Ergasheva saboxatxon muxiddin qizi

 
1-rasm Membrananing tuzilishi Kichik koʻk va oq sharchalar fosfolipidlarning 
gidrofil "boshlari" boʻlib, ularga biriktirilgan chiziqlar gidrofob "dumlar" dir. 
Rasmda faqat integral membrana oqsillari (qizil globulalar va sariq spirallar) 
koʻrsatilgan. Membrananing ichidagi sariq oval nuqtalar xolesterin 
molekulalaridir. Membrananing tashqi tomonidagi sariq-yashil zanjirlari 
glikokaliksni hosil qiluvchi oligosaxaridlardir. 

---

9 
Mitoxondriya, xloroplast va yadro qoʻsh membrana bilan oʻralgan boʻlib, 
xloroplastlar ichida tilakoidlarni hosil qiluvchi boshqa turdagi membranalar 
mavjud. Membrananing qalinligi 6 dan 10 nm gacha oʻzgarib turadi (1-rasm)
[16]. 
Membranalar lipidlarning uch sinfidan iborat 14-22 ta uglerod atomlaridan 
iborat: fosfolipidlar, glikolipidlar va steroid. Fosfolipidlar va glikolipidlar (ular 
uglevodlar bilan birikkan lipidlar) zaryadlangan gidrofil "bosh" bilan bogʻlangan 
ikkita uzun gidrofob uglevodorod "dumlari" dan iborat. Xolesterin gidrofob lipid 
dumlari orasidagi boʻsh joyni egallab, ularning egilishiga toʻsqinlik qilib, 
membranani qattiqlashtiradi. Shuning uchun xolesterin miqdori past boʻlgan 
membranalar moslashuvchan, yuqori xolesterinli membranalar esa qattiqroq va 
moʻrt. Xolesterin, shuningdek, qutbli molekulalarning hujayradan va ichiga 
kirishiga toʻsqinlik qiluvchi "toʻxtatuvchi" boʻlib xizmat qiladi. Membrananing 
muhim qismi unga kirib boradigan va membranalarning turli xususiyatlariga 
javob beradigan oqsillardan iborat. Ularning tarkibi va turli membranalarda 
yoʻnalishi farqlanadi [18-20].  
Hujayra membranalari koʻpincha assimetrikdir, yaʼni qatlamlar lipid tarkibi 
bilan farqlanadi, individual molekulaning bir qatlamdan ikkinchisiga oʻtishi (flip- 
flop deb ataladi) qiyin[21]. 
Suv membranada bogʻlangan, erkin va kam bogʻlangan formalarda boʻladi. 
Ichki bogʻlangan suv, alohida molekulalar holida uglevodorod molekulalariaro 
joylashib, YaMR- spektroskopiyada korrelyatsion vaqti: t s = 10
-7
sekundni 
tashkil etadi. Bogʻlangan suv gidrat qobiq holida lipid va oqsil qutbli qismlarida 
joylashib, osmotik nofaolligi uchun erituvchi emas. Erkin suv izotrop harakatchan 
koʼrinishda boʼlib, lipid qatlamlar orasida joylashadi. 
Biologik membranalarning tuzilishi, unda biomolekulalarning joylanishi koʼp 
yillar davomida oʼrganilib, ultrastrukturasi haqida bir qator ilmiy qarashlar 
vujudga kelgan. Membrana tabiatiga koʼra juda murakkab tizim boʼlib, uning 
xususiyatlarini belgilash maqsadida turli xil modellar taklif qilingan. Bunda 
membrananing asosiy tarkibiy qismi fosfolipid va oqsil moddalardan iborat 

---

10 
ekanligi va oqsil molekulalarining gidrofob qismi lipidlar tomonga, gidrofil qismi 
suv tomonga tortilib turadi.
Shuningdek fosfolipidlar membranada bir xil tarqalmagan boʼlib, xolin 
guruhiga ega boʼlganlari membrana tashqarisida, aminogruppaga ega boʼlganlari 
membrana ichkarisida joylashadi. 
Biomembranada joylashgan oqsil molekulalarining oʻrtacha 40% i α-spiral 
shaklida boʻladi. Biomembranalarning tuzilishi va faoliyat mexanizmlarini 
tushuntirishda 1925-yilda Gerter va Grendel, 1935- yilda F.Danielli va G.Davson 
tomonidan dastlabki fikrlar bildirildi (2-rasm). Bu gipotezaga koʻra biologik 
membranalar ikki qavat lipid molekulalari qavati va uni ikki tomonidan oʻrab 
turuvchi oqsil molekulalari globulalar yigʻindisidan tashkil topganligi 
taʼkidlanadi [18].