Eshitish va muvozanat analizatori funksiyalarini tekshirish

Eshitishni elektroakustik apparatura yordamida tekshirish 

---

Eshitish analizatori funksiyasini elektroakustik apparatura yordamida tekshirishning asosiy 
vazifasi eshitish kuchini, uning turli kasalliklarda shikastlani xarakteri va darajasini har 
tomonlama aniqlashdan iborat. 
Elektroakustik apparaturani eshitishni tekshirish uchun qo„llash eshitish funksiyasini 
tekshirishning boshqa (nutqli, kamertonli) usullari oldida qator afzalliklarga ega: tovush 
qo„zg„atuvchisining kuchini umumiy qabul qilingan birliklarda – detsibellarda dozirovkalash 
imkoni, quloq og„irligi yaqqol namoyon bo„lgan bemorlarda eshitishni tekshirish, bunda bir 
vaqtda ikkala quloqni tekshirish mumkin, chegaradan yuqoridagi audiometriya yordamida turli 
diagnostik testlar o„tkazish, tok kuchlanishining o„zgarmasligi (stabilligi) tufayli, uzoq vaqt 
davomida tovush signali darajasini bir tekis ushlab turish. Garchi nutqli tekshirish eshitish uchun 
adekvatroq bo„lgani bilan o„z afzaligiga ega, chunki inson uchun eshitishning alohida 
xarakteristikalari emas, balki jonli nutqni qabul qilish muhim. Kamertonli usul ham vrach 
amaliyotida zarur, chunki murakkab apparaturasiz birlamchi ko„rikning o„zidayoq eshitishning 
buzilishining asosiy xarakterini aniqlash imkonini beradi.
Tovush analizatorini tekshirishda qanday qo„zg„atuvchidan foydalanilayotganiga qarab 
barcha audiometrik usullar uch guruhga bo„linadi – tonal, nutqli va shovqinli. Bundan tashqari, 
zarurat tug„ilganda eshitishni B.M.Sagalovich bo„yicha ulьtratovush bilan tekshirish qo„llanadi. 
Tonal audiometriya turli - 100 Gsdan 8000 GSgacha bo„lgan chastotali sof tonlarni 
qo„llashga mo„ljallangan. Nutqli audiometriya magnit plastinka yoki tasmaga yozib olingan 
so„zli testlarni qo„llaydi. SHovqinli audiometriyada tovush generatori yordamida hosil 
qilinadigan oq shovqin deb ataluvchi shovqin sof tonlar bilan birga qo„llanadi.
Qo„zg„atuvchining kuchiga qarab audiometriyaning barcha usullari ikki guruhga bo„linadi: 
chegaraviy va chegara ustidagi. CHegaraviy audiometriya chegaraviy intensivlikdagi, ya‟ni 
zo„rg„a eshitiladigan tovushlar bilan o„tkaziladi. CHegara ustidagi audiometriya etarlicha baland 
tovushlar bilan o„tkazilib, ularning intensivligi chegaraviy qabul qilishdan ancha yuqori. 
Psixofiziologik nuqtai nazardan, mavjud bo„lgan usullar ikki turga bo„linadi: sub‟ektiv va 
ob‟ektiv. Sub‟ektiv usullar, yoki sub‟ektiv audiometriya, tekshirilayotgan shaxsning sub‟ektiv 
xissiyotlariga va uning irodasiga bog„liq bo„lgan ongli, javob qaytaruvchi reaksiyasiga 
asoslanadi. Ob‟ektiv yoki reflektor audiometriya tekshirilayotgan shaxsning, organizmda 
tovushning ta‟siriga javob tariqasida yuzaga keladigan va uning irodasiga bog„liq bo„lmagan,
reflektor shartsiz va shartli javob qaytaruvchi reaksiyasiga asoslanadi. 
Tekshirish usullarining bunday turli-tumanligi audiologiya oldida turgan vazifalar, klinik 
otiatriya, xususan otojarrohlik ehtiyojlari bilan belgilanib, otojarrohlik uchun tovush 
analizatorinig shikastlanish xarakteri va darajasini bilish o„ta muhim. 
(1) Tonal chegaraviy audiometriya. Tekshirish havoda va suyakda yuzaga keltiriladigan turli 
chastotali tovushlarni qabul qilish chegarasini aniqlashdan iborat. Buning uchun eshitish 
a‟zosining havo naushniklaridan yoki suyakli telefondan uzatiladigan turli chastotali tovushlarni 
qabul qilishga bo„lgan sezgirligining chegarasi aniqlanadi. Tekshirish natijalari “uodiogramma” 
deb ataladigan maxsus setka-blankka kiritiladi. Audiogramma chegaraviy eshitishning grafik 
tasviridir. SHunday qilib tonal chegaraviy audiogramma avvalombor eshitish kuchini aniqlash 
imkonini beradi. Havo va suyakli o„tkazuvchanlikning chegaraviy egri chiziqlari xarakteri va 
ularning o„zaro bog„liqligi bo„yicha bemor eshitishining sifat xarakteristikasini ham olish 
mumkin, ya‟ni tovush o„tkazish, tovush qabul qilishda buzilishlar yoki aralash nuqsonlar bor-
yo„qligi aniqlanadi. 
Tovush o„tkazishning buzilishi alomatlari: eshitish chegarasining havo o„tkazuvchanligida, 
ko„proq past va o„rta chastotalarda va kamroq yuqori chastotalar diapazonida ortishi, suyakli 
o„tkazuvchanlik bo„yicha eshitish chegarasi etarlicha yaxshi bo„lib qoladi, suyakli va havo 
o„tkazuvchanligining egri chiziqlari o„rtasida kattagina havo-suyakli uzilish mavjud.
Tovushni qabul qilishning buzilishi alomatlari: havo va suyakli o„tkazuvchanli bir xilda 
buzilgan, havo-suyakli uzilish deyarli yo„q, boshlang„ich bosqichlarda asosan yuqori tonlarni 

---

qabul qilish buziladi, keyinchalik bu alomat barcha chastotalarga tarqaladi, chegaraviy egri 
chiziqlarda uzilishlar mavjud, ya‟ni u yoki bu chastotalarni qabul qilishning yo„qligi, bir yoki 
ikki chastota saqlanib qolgan eshitish “orolchalarining” mavjudligi, audiogrammada suyakli 
o„tkazuvchanlik egri chizig„ining yo„qligi. 
Aralash og„ir quloqlik audiogrammada tovush o„tkazish va tovush qabul qilishning buzilishi 
alomatalarining mavjudligi bilan xarakterlanadi, ya‟ni suyakli o„tkazuvchanlikda eshitish 
chegarasining ortishi bilan bir qatorda «suyakli-havo intervali” mavjud, bunda havo 
o„tkazuvchanligidagi eshitishning yo„qolishi suyakli o„tkazuvchanlikdagi yo„qotishdan ustun 
bo„ladi. 
Tovush analizatorini taqsimlashning anatomik sxemasiga binoan tovush o„tkazuvchi bo„lim 
tashqi, o„rta va ichki quloqning suyuq muxitidan iborat, tovush qabul qiladigan bo„lim esa 
retseptor, spiralli gangliy, asablarning VIII chi juftining o„tkazuvchi yo„llarini, markaziy 
o„tkazuvchilar va qobiqli qismni o„z ichiga olgan, retrolabirintli qismdan iborat.Tonal 
chegaraviy audiometriya tovush analizatori bo„limlari bo„yicha nuqsonlarni lokalizatsiyalashni 
belgilash imkonini, batafsil detallashtirmasdan, faqat umumiy ko„rinishda beradi. Quloq og„irligi 
shakllarini aniqlashtirish qo„shimcha usullar yordamida amalga oshiriladi: chegara ustidagi, 
nutqli va shovqinli audiometriya va eshitishni ulьtra tovush va past chastotali tonlar bilan 
tekshirish.
(2) Tonal chegara usti audiometriya. CHegaraviy intensivlikdagi past tovushlar bilan 
tekshirish tovush analizatorining kundalik hayotda uchraydigan, intensivligi chegaraviy 
intensivlikdan ancha yuqori bo„lgan, turli tovushli qo„zg„atuvchilarni, xususan so„zlashish 
nutqini qabul qilish qobiliyati to„g„risida to„liq tasavvur bermaydi. Kasal quloq retseptoridagi 
ayrim nuqsonli o„zgarishlarda, masalan, neyrosensorli quloq og„irligida, eshitish qobiliyatining 
pasayishi bilan bir qatorda, baland tovushlarga ta‟sirchanlik kuchayadi, bunda tovush 
balandligini qabul qilishning ortishi shu qadar tez sodir bo„ladiki, normaga sog„lom quloqqa 
nisbatan tezroq etadi. Bunday xolat tovush balandligini rekrugirlash yoki tekislash (recruitment 
phenomenon, s. Loudness recruitment) fenomeni nomini oldi. Bu fenomen tovush baladligining 
tezlashgan ortishi fenomeni (FUNG) sifatida ma‟lum. Butun chegara usti audiometriyasi, koxlear 
apparati shikastlanish darajasini topik aniqlashda differensial-diagnostik ahamiyatga ega bo„lgan,
mazkur fenomenni bevosita yoki bilvosita aniqlaydi. Bu fenomenni aniqlashning 30 dan ziyod 
usuli mavjud. Umumiy qabul qilingan va eng ko„p tarqalgani Fauler, Lyusherning klassik uslubi, 
SISI-test – tovushning qisqa ortishiga sezgirlik indeksi hisoblanadi.
FUNG ga klinik tekshirish vaqtida shubha tug„ilishi mumkin. Bundan bemorning baland 
tovushlarni ko„tara olmasligidan shikoyat qilishi, ayniqsa kasal qulog„i bilan, shivirlash va 
so„zlash nutqlarini qabul qilish orasida dissotsiatsiyaning mavjudligi dalolat beradi – shivirlovchi 
nutqni bemor umuman qabul qilmaydi yoki chanoq yaqinidagina qabul qiladi, so„zlash nutqini 
esa 2 m dan ortiq masofada ham eshitadi, Veber tajribasi o„tkazilganda tovush qabul qilish 
laterizatsiyasi o„zgaradi yoki to„satdan yo„qolish, kamertonal tekshirishda kamerton kasal 
quloqdan asta uzoqlashtirilganda kamertonni eshitish to„satdan yo„qolish sodir bo„ladi. 
(3) Eshitishning ulьtratovushga sezgirligini tekshirish. Normal eshituvchi kishi 
ulьtratovushni suyak o„tkazuvchanligida 20Gs va undan ortiq diapazonda qabul qiladi. 
CHig„anoqning shikastlanishi bilan bog„liq bo„lmagan, quloq og„irligining turli shakllarida, 
ulьtratovushni qabul qilish normadagidek saqlanib qoladi. CHig„anoq shikastlanganda, 
ulьtratovush va nutq chastotalarini (8000Gs gacha) qabul qilish ko„p xollarda mos kelmaydi, bu 
shikastlanish xolatini aniqlashtiradi. Bundan tashqari ulьtratovushlarni lateralizatsiyalashni 
tekshirish katta ahamiyatga ega. Bir tomondan u, oddiy tovushlar aniq tasavvurni bermaganda, 
lateralizatsiyaning mavjudligini aniqlashtiradi, Ikkinchi tomondan, oddiy tovushlar va 
ulьtratovushlar lateralizatsiyasi yo„nalishining diagnostik farqlanishi ancha katta, masalan, 
Menьer kasalligida. 

---

(4) Nutqli audiometriya. 1930 yilda amaliyotga nutqli audiometriya yordamida eshitishni 
tekshirishning tadbiq etilishi otorinolaringologiyaning katta yutug„i bo„ldi, chunki tovush 
analizatorining funksional xolatini yaxshiroq aniqlash imkonini berdi. Hozirgi kunda nutqli 
audiomteriya uchta usul bilan amalga oshiriladi: havo naushniklari orqali, suyak telefoni orqali 
va erkin havo maydonida. 
Nutqli audiometriyaning tuzilishi tonal audiometriyaga o„xshash. Farqi shundan iboratki,
tovushlarni bostirish uchun qo„llanadigan chastotalar generatoridan tashqari, magnitofon 
qo„llanib, uning ferromagnit tasmasiga maxsus nutq jadvalining so„zlari yozilgan.Jadval uchun 
so„zlarni tanlashda nutqning asosiy fizik ko„rsatkichlari: uning amplitudali xarakteristikasi 
(tovushning akustik quvvati), chastotali xarakteristikasi (akustik spektri), vaqt xarakteristikasi 
(tovush davomiyligi) va nutqning ritmo-dinamik tarkibi hisobga olinadi. Tovushlar baland va 
o„rta, yoki ko„proch past chastotalardan iborat bo„lgan murkkab, oddiy so„zlardan Tashqil 
topgan, ular kattalar, maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarni tekshirishga 
mo„ljallangan. 
Nutq audiometriyasi nutq aniqligi chegaralarini aniqlashga asoslangan. Aniqligi deganda 
to„g„ri tushunilgan so„zlar sonining umumiy eshitilgan so„zlar soniga nisitbati tushunilib 
foizlarda ifodalandi. CHunonchi, bemor tinglash uchun berilgan 10 ta so„zdan 10 ta so„zning 
hammasini to„g„ri tushungan bo„lsa, bunada aniqlik 100% bo„ladi, agar 8,5,2 ta so„zni to„g„ri 
tushungan bo„lsa, u xolda mos ravishda aniqlik 80 ,50 va 20% bo„ladi yoki nutq aniqligi 
chegaralari 100, 80, 50, 20% bo„ladi.
Boshlang„ich yoki birinchi chegara bo„lib nutqning aniqlik darajasi emas, balki eshitishni 
qabul qilish darajasi hisoblanadi, bu chegara tekshirilayotgan shaxsda noaniq xarakterdagi 
tovushlarni qabul qilina boshlanishining paydo bo„lishi bilan ifodalanadi. Normada u 
audiometrning kalibrokasiga qarab 0-10 dB darajada aniqlanadi. Nutq aniqligining 100% 
chegarasi normada ko„p xollarda 20-30 dB darajada bo„ladi, ya‟ni nomarl eshituvchi kishi qabul 
qiladigan shivirlovchi nutq balandligi darajasiga teng. 
Tonal audigrammadan farqli o„laroq, nutqli audiogrammada abssissalar o„qida detsibelarda 
ifodalangan nutq intensivligi darajalari joylashtirilgan, 10 dB interval bilan 0 dan 120 gacha, 
ordinatalar o„qida – pastdan yuqoriga qarab nutq aniqligining foizlari, 10% interval bilan 0 dan 
100% gacha. 
Tovush o„tkazuvchanligi buzilganda odatda har doim chegara nutq aniqligining 100% ga 
etadi, agar tovush intensivligi oshirilsa. Tonal va nutqli audiogrammalar solishtirilganda, odatda, 
nutq chastotalari diapazonida (500-4000 Gs) tonal audiogramma bo„yicha eshitishning o„rtacha 
yo„qolishi qancha detsibellni Tashqil etsa, nutq qabul qilish chegarasi ham shuncha detsibellga 
normadan kam bo„larkan.
Tovush qabul qilish buzilganda, nutqni qabul qilish chegarasi tonal audiogramma bo„yicha 
nutq chastotalari diapazonida quloq og„irligining o„rtacha darajasiga mos keladi. Bu xoll 100% 
nutq aniqligi chegarasiga tegishli, bunda ko„p narsa quloq og„irligining darajasiga ham, tovush 
baladligining tezlashgan ortishi fenomeni (FUNG) ning yaqqolligiga ham bog„liq. Quloq 
og„riligi darajasi uncha katta bo„lmaganda va FUNG uncha yaqqol namoyon bo„lmagan xolda 
aniqlikning 100% chegarasi saqlanadi, FUNG yaqqol namoyon bo„lgan xolda bu chegara tovush 
balandligi keskin va xatto og„riqli ortishi sababli yo„q bo„lishi mumkin. Bunday xollarda nutqni 
bundan keyin balandlatish aniqlikning tez kamayishiga olib keladi. Bunday bemorlarda tonal 
audiogrammalardagi uncha kuchli bo„lmagan quloq og„irligi nutq aniqligining yaqqol namoyon 
bo„lgan buzilishi bilan birga ko„rinadi. Bunday ma‟lumotlar yaqqol namoyon bo„lgun tovush 
baladligining tezlashgan ortishi fenomeni sabab bo„lgan, tonal-nutqli dissotsiatsiyadan dalolat 
beradi. 
Retrokoxlear va retrolabirintli shikastlanishlarda ham tonal-nutqli dissotsiatsiya kuzatiladi, 
ammo yuqorida ko„rsatilgandan farqli o„laroq, u mazkur fenomen bilan tushuntirilmaydi, chunki 
bu nuqsonda bu fenomen odatda bo„lmaydi. Bu erda aniqlikning buzilishi o„tkazish yo„llari, 

---

eshitish markazlari va qobiq qismlardagi organik buzilishlar bilan tushuntirilishi mumkin. 
Tovush qabul qilish ancha buzilganda nutq aniqligining 100%li chegarasiga odatda erishib 
bo„lmaydi. 
(5) “Ob‟ektiv audiometriya”. Bunday tekshirish tovush analizatori markaziy bo„limlari 
shikastlanganda uning funksiyasi holatini baholashda, mehnat va sud-tibbiyot ekspertizasini 
o„tkazishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tovushga shartsiz refleks bo„lib qorachiqlarning kengayishi (chig„anoq-qorachiqli reaksiya), 
qovoqlarni yumish (auropalьpebral, pirpiratuvchi refleks) ko„rinishidagi reaksiya bo„ladi.
Ko„proq teri-golьvanik va qon tomiri reaksiyalari qo„llanadi. Tovush qo„zg„atuvchisi ko„p marta 
qo„llansa teri-golьvanik reaksiya so„nishi mumkin, og„riqli qo„zg„atuvchida esa u uzoq davom 
etadi. Tovushli va og„riqli qo„g„atuvchini birga qo„llab, shartli teri-galьvanik refleksni hosil 
qilish va uning yordamida eshitish chegaralarini aniqlash mumkin.
Qon tomirli reaksiya pletizmografiya yordamida qayd etiladi. Tovush qo„g„zatuvchisini 
boshqa shartsiz qo„zg„atuvchilar (og„riqli, sovuq qo„zg„atuvchilar) bilan birga qo„llab tovushga 
shartli refleks hosil qilish va eshitish cheragalarini aniqlash mumkin.
YOsh bolalarda reaksiyani ko„proq o„yinli audiometriyada qayd qilishadi, bunda tovush 
qo„zg„atuvchini bola tugmachani bosganda paydo bo„ladigan rasm bilan birga qo„llashadi. 
Dastlab beriladigan baland tovushlar pastrog„iga almashtiriladi va eshitish chegarasi aniqlanadi. 
Emizikli va kichkina bolalarda, hamda aqli zaif kishilarda eshitishni tekshirish maxsus usul 
yordamida amalga oshirilib, unda audiometriya tovush signallari miya qobig„ida hosil qilgan 
EEG da hosil qilgan potensil bilan birga qayd qilinadi. SVP (keltirib chiqarilgan eshitish 
potensiallari) nomini olgan bu usul psixikasi normal bo„lgan shaxslarda ham qo„llanishi 
mumkin va u diagnostika amaliyotida keng o„rin olgan. Tovush signallariga EEGdagi javoblar 
(odatda tovush chertkilari deb ataladigan qisqalari -1 me gacha,) juda kuchsiz bo„lgani sababli – 
1 mkV dan kam, ularni qayd qilish uchun kompьyuter yordamida o„larning o„rtacha qiymati 
olinadi. Qisqa latentli keltirib chiqarilgan eshitish potensiallari (KSVP) kengroq qo„llanib, 
tovush analizatori qobiqli yo„llarining alohida tuzilmalarining xolati haqida tasavvur beradi. 
Ammo ular ma‟lum chastotali rag„batlantirishga qarshi reaksiya haqida hech qanday tasavvur 
bermaydi (chunki rag„bat qisqa bo„lishi mumkin).Bu borada uzun latentli keltirib chiqarilgan 
eshitish potensiallari (DSVP) ko„proq ma‟lumot berishi mumkin. Ular miya eshitish qobig„ining
nisbatan uzun, ya‟ni ma‟lum chastotaga ega bo„lgan tovush signalalriga qarshi javoblarini qayd 
etadi, ularni turli chastotalarda eshitish sezgiriligini aniqlashda qo„llash, ya‟ni o„ziga xos 
audiogrammani hosil qilish mumkin. Albatta bu patsientning ongli javoblariga asoslangan oddiy 
audiogramma qo„llana olmaydigan yosh bolalarni tekshirish amaliyotida o„ta muhimligi 
tushunarli. SHu bilan bir vaqtda DSVP artefaktlar beradi va o„zlarni qayd etish uchun 
neyrotropik tinchlantiruvchi vositalarni qo„llashni, qator hollarda esa tekshirilayotgan bolaga 
narkoz berishni talab qiladi. 
Umuman SVP – audiologik diagnostikada ancha qiziqish uyg„otuvchi istiqbol. U ilmiy 
o„rganish va amaliy qo„llanish jarayonida takomillashib, yangi imkoniyatlar bilan boyib boradi. 
Biroq shunisi ham ayonki, gap bu erda sub‟ektiv anglash sifatidagi eshitishi haqida emas balki 
elektr javoblar ustida ketmoqda va diagnostikalash vaqtida xulosa chiqarishda xatoliklarga yo„l 
qo„ymaslik va umuman eshitish funksiyasi xolatini nomallashtirish uchun natijalarni talqin 
qilishda, ularni qayd etishda ma‟lum darajada ehtiyotkor bo„lish kerak. 
Nihoyat, zamonaviy amaliy audiologiyada keng qo„llanadigan «ob‟ektiv” usuldan biri 
akustik impedansometriya hisoblanadi. U ikkita protseduradan iborat: 1) nog„ora pardasining 
tashqi bosimning (atmosfera bosimining) dozalangan maksimumdan minimumgacha o„zgarishi 
ostidagi impedansini qayd qilishdan iborat bo„lgan timpanometriya va 2) quloq ichidagi 
mushkalarning (asosan stpedial mushak) nog„ora pardasining tovush bilan qo„zg„atilishiga 
qarshi refleksini qayd etish. 

---

Timpanometriya o„rta quloqning timpano-ossikulyar tizimining harakatchanligini va eshitish 
nayining o„tkazuvchanligini baholash imknini beradi. O„rta quloq mushaklarining refleksii esa 
eshitish funksiyasi to„g„risida tasavvur beradi. Ikkala usul ham tonal audiometriya bilan birga 
ham katta yoshdagi patsientlarda ham eng muhimi, oddiy audiometriya usuli yordamida boladan 
javob olib bo„lmagan xolda, kichik yoshdagi bolalarda quloq kasalliklarini diagnostikalashni 
yaxshilaydi.