Руҳнинг олий жиҳати — ақл. У руҳнинг энг пастки функция-ларидан ташкил топиб, тараққиёт давомида руҳнинг энг юқори функцияси — ақлга айланади. Энг олий ақл тана сингари пар-чаланмайди, унинг мавжудлиги эса инсон ҳаёти билан чсклан-маган. Ақлдан ташқари жоннинг қолган барча қисмлари тана сингари парчаланувчи, кейинчалик схоластик таълимотда Ари-стотелнинг ақл ва жоининг абалийлиги тўғрисилаги таълимо-тини галқин қилиш борасида мунозаралар юзага келади.
Аристотслнинг фикрича, идрок қилиш фақат идрок қили-наётган жисмнинт хусусиятлари ва уни идрок қилаёттан аъзо ўртасида фарқ бўлганида юзага келиши мумкин. Идрок қили-наётган жисм идрок қилишимизга қараб ҳаракат қиласттандек туюлади. Ўз табиатига кўра ҳиссий илрок тана эмас, балки сезги аъзоларига бориб стадиган ҳарақашир.
Идрок этишда кўриш алоҳида ўрин гутали. Кўз орқали қабул қилинадиган ёруғлик ҳаракат эмас. Ёруғлик ўзига хос алоҳида борлиқ. Аристотел фикрича, хотира илгари мавжуд бўлган та-саввурларни қайта тиклашдир. Эслашнинг шартига кўра, бир жисмни эслаш пайтида иккинчи бошқа жисм тўғрисила тасав-вур пайдо бўлади. Хотирлашнинг характсри ёки тури гартибий, ўхшашлик, қарама-қаршилик ва бир-бири билан боғланишли бўлиши мумкин.
Аристотелнинг жон ҳақидаги таълимоги ҳам мавжуд бўлиб, у объектив идеализм руҳида талқин этилади. Бу таълимот ке-йинчалик Марказий Осиё мутафаккирлари томонилан ривож-лантирилган.
АРИСТОТЕЛНИНГ БИЛИШ НАЗАРИЯСИ
Аристотелнинг билиш назарияси унинг борлиқ таълимоти билан чамбарчас боғлиқ. Аристотел Платоннинг билиш наза-риясига қарши чиқиб, Дсмокрит сингари моддий оламни, та-биатни билиш сезгилар орқали амалга ошади, билишнинг пред-мети ва манбаи киши онгидан тапгқаридаги мавжуд моддий олам ҳисобланади деб таъкидлайди. Аристотелнинг таъкидлашича, моддий оламни билиш сез-гидан бошланади. Сезиш тирик организмга тааллуқли бўлиб, у ташқи обьектив моддий оламнинг тасвири туфайли юзага ксла-ди, Ссзгилар кўриш, эшитиш, таъм орқалн сезиш ва ҳид ссзги-ларига бўлинади. Бу сезги аъзолари орқали якка-якка жисм ва ҳодисаларнинг сифат ва хусусиятлари тўғри акс эттирилади. Аристотел билиш жараёнида эмпирик ва радионал билимлар-нинг бирлиги объсктив эканлигини таъкидлайди-ю, лекин уни изчил ҳолда тушуитириб бера олмайди. У тафаккурни сезгилар-дан, обьектив реалликдан ажратиб қўйиб, тафаккурнинг ман-баини мутлэқ ақл, мутлақ шакл ташкил этади, деган хулосага келган.
Аристотслнинг билиш назарияси фан ҳақидаги назариядир. Файласуф илмий билишни санъатдан, тажрибадан ва мулоҳа-задан фарқлайди. Билиш, унингча, икки хил бўлади: диалектик билиш ва аподейктик билиш. Диалектик билиш (зиддиятли, кўп қиррали), мулоҳазали билиш бўлса, аподейктик билиш эса ҳақиқий билишдир.
Аподейктика — ишонч деган маънони англатувчи тушунча бўлиб, уни фалсафа ва мантиқда Аристотел қатьий илмий би-лимни аниқлаш мақсадида қўллаган. Унингча, мулоҳазали би-лим қанчалик ҳақиқатга яқинлашмасин, барибир у ҳақиқий билим бўла олмайди, Бинобарин, тажриба фаннинг ҳақиқий асосини аниқловчи жиҳатдир.
Ақл бсвосита олий асосни идрок қилади ва унинг ҳаққоний-лигини аниқлайди. Ақл орқали мулоҳаза қилинадиган билим-нинг умумия томонлари инсон учун мутлақо туша эмас, гар-чанд улар имконий равишда ақлда бўлсалар-да, лекин ақлга эга бўлмаган имкониятдан бўлак нарса эмас.
Фаннинг мақсади, Аристотел фикрича, жисмларни аниқ-лашдан иборат. Жисмларни тўлиқ аниқлаш фақат дедукция ва индукциянинг бирикиши орқали содир бўлади. Бунда қуйида-гиларга эътибор бериш зарур:
Do'stlaringiz bilan baham: |
