Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

III shaxs ko’pligi: alar, ular, anlar, ba'zan unlar shaklidan foydalanilgan.
Alar olmoshi XV—XIX asrlarda yozilgan ko’pchilik yozma manbalarda keng qo’llangan: Alarni'n ikisin o’lturub (Nav.MQ,). Alar aydi'larki, o’zbakni bir masali' bardur (Gulx.).
Ular varianti Lutfiy, Bobur, Abulg’ozi Bahodirxon asarlarida uchraydi: Ular mendin yashurub (BN). Ularinn qo’nli (SH.tar.).
Anlar olmoshi Lutfiy, «Nusratnoma», Abulg’ozi Bahodirxon, Gulxaniy, Furqat asarlarida muomalada bo’lgan: anlar ashyani’, Anlardi'n o’tub havuzg’a sharbatlar to’kulur. Anlar ko’p yi'llargacha bu ayti'lg’an nimersalarni
berurlar (SH.tar.).
III shaxs ko’pligi tarixiy taraqqiyotida quyidagilar ko’zga tashlanadi: XIII-X1V asrlarda ular, anlar varianti keng qo’llangan bo’lsa, XV asrdan boshlab alar varianti faollashadi. XIX asr oxirlarida yana ular, anlar varianti faollasha boshlaydi hamda keyinchalik ular varianti III shaxs ko’pligida yagona bo'lib qoladi.
Kishilik olmoshlarining turlanishida eski o’zbek tilida o’ziga xos xususiyatlar ko’zga tashlanadi:
XII-X1V asrlarda, XIX asrdan keyingi yodgorliklarda ham chiqish kelishigining -dan\dan, ba'zan –dun\dun varianti qo’llangan.
O’zlik olmoshi. Eski o’zbek tilida o’z olmoshi faol qo’llangan. O’z olmoshi dastlab ot turkumiga oid so’z bo’lgan va o'zlik, vujud, jon, rux, kabi ma'nolarni bildirgan. Eski o’zbek tilida ham o'z olmoshining bu ma'nolari ayrim o’rinlarda saqlanib qolgan: O’zumdin hayat baray (Nav.Mnsh.). Yey sanam, o’zni (vujud) bizga naashna takay (Uvaysiy). O’z so’zi eski o'zbek tilida olmoshga utish jarayoni tugallangan shaxsga taallukqiligini, xosligini, uning tarkibiy qismi ekanligi ma ‘nolarini anglatgan: O’zinin shakli birla (Nav.H.A). Meni o’z huzuri'g’a talab qi’ldi’ O’z olmoshi takror qo’llanishi mumkin. Bunda ish harakat sub'yektga qaytganlikni, ya'ni ish-harakat sub'yektning o’zi uchun tegishli ekanligi ma'nosi anglashiladi: Tolg’anmag’i o’z o'zina girdab (Nav.FSH),Qi’lur o’ziga o’zi ishtibah (Muq,.).
O’z olmoshi egalik va kelishik affikslarini qabul qiladi. Bunda dastlab egalik affiksi, so’ng kelishik affiksi qo'llanadi: o’zumnin ikki yaxshi' kishimni chaqi'rdi'm (SH. Tar.). O’zida hushi' bar adam yeshitsun (Furq,.)-
Tushum, o'rin-payt va chiqish kelishigi affikslari o’z olmoshiga to’g’ridan-to’g’ri qo’shilgan: o’zda yoq yerdim (Nav.MQ). o’zni necha kun nakam tut (Nodira). O’zdin tavba aysa (Nav.MQ,). Bunday qo’llanishda uning olmoshlik funksiyasi ko’proq, namoyon bo’ladi.
Qadimgi turkiy yozma manbalarda va eski o’zbek tilinining dastlabki davrlarida kentu(kentu) olmoshi qo’llangan hamda bu olmosh o’z olmoshiga ekvivalent bo’lgan: Kerak bolsam ana men, kendu kelsun (Xisr.Shir.). Kendu olmoshi o’z olmoshi bilan ham qo’llanadi: o’zi kendu yekrak (yomonroq) bilur yerdi (Taf.).
Kendu olmoshi eski o’zbek tilidayoq iste'moldan chiqqan va bu olmosh kendi (kendi) shaklida hozirgi turk tilida saqlanib qolgan.
Eski o’zbek tilida o’z olmoshi bilan birga, fors tilidan o’zlashgan xud olmoshi ham iste'molda bo’lgan: Tenri taala xud karam bila gunahi’i’zdi’n o’tti (Nav.Mnsh). Mirzaxan xud shahbegimnin tuqqan nabirasi (BN).