Фарғона давлат университети сиртқи бўлим “ижтимоий-гуманитар фанлар” кафедраси

Тўла ишонч билан айтиш мумкинки, юртимизда ишлаб чиқаришни чуқур диверсификатсия қилиш орқали нефт-кимё ва кимё саноати маҳсулотини 3 баравардан ортиққа кўпайтириш, мураккаб полимерлар, олефинлар, синтетик каучук, сунъий тола, хушбўй углеводородлар ҳамда бошқа турдаги юқори технологияли маҳсулотлар, мураккаб минерал ўғитлар, шунингдек, кўплаб соҳаларда талаб этиладиган кимё маҳсулотларининг кенг ассортиментини ишлаб чиқаришни ўзлаштириш учун зарур барча имконият мавжуд.
Машинасозлик ҳамда электр техника саноатида ишлаб чиқариш ҳажмини 3,7 баравар, фарматсевтика маҳсулотларини қарийб 10 баравар, озиқ-овқат саноатини 5 баравар, қурилиш материаллари саноатини 4 баравар кўпайтириш учун реал шароитларга эгамиз.
Ушбу дастурларни амалга ошириш қатор инвеститсиявий лойиҳаларни ҳаётга татбиқ қилишда хорижий давлатлар компаниялари билан ҳамкорликни янада кенгайтириш учун улкан имкониятларни яратади.
Албатта, миллий иқтисодиётимизни тараққий эттиришга туртки берувчи саноат тармоқларини янада такомиллаштириш масалалари бундан кейин ҳам диққат-еътиборда бўлиши табиий. Зеро, бу – давлатимиз раҳбари томонидан белгилаб берилган, 2030 йилга бориб мамлакатимиз ялпи ички маҳсулоти ҳажмини 2 баравар кўпайтириш ҳамда таркибий ўзгартишлар ҳисобига саноатни жадал суръатлар билан ривожлантириб, унинг ЯИМдаги улушини 40 фоизгача етказишдек устувор мақсадга эришишда энг муҳим омиллардандир.

Автомобилсозлик саноатини ривожлантириш ҳамда такомиллаштириш мақсадида қабул қилинган бир қатор ҳужжатлар ва ҳуқуқий асос натижаси о`лароқ 150 дан ортиқ инвеститсия лойиҳалари амалга оширилди, 2,7 млрд. долл. дан ортиқ миқдордаги сармоялар оқзлаштирилди, 25 мингдан зиёд иш о`ринлари яратилди. Ишлаб чиқарилаётган енгил автомобилларнинг турлари бутунлай янгиланди ва кенгайтирилди, юк ҳамда автобус теҳникаларининг замонавий турлари о`злаштирилди, двигател, совутиш ва кондитсионер тизими, генераторлар каби автомобил маҳсулотларининг мутлақо янги турлари о`злаштирилди.

О`збекистон Республикаси Президентининг 01.06.2017 йилдаги ПҚ-2038-сонли қарорга ко`ра корпоратив бош`арув тизимини яхшилаш ма`садида “О`завтосаноат” АК нинг номи ва ташкилий-ҳуқуқий шакли қонунчилик талабларига мувофиқ – аксиядорлик жамиятига мувофиқлаштирилди.
2017-2021 йилларда “О`завтосаноат” АЖ зиммасига янги рақобатбардош маҳсулотларни о`злаштириш, сотиш бозорлари ва экспорт қилинаётган маҳсулотларнинг номенклатурасини диверсификатсиялаш, бутловчи қисмлар ва узелларни маҳаллийлаштириш ко`ламини кенгайтириш ҳисобига импорт улушини ва маҳсулот таннарҳини камайтириш, туб ҳом-ашё ва материаллар ишлаб чиқаришни о`злаштириш ҳамда уларнинг ҳажмини ошириш бо`йича тармоқлараро кооператсияни кенгайтириш, ишлаб чиқариш ва оператсион ҳаражатларни оптималлаштиришни та`минлаш каби бир қатор муҳим вазифалар юклатилди.
Ҳужжатда, чакана савдо ҳамда аҳолига ҳизмат ко`рсатиш тизимини тубдан яхшилаш, замонавий талабларга мувофиқ самарали савдо усулларини қо`ллаш ва уларнинг шаффофлигини ошириш зарурати алоҳида та`кидланган.
Шу билан бирга, Қарорда “О`збекистон Республикаси автомобилсозлик соҳасининг 2017-2021 йилларга мо`лалланган Ривозҳланиш дастури”га ко`ра 835 млн. долл. қийматига тенг 51 та инвеститсия лойиҳаларини амалга ошириш вазифаси белгилаб берилган. Ҳусусан, енгил автомобилларнинг иккита янги моделини ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва мавжуд моделларни янада замонавийлаштириш, газ двигатели билан зҳиҳозланган автобусларни йиг`иш, шунингдек, автотранспорт воситалаларининг янги тури бо`лмиш – енгил тижорат автомобилларини о`злаштириш каби вазифалар ко`зда тутилган.
Мазкур дастурнинг амалга оширилиши 2021 йилга келиб, товар ишлаб чиқариш ҳажмининг 3 бараварга ошишини та`минлайди. Шу билан бирга, импортнинг ишлаб чиқариш салмог`ига нисбатини 12,5 фоизгача камайтириш имконини беради. Соҳада эса қарийиб 29,4 мингга яқин янги иш о`ринлари пайдо б`лади.
Шунингдек, қарорда “О`завтосаноат” АЖ ташкилотларини давлат томонидан қо`ллаб-қувватлашнинг қатор чора-тадбирлари коо`зда тутилган, жумладан:
експортга ё`налтириладиган транспорт воситаларининг бутловчи ва эҳтиёт қисмларини ишлаб чиқариш мақсадида “О`завтосаноат” АЖ корҳоналари томонидан олиб кириладиган ускуналар, материаллар, ҳом-ашё, теҳнологик ҳужжатлар ва қолиплар учун божҳона то`ловлари ва солиқларни то`лашдан озод этиш;
експортга ортилган автобус, юк транспорти, о`рнатма ва шатакка олиш қурилмаларининг то`ловларини келиб тушиши ёки қайта олиб кириш муддатларини 60 кундан 180 кунга қадар узайтириш;
“Самарқанд автомобил заводи” МЧЖ ва “ЖВ МАН Ауто-Узбекистан” МЧЖ корҳоналарига маҳсулот етказиб берадиган, ог`ир юк ко`тарувчи автотранспорт воситалари учун юқори қо`шилган қийматга эга о`рнатма ва шатакка олиш қурилмаларини, қишлоқ хо`жалиги қурилмаларини ва бошқа маҳсулотларни ишлаб чиқаришга иҳтисослашган “УзАутоТраилер” МЧЖ корҳонасига мазкур маҳсулотларнинг рақобатбардошлигини янада ошириш мақсадида божҳона ва солиқ то`ловлари бо`йича бир қатор имтиёзларни бериш.
“ГМ О`збекистон” АЖ томонидан ишлаб чиқарилаётган автомобиллар учун то`ланадиган аксиз солиг`ини жорий йилнинг 1 июнидан э`тиборан 29% дан 27% га камайтириш;
Қарорнинг фаолиятга тадбиқ этилиши, шубҳасиз автомобилсозлик соҳасида барқарор ривожланишни та`минлайди. Энг асосийси, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш ко`ламини кенгайтириш, шунинг баробарида тармоқда ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни чуқурлаштириш имконини беради.Саноат комплекси корхонасининг барқарор ривожланиш стратегияси мақсадга мувофиқ вазифалар тўплами сифатида белгиланади, унга мувофиқ вазифа шакллантирилади (иқтисодий тизимнинг кўзланган мақсадга ўтиш қобилияти); стратегик ривожланиш контсептсияси (екологик нотинчлик даражасига мос келадиган стратегик ҳужум тушунчаси); Бозор ҳаракатининг кўплаб траекторияларининг потентсиалини рўёбга чиқариш шароитида, ўзгарувчанликни, ноаниқликни камайтиришга йўналтирилган хўжалик юритувчи субектнинг таржима динамикасини бошқариш тизимини ишлаб чиқишга имкон берадиган мақсадлар (ишлаб чиқариш, маркетинг (бозор), инноватсион, молиявий барқарорлик) ва уларни амалга ошириш механизмлари (асосий ва функтсионал стратегиялар) , автомагистралнинг номутаносиблигини ва инқирозларнинг муқаррарлигини аниқлайдиган чегаравий ва фавқулодда таъсирлар ижобий шаклланишини таъминлайди инергетическиҳ таъсири.
Саноат мажмуасида корхонанинг барқарор ривожланиш стратегиясини шакллантириш жараёни уч босқичдан иборат:
- стратегик таҳлил;
- стратегик режани ишлаб чиқиш;
- стратегик вазифаларни (лойиҳаларни) бошқариш.
Стратегик таҳлил атроф-муҳит омилларини (сиёсий (П), иқтисодий (Е), ижтимоий (С), технологик (Т), бозор муҳити омилларини) аниқлаш ва тузишга имкон берадиган ПЕСТ + М-таҳлил форматида батафсил кўрсатилган минтақавий иқтисодиётнинг СWОТ таҳлилини ўз ичига олади. (М)), барқарор ривожланиш стратегиясига жиддий таъсир қилади.
Молиявий ва маркетинг стратегиялари
Стратегиялар турларини таснифлаш корхонанинг барқарор ривожланиш омилларини тузишга асосланган. Барқарор ривожланишнинг умумий стратегияларига раҳбарнинг стратегияси, инноватсион барқарорликни яратиш стратегияси, молиявий барқарорликни яратиш стратегияси ва инқирозни бартараф этиш стратегияси киради. Функтсионал стратегиялар қуйидагиларни ўз ичига олади: молиявий, маркетинг, ишлаб чиқариш ва инноватсиялар.
Молиявий стратегия - бу ташқи молиялаштириш манбаларидан мустақилликни ва корхоналарнинг юқори тўлов қобилиятини таъминлайдиган қоидалар тўплами.
Молиявий барқарорликнинг юқори коеффитсиентига эга молиявий стратегия корхонанинг инвеститсион жозибадорлигини оширишга қаратилган тадбирларни ўз ичига олади; консалтинг фирмалари ва университетларни жалб қилиш; бизнесни диверсификатсия қилиш асосида дебитор қарздорликнинг камайиши; лизинг схемаларини қўллаш; узоқ муддатли истиқболда фойда олишни таъминлайдиган актсиядорлар билан муносабатларни оптималлаштириш; ўз маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш; жорий активларнинг умумий қийматидаги капитал улушининг ўсиши; молиявий барқарорликнинг паст коеффитсиентида - захиралар ва таннархнинг пасайиши (фойдаланилмай қолган ва эскирган ускуналар, материалларни сотиш); кредиторлик қарзларининг камайиши; федерал ва минтақавий секторал ва комплекс ривожланиш дастурлари бўйича имтиёзли кредитлар олиш имкониятидан фойдаланиш; солиқ режалаштиришни такомиллаштириш; уларни камайтириш мақсадида харажатларни бошқариш самарадорлигини ошириш.
Маркетинг стратегияси - бу иқтисодий агентларни бозор инфратузилмасининг субъекти таркиби ва ривожланиш йўналишларини аниқлашда, якуний товарлар ва хизматлар турларини аниқлаш тўғрисида қарор қабул қилишда йўналтирадиган қоидалар тўплами. Бозор барқарорлигининг юқори коеффитсиентига эга бўлган маркетинг стратегияси бозорнинг ҳолати тўғрисида зарур маълумотларни тўплашни, потентсиал харидорларнинг эҳтиёжларини ўрганишни ўз ичига олади; бозорни ҳар томонлама ўрганиш ва ишлаб чиқаришни унинг талабларига мослаштириш; бозорда товарларни илгари суриш бўйича чора-тадбирларни такомиллаштириш, корхона учун реклама сиёсатини ишлаб чиқиш; корхонанинг ижтимоий қиёфасини ошириш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; маҳсулотнинг обрўси ва сифатини ошириш; бозорнинг тақсимланмаган улушини кўпайтириш; бозор барқарорлигининг паст коеффитсиентида - ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар ва хизматлар турининг кенгайиши; янги савдо каналларини излаш; мослашувчан нарх сиёсатини олиб бориш; бозор билан алоқани ўрнатиш, янги маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқиш бўйича жамоатчилик фикрини ўрганиш тартибини такомиллаштириш; хизмат кўрсатиш ва сотилган маҳсулотларни кузатиш.
Ишлаб чиқариш ва инноватсион стратегиялар
Ишлаб чиқариш стратегияси - бу ишлаб чиқариш жараёнида ва маҳсулотни сотиш жараёнида ишлаб чиқариш омилларини сотиб олиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида қарор қабул қилишда саноат корхоналарини йўналтирадиган қоидалар тўплами.
Ишлаб чиқариш барқарорлигининг юқори коеффитсиентига эга бўлган ишлаб чиқариш стратегияси этказиб берувчилардан мустақилликни оширишни ўз ичига олади; асосий воситаларни янгилаш даражасини ошириш; янги ускуналар ва замонавий технологик жараёнларнинг жорий этилиши; потентсиал маҳсулот истеъмолчилари тўғрисидаги маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш; бозор талабларига мувофиқ маҳсулот турларини кенгайтириш; ишлаб чиқариш таннархининг пасайиши; маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичларини яхшилаш; маҳсулотларга сотишдан кейинги хизматни ривожлантириш; чиқиндиларни камайтириш, никоҳ; ишлаб чиқариш барқарорлигининг паст коеффитсиенти билан - бизнес-жараёнларни амалга ошириш, технологик янгиликларни жорий қилиш вақтини қисқартириш орқали фойдаланиладиган технологияларнинг самарадорлигини ошириш; эскирган мавжуд ускуналарни модернизатсия қилиш; материаллар захираларини ва ички ишлаб чиқаришни автоматлаштирилган бошқариш тизимини ривожлантириш; ускунадан фойдаланиш самарадорлигини ошириш; кўп даражали сифат назорати жорий этилиши.
Инноватсион стратегия - бу саноат корхоналарига технологик жараёнлар ва инноватсияларни амалга ошириш тўғрисида қарор қабул қилишда кўрсатма берадиган қоидалар тўплами.
Юқори инноватсион барқарорлик коеффитсиентига эга бўлган инноватсион стратегия илгари ишлаб чиқилган маҳсулотлар ва технологияларни такомиллаштиришни ўз ичига олади; янги маҳсулотлар ва жараёнларни яратиш, ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланиш; ишлаб чиқаришнинг технологик базаси сифатини ошириш; илмий-тадқиқот ишлари сифатини ошириш; ички ва ташқи бозорларда инноватсион барқарорликнинг паст коеффитсиенти бўлган инноватсион маҳсулотнинг рақобатдош устунликларини амалга ошириш - кадрлар ва ахборот потентсиалидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш; инноватсияларни ташкил этиш ва бошқаришни такомиллаштириш; ресурс базасини ратсионализатсия қилиш; инноватсион жараёнда "харажат / натижа" нисбатини фаоллаштириш; ноёб хусусиятларга эга янги ёки замонавийлаштирилган маҳсулотларни ишга тушириш орқали бозорнинг тор сегментларига мослашиш.
Иқтисодий ривожланишнинг ҳозирги босқичида маҳаллий саноат корхоналарининг аксарияти ишлаб чиқаришнинг ривожланиш босқичида. Дарҳақиқат, саноат корхоналарида инқироздан олдинги даврда нафақат янги, балки илгари ишлаб чиқарилган юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқариш қобилиятини йўқотиш тендентсияси кузатилмоқда. Иқтисодиётнинг энергетика, металлургия, кимё, тоғ-кон саноати ва бошқа кўплаб асосий тармоқларини ишлаб чиқариш асбоб-ускуналарини техник қайта жиҳозлаш алоҳида эътиборда.
Техник қайта жиҳозлаш - бу юқори технологияларни жорий этиш, ускуналарни модернизатсия қилиш ва атроф-муҳитга салбий таъсирларни бартараф этиш ва олдини олишга қаратилган экологик лойиҳаларни амалга оширишга асосланган корхоналарни қайта жиҳозлаш жараёни ва бошқалар. Техник қайта жиҳозлашнинг иқтисодий моҳияти ишлаб чиқариш ускуналарининг жисмоний ва маънавий эскирганлиги учун компенсатсия ҳисобланади.
Замонавий шароитда техник қайта жиҳозлашнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:
енг фойдали, енг яхши техник, энергетик ва техник-иқтисодий хусусиятларга эга бўлган маҳсулотлар, ускуналар, қайта ишланган материалларни алмаштириш;
ресурслардан оқилона фойдаланиш ва йўқотишларни камайтириш билан машина ва ускуналарни модернизатсия қилиш;
технологик ускуналар юкининг ортиши ва шунга мос равишда ишлаб чиқаришнинг бирламчи таннархининг пасайиши билан ишлаб чиқариш жараёнларининг интенсивлашуви;
қўшимча қурилмаларни жорий этиш - ишлаб чиқаришни оптималлаштириш ва бирлик харажатларини камайтириш учун технологик қурилмалар ва жараёнларнинг такомиллаштирилган ускуналарга эга қўшимча ускуналари, қўшимча ускуналар, мосламалар ва автоматлаштиришни ўрнатиш;
ишлаб чиқариш жараёнларининг техник-иқтисодий кўрсаткичларини ишлаб чиқиш ва лойиҳалаш босқичларида уни яхшилаш мақсадида жиҳозларнинг ишчи параметрларини ўзгартириш;
технологик заводлар ичидаги материаллардан фойдаланишни такомиллаштириш, тўғридан-тўғри йўқотишларни камайтириш ва самарадорликни ошириш;
қайта ишланадиган чиқиндилар ва қайта ишланган материаллардан фойдаланиш яхшиланди;
вақтинча, моддий ва энергия йўқотишлари билан боғлиқ фавқулодда тўхташлар ва тўхтаб қолишларнинг олдини олиш учун ускуналарнинг ишончлилиги ва ишлашини яхшилаш.

ХУЛОСА:
Саноат корхоналарини техник қайта қуроллантиришнинг ўртача стратегияси бу самарали, аммо кўпроқ капитал сарфлайдиган лойиҳаларни ва мажбурий, аммо арзон лойиҳаларни, масалан, модернизатсия қилинган ускуналарни ишга туширишни ўз ичига олган мувозанатли стратегия. Замонавий саноат ва иқтисодиёт ривожланиши билан ушбу таъриф жуда тор. Корхоналарни модернизатсия қилиш - бу одатий такомиллаштириш ёки қисман такомиллаштириш жараёнлари эмас, балки авлод авлодларининг технологияси. Корхоналарни модернизатсия қилишнинг биринчи йўналиши асосий воситаларни янгилаш, янги технологияларни жорий этиш ва иккала корхонанинг ўзлари, шунингдек, илмий-тадқиқот ва лойиҳалаштириш лойиҳаларини фаоллаштириш бўлиши керак.

Асосий вазифа - машинасозлик, металлургия ва бошқа соҳаларни ишлаб чиқаришни иқтисодий ва техник модернизатсия қилишнинг моддий базасини тиклаш ва ривожлантириш.
Шу билан бирга, корхонанинг мавжуд потентсиалини бузмасдан уни янгилашнинг тизимли усулларидан фойдаланиш, ишлаб чиқариш, бошқариш ва бюджетлаштиришнинг янги технологияларига ўтишни таъминлаш керак. Модернизатсия моделини ишлаб чиқиш талаб этилади.