Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

Ko’rsatish olmoshlari. Eski o’zbek tili yozma manbalarida bul, ul, oshal, oshul, shul ushbu, hamul, ba'zan u, ush, shu, shubu, hamun kabi ko’rsatish olmoshlari qo’llanganki, ular tuzilishi jihatidan sodda hamda murakkab formalardan tashkil topgan. Bu, ul (u), ush sodda ko'rsatish olmoshlari, bul, shul, (shu), ushbu, shubu, oshal, oshul, oshu, hamul so’zlari ko’rsatish olmoshlarining murakkab formalaridir. Xamun, hamiyn ko’rsatish olmoshlari fors tillaridan o'zlashgan. Ko’rsatilgan davrlarga oid yozma manbalarda har qaysi ko’rsatish olmoshining qo’llanish doirasi, leksik-semantik hamda grammatik xususiyatlari turlicha bo’lgan.
Bu ko’rsatish olmoshi keng ko’lamda qo’llangan, nutq, paytida mavjud bo'lgan yaqin masofadagi kishi, narsa, hodisalarni ko’rsatadi: ...bu benava (Lutf.), ... b u rasadni' (BN).

Olmoshlar uch xil semantik vazifa bajargan:

1.Deyktik vazifa, ya'ni sof ko’rsatish ma'nosini anglatgan: Bu baytni' oqubdur (Nav.MN).
2. Anaforik vazifa, ya'ni oldin tilga olingan shaxs, predmetni ko’rsatadi: Bu ham yaxshi' bardi' (BN).
3.Preprativ vazifa, ya'ni keyin tilga olinadigan predmet va shaxslarni ko’rsatadi: Meni tani'maydur, so’rupturkim , bular qaysi' sultandur (BN).
Bu ko’rsatish olmoshi kelishiklar bilan turlanganda va ko’plik affiksini olganda, uning tuzilishida turli fonetik o’zgarishlar yuz beradi. Bosh kelishikdan boshqa kelishiklar bilan turlanganda, so’z boshidagi b undoshi m ga o’tadi: buni'-muni', bunung-munung va h.k. Shuningdek, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklarida negiz va kelishik hamda ko’plik affiksi o’rtasida interkalyar «n» undoshi orttirilishi mumkin. Kelishiklar bilan turlanganda “n” undoshining orttirilishi doimiy (statik) bo’lsa, ko’plik shaklida u doimiy emas. Misollar: Bular dag’i' Sayyidga kirmish (SHN). Og’lanlarni'ng atlari' munlar turur (SH.tar.). Mundi'n artuq qi'lma zar (Lutf.).
So’z boshida «b”ning «m»ga o'tishi ham doimiy emas: Barcha xalq buni' yeshitib...(SH.tar).
Bu olmoshi XVIII-XIX asrlarda bul variantida ham qo’llangan. Uning tafsiloti quyiroqda beriladi.