A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi

b) Qadimgi turkiy xalqlarning adabiy tili 
Turkiy xalqlarning moddiy-ma’naviy hayoti va yozuv tarixi 
haqidagi tarixiy, arxeologik ma’lumotlar turkiy tilda so‘zlovchi urug‘ 
hamda qabilalarning eramizdan avval mavjud bo‘lganligini, jamiyat 
bo‘lib tashkil topganligini va birgalikda turmush kechirganligini 
yuqorida ko‘zdan kechirilgan faktlar ko‘rsatadi. 
Qadimgi turkiy xalqlarning adabiy tili milodning VI-X asrlarini o‘z 
ichiga oladi. Bu davrda arab istilosi amalga oshirildi va Arab xalifaligiga 
asos solindi. Lekin o‘zaro ichki feodal kurashlar va xalq qo‘zg‘olonlari 
ta’sirida VIII asrning oxirlaridan mayda-mayda qismlarga bo‘linib ketdi: 
idrisiylar (789-926), ag‘labiylar (800-909) davlatlari vujudga keldi. Eron 
va Movarounnahrda IX asrning 20-yillaridan boshlab tohiriylar (821-
873), safforiylar (867-1495), somoniylar (819-1005) va qoraxoniylar 
(982-1147) o‘zlarining mustaqil boshqaruviga ega bo‘ldilar. Bu 
davlatlarni xalifalik tomonidan yuborilgan noiblar boshqarar va 
xalifalikka xiroj, juzya (jon solig‘i) va o‘lpon to‘lab turar edi. Shunday 
bo‘lishiga qaramasdan, VIII-IX asrlardayoq o‘lkamizda Fanlar 
akademiyasi «Baytul-hikma», keyinchalik 1010-yilda Xorazmda 
Ma’mun akademiyasi tashkil topgan. Jahon ilmiy hayotida o‘ziga xos 
o‘rin egallagan ushbu akademiyada al-Beruniy, al-Xorazmiy, Ibn Sino,
al-Farg‘oniy, Zayniddin Jurjoniy kabi yuzlab allomalar faoliyat 
ko‘rsatganlar. Sohibqiron Amir Temur davrida Samarqand ilm-fan 
1
Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. – Тошкент, 1996, 15-бет.

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
43 
markaziga aylandi. Mirzo Ulug‘bek, Husayn Boyqaro davrida ham fan 
va madaniyat taraqqiy etdi. Bu davrda riyoziyat, falakiyot, tabobat, 
musiqa, mantiq, falsafa kabi tilshunoslik va adabiyotshunoslik 
sohalarida Abu Nasr Forobiyning alohida o‘rni bor. Mazkur fanlarni 
yoritish orqali terminologiya sohasiga ham o‘z hissasini qo‘shgan. 
Forobiy tilshunoslikning falsafiy masalalari bilan shug‘ullanib, 
bilishning ikki bosqichi hissiy va idrokiy, umumiylik-xususiylik, 
mohiyat-hodisa dialektikasi haqida o‘zining «Falsafatu Aristutalis» 
asarida qimmatli ma’lumotlar beradi.
U o‘zining «Fanlar tasnifi haqidagi so‘z» asarida tilshunoslikka 
e’tibor qaratib, til haqidagi fanning ikki qismdan iborat ekanligini 
ta’kidlaydi: a) tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarni xotirada saqlash;
b) 
so‘zlarni boshqarib turadigan qonunlarni bilish. U atoqli va turdosh 
otlar, ot va fe’llar to‘g‘risida ma’lumot berib, jins, son terminlarini 
ko‘rsatib, fe’lning uch zamon shaklini ko‘rsatadi. 
Forobiy tilshunoslikni quyidagicha tasnif etadi: a) sodda so‘z 
haqidagi fan; b) so‘z birikmalari haqidagi fan; v) sodda so‘z qonunlari 
haqidagi fan; g) yozuv qonunlari va to‘g‘ri talaffuz haqidagi fan; d) 
she’r tuzilishi qoidalari haqidagi fan. 
U yuklamalarni o‘zgarmaydigan so‘zlar qatoriga kiritib, alohida 
o‘rganishni ta’kidlaydi. Forobiy butun tilshunoslik bo‘limlari: fonetika, 
leksika, morfologiya, sintaksis, orfografiya, orfoepiya, stilistika haqida, 
ularning o‘rganish obyektlari to‘g‘risida ilk ma’lumot beradi. Forobiy 
grammatika bilan mantiqning o‘zaro uzviy aloqador ekanligini 
ko‘rsatadi. Uning fikricha, qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, 
fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob 
berishga kelganda, bu haqdagi ilmlarning eng birinchisi jismlarga, ya’ni 
substansiya va aksidensiyalarga ism beruvchi til to‘g‘risidagi ilmdir. 
Ikkinchi ilm – grammatika, ya’ni u jismlarga berilgan nomlarni tartibga 
soladi. Shu bilan birga nutqqa ham alohida e’tibor qaratiladi. Uchinchi 
ilm mantiqdir. U dialektika qonuni asosida umumiylik va xususiylikka 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
44 
alohida e’tibor beradi. Tillararo umumiylik va xususiylik to‘g‘risida fikr 
yuritib, arab va yunon tili asosida misollarni tahlil etadi. Shu orqali 
terminologiyaga o‘z hissasini qo‘shadi. 
Dunyo madaniyati va ma’naviyatida ulkan iz qoldirgan 
allomalardan biri Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al Beruniy 
hisoblanadi. U 150 dan ortiq asar qoldirib, ular orasida «Xronologiya», 
«Hindiston», «Geodeziya», «Mineralogiya», «Ma’sud qonuni» hamda 
«Saydana» alohida o‘rin egallaydi. Uning asarlari arab, rus, ingliz, 
nemis va boshqa tillarga tarjima qilingan. Qomusiy olim boshqa fanlar 
qatori terminologiya sohasida ham ibratli ishlarni amalga oshirdi. 
Beruniy ilmiy xazinaning kaliti sanaluvchi til va tilshunoslikka 
alohida e’tibor berdi. Bir qancha tillarni mukammal egallagan Beruniy, 
dastavval, xorazmiy tilini puxta egallaganini ta’kidlaydi. U Hindistonga 
borgandan so‘ng mamlakat tarixi, madaniyati, urf-odati, hayvonot va 
nabotot olamini o‘rganishga qiziqib, hind tili bo‘lgan sanskrit tilini 
mukammal o‘rganishga bel bog‘ladi. U 1048-yilda o‘simliklar, 
hayvonlar va ma’danlar to‘g‘risida «Saydana» asarini yaratdi. Ushbu 
asarda tilga oid qimmatli ma’lumotlarni berdi. Asarda dorivor 
o‘simliklarning nomlari bir necha tilda va shu jumladan, dialektlardagi 
nomlari ham berilganligi alohida o‘rin egallaydi. 
Beruniy arab yozuvining insoniyat tomonidan kashf etilganligin 
ko‘rsatib, yunon, lotin, hind tillaridagi ayrim so‘zlarni transkripsiyada 
berishni lozim topadi. Uning «Saydana» asari dorivor o‘simliklar lug‘ati 
vazifasini ham bajaradi. Ushbu asar, o‘z navbatida, ham izohli, ham 
tarjima, ham etimologik, ham dialektologik, ham terminologik 
lug‘atning ilk namunasi hisoblanadi. 
Tabobat olamida dunyoni lol qoldirgan Ibn Sinoning tilshunoslikka 
oid «Asbobi xudut al xuruf» asari hozirga qadar tilshunoslar diqqatini 
jalb etib kelmoqda. Ibn Sinoning dahosiga mahliyo bo‘lgan Mikelanjelo: 
«Boshqa olimlarni ma’qullab haq bo‘lgandan ko‘ra Galen va Ibn Sinolar 
orqasidan ergashib xato qilgan yaxshiroqdir», - deydi. Allomaning 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
45 
«Asbob» asari asosan, arab til fonetikasiga bag‘ishlangan bo‘lsa ham, 
unda fors, turk va boshqa tillar materiallaridan foydalanilgan. Asar 
mundarijasi asosan quyidagilardan iborat: 1.Tovushning paydo bo‘lish 
sabablari haqida. 2. Nutq tovushlarining paydo bo‘lishi. 3. Bo‘g‘iz va til 
anatomiyasi. 4. Ayrim arab tovushlarining paydo bo‘lishidagi o‘ziga xos 
xususiyatlari haqida. 5. Bu tovushlarga o‘xshash nutq tovushlari haqida. 
6. Bu tovushlarning nutqiy bo‘lmagan harakatda eshitilishi. 
Ibn Sino tovushlarning qanday paydo bo‘lishini birinchilardan 
bo‘lib ilmiy asoslab bergan olimdir. Muallif 
birinchilardan 
bo‘lib, 
fizikaviy va nutq tovushlarini ajratib, fizikaviy-akustik tovushni «savt», 
nutq tovushlarini «harf» termini bilan izohlaydi. Muallif unli va 
undoshlarni ajratib, unlilar uchun – musannito, undoshlar uchun samita 
terminlarini qo‘llaydi. U arab tilida yigirma sakkizta undosh va uchta 
unli fonema mavjud ekanligini ko‘rsatadi. U tovushlarni akustik 
belgisiga ko‘ra jarangli-maghura va jarangsiz-magmusa kabilarga 
ajratadi. 
Qadimgi turkiy til manbalarida qayd etilgan turfa soha 
terminologiyasi asosan sof turkiycha tub va yasamalardan hamda 
buddizm va moniyzm ta’sirida so‘g‘d, sanskrit, xitoy tillaridan kirib 
kelgan o‘zlashmalardan tashkil topgan edi. Jumladan, barg‘u «o‘lja», 
qarg‘u «soqchi, dozor», tamg‘a «mug‘r», ko‘rug «ayg‘oqchi», elchi 
«elchi; hukmdor, yurtboshi», yo‘lchi «sardor», chig‘ay «yo‘qsil, 
kambag‘al», qishlag‘(q)» qo‘shinning qishki qarorgohi», ayg‘uchi 
«davlat maslahatchisi» singari asl turkcha, cherig/cherik «qo‘shin, 
armiya», sart «tojir, savdogar» kabi sanskritcha, xatun/qatun «malika», 
kent «qishloq; shahar» singari so‘g‘dcha, qag‘an «hukmdor», xan 
«hokim», tegin «xonzoda, shahzoda», yabg‘u «xoqondan keyingi oliy 
lavozim egasi», sengun «xitoy generali», tarqan «tarxon», tutug‘ 
«tuman hokimi» kabi xitoycha, shad «Turk xoqonligida oliy lavozim», 
shadapit singari eroncha terminlar faol qo‘llanishda bo‘lganligini 
manbalar so‘z boyligi yaqqol ko‘rsatadi. Ayni chog‘da e’tirof etish 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
46 
joizki, sanskrit, eron, xitoy tillarida bitilgan asarlarning turkiy tilga 
qilingan tarjimalarida qayd etilgan ijtimoiy-siyosiy, harbiy, iqtisodiy, 
sotsial, hayvonot dunyosi – fauna, o‘simlik dunyosi – flora, ilmi nujum –
astoronomiya va h.k. sohalariga xos terminlar keyinchalik deyarli 
qo‘llanmadi, turkiy tillar, chunonchi, o‘zbek tili ularni qabul qilmadi.