Etika va Estetika fanlarining predmeti va vazifalari Reja: “Etika” fanining predmeti, muammolari va vazifalari

Estetik hissiyot. Ko‘pincha adabiyotlarda estetik hissiyot «estetik tuyg‘u» so‘zida, 
birlik shaklida beriladi. Goh estetik kechinmaning, goh estetik hayajonning sinonimi 
tarzida talqin qilinadi. Bizningcha, bu unchalik to‘g‘ri emas. Chunki hayajon ham, 
kechinma ham bitta tuyg‘udan emas, tuyg‘ular silsilasidan iborat bo‘ladi, shu sababdan uni 
ko‘plikda – hislar yoki hissiyot shaklida qo‘llash maqsadga muvofiq. 
Endi estetik hissiyotni tashkil etadigan hislarning ba’zilarini qisqacha ko‘rib o‘taylik. 
Estetik hissiyotning ibtidosidagi tuyg‘u estetik qiziqish. Ma’lumki, qiziqish hissi, 
sog‘inch va qo‘msashdan farqli o‘laroq, o‘tmishda ro‘y bergan hodisani emas, balki ko‘p 
hollarda kelajakda, tez muddat ichida ro‘y berishi lozim bo‘lgan voqelikni nazarda tutadi, 
unga intiladi; intilish jarayoni esa –«uchrashuv»ga tayyorgarlik degani. Estetik qiziqish 
sub’ektning ob’ekt haqida, hali u bilan yuzma-yuz kelmasdan turib, muayyan bir umumiy 
tushunchaga ega bo‘lishini, uni idrok etishga o‘zini hozirlashini taqozo etadi. Uni 
boshqacha qilib, hayajonli kutish, orziqish ham deyish mumkin; badiiy adabiyotda, 
jurnalistlarda, «nihoyat orziqib kutilgan kun keldi» yoki «orziqib kutilgan daqiqalar etib 
keldi» degan iboralarning ishlatilishi bejiz emas, zero orziqish – qiziqishning yuksak 
nuqtasi. Masalan, siz Samarqanddagi SHohizinda me’moriy majmuasi ziyoratiga 
otlandingiz. Bunda siz albatta u haqda qachondir eshitganlaringiz va o‘qiganlaringizni 
eslaysiz, bilganlaringizni muayyan tartibga solib, bu bevosita notanish va ayni paytda 
bilvosita tanish ob’ekt to‘g‘risida dastlabki tasavvurga ega bo‘lasiz, uning sirli zinalari, 
ulug‘vor maqbaralariyu go‘zal bezaklari bilan uchrashuvga intilasiz. Bunday holat o‘zingiz 
sevgan xonanda yoki aktyor bilan bo‘lajak uchrashuv oldidan ham yuzaga keladi.

---

Estetik hissiyotda tasavvur xuddi estetik faoliyatdagidek katta ahamiyatga ega, uni 
yuqorida keltirganimizdek, dastlabki estetik tasavvur deb atash maqsadga muvofiq. 
Dastlabki estetik tasavvur sub’ekt ob’ekt bilan bevosita estetik munosabatga kirishmasdan 
avval ro‘y beradi. U orqali siz estetik munosabatga kirishadigan ob’ektini o‘zingizcha ko‘z 
oldingizga keltirasiz, ko‘proq umumiy manzara bilan cheklanasiz, qolaversa xayolan 
o‘zingiz yaratgan, aslida ob’ektda yo‘q xususiyatlarni ham tasavvurda bor deb hisoblaysiz. 
Estetik jarayon boshlanganidan ob’ektning «unday» emas, «bunday» ekani ma’lum 
bo‘ladi, ilk taassurot asosidayoq tasavvuringiz o‘zgaradi va endi u estetik faoliyatning bir 
murvati, ijodiy tasavvur sifatida ish ko‘radi. Demak, dastlabki tasavvur estetik 
tasavvurning taassurotgacha bo‘lgan davrini o‘z ichiga oladi va ob’ektga hissiy kirib 
borishda o‘ziga xos yo‘lak vazifasini bajaradi. 
Estetik munosabatning boshlanishida ro‘y beradigan yana bir tuyg‘u bu – quvonch 
hissi: sub’ekt ob’ektni ko‘rgan paytda, deylik, go‘zallikka duch kelganida uni ichki bir 
quvonch qamrab oladi. Estetik quvonch sub’ektni kuzatuvni davom ettirishga da’vat etadi 
va ob’ektni hissiy o‘rganish uchun unga muayyan kayfiyat, ruh beradi. Xuddi shunday 
vazifani ulug‘vorlik va mo‘jizaviylikni mushohada etishda – yoqimli hayrat hissi, 
fojeaviylikda –achinish, hamdardlik, kulgililikda – hazil, kulgi bajaradi. Lo‘nda qilib 
aytganda, hayrat bilan estetik jarayon boshlanadi. Estetik munosabat mobaynida u avval 
qiziqishga, keyin asta-sekinlik bilan zavqqa aylanadi va zavq bilan idrok etish hodisasi 
voqe bo‘ladi. Ayni paytda zavq faqat estetik ob’ektni idrok etishdagina emas, balki ana 
shunday ob’ektlarni yaratishda ham ilhom shaklida ishtirok etadi: zavq bilan ijod qilingan 
asar zavq bilan idrok etiladi. Tabiat estetikasidan boshqa estetik sohalarning hammasida 
zavq sub’ektdagina emas, balki ob’ektda ham mavjud bo‘ladi. Bunda faqat estetik zavq 
o‘zini yashirib, botiniy xususiyatga ega his – ruh shaklida namoyon qiladi. Estetik zavqni 
bizda ham, ruslardagi ilmiy adabiyotlarda ham odatda estetik lazzat shaklida qo‘llab 
kelinadi. Bizningcha, bu to‘g‘ri emas. Chunki lazzat ko‘proq tashqi nimaningdir sub’ekt 
ichiga kirishi bilan belgilansa, zavqda sub’ekt ob’ektning ichiga kirib boradi. Undan 
tashqari, lazzat ham, zavq ham har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, gastronomik lazzat, 
shahvoniy lazzat, mehnat zavqi, sportdagi, qimordagi zavq. Estetik zavq bularning 
hammasidan farqli ravishda moddiy yoki jismoniy manfaatdorlikdan yiroq, u ob’ektga 
egalikni emas, ob’ektni ko‘rish, kuzatish, mushohada qilishni taqozo etadi. Undan inson 
moddiy emas, ma’naviy qoniqish hosil, qiladi narsa-hodisaga beg‘araz yondashuv bilan 
cheklanadi. Estetik zavq o‘yin hodisasi bilan bog‘liq. ¡yin esa, ma’lumki, san’atning 
san’atlik mohiyatini tashkil etadi, doimo ijodiylik xususiyatiga ega. Estetik zavq, oddiy 
zavqdan farqli o‘laroq, insonni tarbiyalash xususiyatiga ega, inson estetik idrok etish 
jarayonida zavqlanib borar ekan, ayni shu jarayonning o‘zida tarbiyalanib boradi.
Estetik lazzatga kelsak, uning zavqdan yana bir farqi shuki, u san’atning 
huzurbaxshlilik xususiyatidan kelib chiqadi. SHuning uchun uni estetik huzur deb ham 
atash mumkin. Zero u estetik idrok etish jarayonining so‘ngida ro‘y beradi va ma’lum 
ma’noda forig‘lanish holati bilan uyg‘unlashib ketadi. 
Estetik mushohada. Odatda biz «mushohada» deganimizda «kuzatish» so‘zining 
sinonimini tushunamiz. Aslida esa bunday emas: kuzatish, falsafiy qilib aytganda, bilish 
munosabatining tajribaviy asosi, u ob’ektga yo‘naltirilgan bo‘lib, qo‘yilgan maqsad va 
ilmiy bilim mantiqi tomonidan boshqarib, tuzatilib boriladi, unga o‘zgartirishlar kiritib 
turiladi, ya’ni u maqsad asosida ish ko‘radigan fikriy faoliyat. Kuzatishda inson o‘z 
diqqatini ob’ektga yo‘naltirar ekan, uning qiziqishi hodisadan mohiyatga qarab boradi; 
unda bor narsaning borligini yoki yo‘q narsaning yo‘qligini tasdiqlash muhim. Mushohada 
esa muayyan narsa-hodisaning idrok etayotgan kishi tomonidan tanlangan rakursda olib 
qaralishini ta’minlovchi fikriy faoliyat. Unda sub’ektning estetik ehtiyoji, hissiyoti, hayotiy 

---

tajriba mobaynida vujudga kelgan estetik yo‘nalmasi birinchi o‘rinda turadi, sub’ekt 
ob’ektni o‘ziga xos «ko‘radi», voqelikning ahamiyati sub’ekt tomonidan maqsad emas, 
maqsadga muvofiqlik bilan belgilanadi; sub’ekt ob’ektni «insoniylashtiradi» unga qalb, 
hissiyot, ijod, obrazlilik durbini bilan qaraydi, natijada boshqalar ko‘rmagan narsani 
ko‘radi, boshqalar eshitmagan tovushlarni eshitadi, ya’ni estetik mushohada tufayli 
muayyan bir ob’ekt har bir sub’ekt tomonidan har xil idrok etiladi va har xil talqin qilinadi.
Estetik mushohadaga bir misol. ¡rdadagi Anhorga tikilgan shoir suvning qandaydir 
sehrli jimirlashini, qirg‘oqdagi majnuntol navdalarini uchidagi yaproqlarni oqizmoqchi 
bo‘lib rosa urinayotganini, lekin majnuntol ularni atayin bir masofada tortib turganini 
ko‘radi, unga mavjlar bilan majnuntol o‘ynashayotgandek tuyuladi. Keyin nazari 
majnuntolga ko‘chib, xayolidan majnuntollar tanasi avval suvga egilib, keyin yana ko‘kka 
qarab o‘sishini ilg‘aydi: bu unga majnuntol xuddi ko‘zasini suvga botirar ekan, bir lahza 
engashgan ko‘yi boshini ko‘tarib qirg‘oqqa qarab qo‘ygan go‘zal qizni eslatadi; «qanday 
go‘zal!» deydi u va yovuz jodugar tomonidan sehrlab qo‘yilgan qiz haqidagi afsona 
hayolidan o‘tadi...
Endi kuzatishga misol: Anhor bo‘yida cho‘ldagi yangi o‘zlashtirilgan erlardan kelgan 
fermer-dehqonni turibdi deylik. U bir qarashdayoq anhorning uyurim-uyurim bo‘lib 
oqishidan, qirg‘oqlarning ancha-muncha tikligidan uning o‘ziga yarasha chuqurligini 
ilg‘aydi. Demak, anhorda ancha suv bor. Qani endi, shu anhor o‘zi dehqonchilik qilayotgan 
erlarda bo‘lsaydi: «Kattagina suv ekan! Naq besh yuz gektarlik paykalni chilla suviga 
to‘ydirsa bo‘ladi. Afsus, shuncha suv uvol, bekorga oqib yotibdi-ya!» deydi.