини муайян босқичларга ажратишда педагогик психология позициясидан турган ҳолда фаолият нуқтаи назардан унга ёндашади, маълум даврларга ажратади ва уларни атрофлича шарҳлаб беришга интилади.
Чақалоқлик даври - туғилгандан то бир ойликкача.
Кичик мактабгача даври - 1 ойдан то 1 ёшгача.
Мактабгача ёшдан олдинги давр — 1 ёшдан то 3 ёшгача.
Мактабгача ёш даври - 3 ёшдан то 7 ёшгача.
Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилик даври - 7 ёшдан то 11 (12) ёшгача.
Ўрта синф ўқувчиси даври (ўсмирлик) - 13 ёшдан то 15 ёшгача.
7. Юқори синф ўқувчиси даври - 15 ёшдан то 18 ёшгача.
Педагогик психологиянинг таниқли намояндаси В.А.Крутецкий
инсоннинг онтогенетик тараққиётини мана бундай босқичлардан тар-кибтопиш эҳтимоли мавжудлигини асослаб беришга ҳаракат қилади:
Чақалоқлик (туғилгандан то 10 кунликкача).
Гўдаклик даври (10 кунликдан то 1 ёшгача).
Илк болалик даври (1 ёшдан то 3 ёшгача).
Боғчагача бўлган ёш давр (3 ёшдан то 5 ёшгача).
Боғча ёш даври (5 ёшдан то 7 ёшгача).
Кичик мактаб ёши даври (7 ёшдан то 11 ёшгача).
Ўсмирлик ёши даври (11 ёшдан то 15 ёшгача).
Негадир муаллифларнинг аксарияти онтогенезда шахснинг ривож-ланишини қолган босқичларини ҳисобга олмайдилар.
Ҳозирги замон психологиясининг таниқли вакили А.В.Петровс-кий инсон тараққиётига шахсни таркиб топтиришнинг социал-пси-хологик нуқтаи назардан ёндашиб, ўзига хос оригинал классифика-циясини яратади. Ушбу назария негизида юксалиш, етукликка инти-лиш ғояси ётганлиги сабабли болалик, ўсмирлик, ўспиринлик давр-лари ётади, холос. А.В.Петровскийгача психологлар тараққиётнинг бир текис жиҳатини олиб ўрганган бўлсалар, бундан ўлароқ у шахс шаклланишининг просоциал (ижтимоий қоидаларга риоя қилиб) ва асоциал (аксижтимоий) босқичлари мавжуд бўлиши мумкинлигини Далиллаб беришга ҳаракат қилади. Шунинг учун тараққиёт учта макрофазадан иборат эканлигини шарҳлаб, унинг биринчи тури болалик даврига тўғри келиб, ижтимоий муҳитга мослашиш, кўникиш (адап-тация), иккинчиси — ўсмирларга хос индивидуаллашиш (индивидуа-лизация), учинчиси — ўспиринлик, яъни етукликка интилиш даврида индивидуал ҳолатларни мувофиқлаштириш (бирлаштириш) хусуси-ятлари билан тавсифланади. А.В.Петровский шахснинг шакллани-шини қуйидаги босқичлардан иборат бўлшпини таъкидлаб ўтади:
Илк болалик (мактабгача ёшидан олдинги давр) — туғилгандан то 3 ёшгача.
Боғча ёши даври — 3 ёшдан то 7 ёшгача.
Кичик мактаб ёшидаги ўқувчи даври - 7 ёшдан то 11 ёшгача.
Ўрта синф ўқувчиси (ўсмирлик) даври - 11 ёшдан то 15 ёшгача.
Юқори синф ўқувчиси (илк ўспиринлик) даври - 15 ёшдан то 17 ёшгача.
А.В.Петровскийнингклассификацияси қанчаликтакомил даражада бўлмасин, тараққиётнинг оралиқ босқичлари, уларнинг ўзига хос ху-сусиятлари мавжудлигини эътироф этишга мойилдир. Чунки ижти-моий қоидаларга биноан ўсишми ёки аксилижтимоийми, унга қара-масдан, ҳар икки йўналишнинг ҳам оралиқ жабҳалари бўлиши эҳти-молдан холи эмас, лекин бу ғояни чуқурроқ шархлаб бериш жоиз.
Д.И.Фельдштейн классификацияси ҳам шахсга ижтимоий ёнда-шувга асосланган бўлса ҳам, лекин у А.В.Петровскийникидан кескин фарқ қилади. Д.И.Фельдштейннинг фикрича, инсонни шахс сифати-да шаклланиш жараёнида иккита катта тараққиёт босқичини босиб ўтади, улардан бири — «Мен жамият ичида» деган позициядан иборат бўлиб, у ўзига қуйидаги ёш босқичларини қамраб олади:
илк болалик — 1 ёшдан 3 ёшгача,
кичик мактаб ёшидаги ўқувчиси даври — 6 ёшдан то 9 ёшгача,
юқори синф ўқувчиси даври — 15 ёшдан то 17 ёшгача.
Шахс тараққиётидаги иккинчи позиция «Мен ва жамият» деб ном-ланиб, у қуйидаги ёш босқичларига тааллуқлидир:
гўдаклик - туғилгандан то 1 ёшгача;
мактабгача ёшдаги болалар - 3 ёшдан 6 ёшгача;
ўсмирлар - 10 ёшдан то 15 ёшгача.
Д.И.Фельдштейн бошқа тадқиқотчилардан фарқли ўлароқ, ўсмир-лик даврини уч босқичга ажратади. Унинг мулоҳазасига кўра, бирин-чи босқич (10—11 ёш) ўзига муносабатни кашф қилишдан иборат бўлиб, ўзини шахс сифатида ҳис қилиш ва қатъий қарорга келиш билан якунланади. Иккинчи босқич 12-13 ёшдаги ўсмирларни ўз ичига олиб, бир томондан, ўзини шахс сифатида тан олиш, иккинчи то мондан, ўзига салбий муносабатда бўлиш хусусиятига эга. Учинчи босқич 14—15 ёшли катта ёшдаги катта ўсмирлардан иборат бўлиб, тезкорликда ўз-ўзини баҳолашга мойил муносабати билан тавсифланади.
Болаларда «Мен жамият ичида» позицияси илк болалик, кичик мактаб ёшидаги, юқори синф ўқувчилик даврларида фаоллик кенг кўламда қулоч ёяди, чунки мазкур тараққиёт босқичида фаолиятнинг амалий предметли жиҳатлари жадал ўсишда бўлади. Уларда «Мен ва жамият» позииияси вужудга келиши мактабгача тарбия ёши, ўсмирлик даврларига тўғри келиб, улар томонидан ижтимоий хатти-ҳаракатларнинг нормалари ва қоидаларини ўзлаштириш, шахслараро муносабат ўрнатиш, ўзаро мулоқотга киришиш хусусияти билан тавсифланади. Ана шу мураккаб социал-психологик ҳолатларга асосланган ҳолда Д.И.Фельдштейн боланинг ижтимоий тараққиётида унинг жамиятга нисбатан муносабатининг асосий (бош) ва оралиқтоифаларга ажратади. Болада жамиятга нисбатан оралиқ муносабатнинг шаклланиши ижтимоийлашув, индивидуаллашувнинг таркибий қисмларини эгаллаш ва бир даврдан иккинчисига ўтиши натижасида юзага келади. Асосий (бош) муносабат — шахснинг ривожланишида кескин силжиш нуқталарининг пайдо бўлиши, ички сифат ўзгаришларининг вужудга келиши ва унда янги хислатларни таркиб топишининг маҳсулидир.
Шуни алоҳидатаъкидлабўтиш керакки, Д.И.Фельдштейннинг шахс ривожланиши назарияси онтогенезда юз берадиган барча психологик ҳолат ва фазилатни изоҳлаб бериш имкониятига эга эмас. Лекин у таълим-гарбия сифатини оширишга ва такомиллаштириш жараёни (фаолияти)га ижобий таъсир ўтказиш хусусияти билан амалий аҳамият касб этади.
Шундай қилиб, ҳамдўстлик мамлакатлари психологлари томони-дан бир қатор пухта илмий-методологик негизга эга бўлган шахснинг ривожланиши назариялари ишлаб чиқилган. Уларнинг аксарияти онтогенезда шахснинг шаклланиши қонуниятларини очишга муайян ҳисса бўлиб хизмат қилади, амалий ва назарий муаммоларни ечишда кенг кўламда қўлланилади. Аммо онтогенезда шахснинг шакллани-ши ва ривожланиши хусусиятларини акс эттирувчи назария яратиш мавруди етиб келди.