O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi surxondaryo viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

Tabiatshunoslik darslarining tiplari. Darsni quyidagi tuzilish qismlariga ajratish mumkin:
1.Tashkiliy qism.
2.Uy vazifasini tekshirish.
3.Yangi materialni bayon qilish.
4.O`quvchilarning mustaqil ishlashlari, yangi bilimlarni mustahkamlash, ularning o`zlashtirilishini tekshirish.
5.Dars materialini umumlashtirish.
6.Uyga vazifa berish.
7.Baholarni sharhlash.
Dars tuzilishi kurs mavzusi bo`yicha darslarning umumiy tizimida uning qanday o`rin egallaganligiga bog‘liq, ammo qanaqa bo`lishidan qafi nazar har bir dars tashkiliy, mantiqiy, psixologik jihatdan yaxlit bo`lishi kerak. Metodik jihatdan to`g‘ri tuzilgan darsda barcha tomonlar o`zaro bog‘liqdir.
Tabiatshunoslik darsining didaktik maqsadini aniqlash uning asosan nimaga yangi maqsadni o`iganishga, uni mustahkamlashga, takrorlashga va ketma-ketligini ta'minlash yoki o`zlashtirishni tekshirish hamda hisobga olishga bag‘ishlanishini belgilash demakdir.
Tabiatshunoslik darsi bir nechta didaktik maqsadga ega bo`lishi mumkin, shunga qarab uning tuzilishi, binobarin, darslarning tiplari ham har xil bo`ladi. Didaktik maqsadlariga qarab, darslar quyidagi tiplarga ajratiladi:
birlashtirilgan (kombinatsiyalashgan) dars;
yangi material o`rganiladigan dars; mustahkamlash darsi;
predmetli dars; predmetli darslardan keyin o`qitish;
o`quv-tajriba maydonchalaridagi dars;
maktab geografiya maydonchasida o`tkaziladigan dars;
takrorlovchi-umumlashtiruvchi dars;
izohli o`qish darsi;
kino va teledars;
ekskursiya darsi.
Darsning qaysi tipi tanlanmasin, uning muvaffaqiyatli o`tkazilishi o`qituvchining muntazam va har tomonlama tayyor-lanishiga bog‘liqdir.
Aytilgan har bir dars tipining xususiyatlarini qarab chiqamiz:
Birlashtirilgan (kombinatsiyalashtirilgan) dars tabiatshunoslik darslarining eng keng tarqalgan tipidir. Unda bir nechta didaktik vazifalar, chunonchi, o`tilganlarni takrorlash, uy vazifasini (ijodiy daftarlar va kuzatishlar kundaligi ishlarini) tekshirish, ya'ni bilimlarni o`rganish va mustahkamlash kabilar kiradi. Bunda vazifalardan birortasi ham ustun kelmaydi, barchasi birgalikda (kompleks holda) hal qilinadi. Kombinatsiyalashtirilgan darsni o`tishda xilma-xil metod va uslublar: suhbat, o`qituvchi hikoyasi, tabiiy obyekt va ko`rgazmali qurollar bilan ishlash, kino va diafilmlar ko`rish, maqolalar o`qish, ular mazmunini ishlab chiqish, daftarlarda yozuvlar yozish va rasmlar chizish qo`llaniladi. Kombinatsiyalashtirilgan tipdagi darsni o`tishda keng tarqalgan xato - barcha ishlarni ko`rgazmali qurollardan foydalanmasdan va maqoladagi tabiatshunoslik faktlarini tushuntirmasdan matnni (mashqni) o`qish va aytib berishdan iborat qilib qo`yishdir. Tabiatshunoslik o`qituvchisi tabiat to`g‘risidagi bilimlarning asosiy manbai tabiat obyektlari, darslik esa faqat bilimlarni mus-tahkamlash vositalaridan biri ekanligini bilishi kerak.
Predmetli darslar. Bu tipdagi darslarda o`quvchilar sinfda tabiiy obyektlar bilan bevosita ishlaydilar va tabiat jismlari hamda hodisalari haqida muayyan aniq bilimlar oladilar. Shu maqsadda ular narsalarni ko`rib chiqadilar va taqqoslaydilar, ularning tarkibiy qismlarini, umumiy va tafovut qiladigan belgilarini ajratadilar. Bu tipdagi darslarda tabiat jismlari va hodisalarini o`rganish keng tarzda yoki guruhlar bo`yicha olib boriladi.
Predmetli darslar kuzatuvchanlikni rivojlantirish, quntlilikni, mehnatsevarlikni tarbiyalash uchun katta imkoniyatlar beradi. Bu darslarda bolalar laboratoriyada ishlash malakasini egallaydilar, chunki darsda o`tkaziladigan ish tadqiqiy xarakterda bo`lishi kerak, unda bolalar o`rganilayotgan obyektlarning belgi va sifatlarini taqqoslaydilar, murakkab bo`lmagan tajribalarni o`tkazadilar. Predmetli darslarda mustaqil ishlarning sanog‘i salmoqli bo`lishi kerak.
Predmetli darslarni o`tishga o`qituvchi puxta tayyorlanishi lozim. Tarqatma materiallar o`quvchilar soniga to`g‘ri kelishi zarur. Shu maqsadda ekskursiyada yig‘ilgan tabiat obyektlari (daraxt va butalarning quritilgan yoki to`kilgan barglari, meva va urug‘lar kolleksiyalari, qurilish materiallari, foydali qazilmalar)dan foyda-lanish mumkin.
Foydalaniladigan tabiiy materialni tayyorlashning eng qulay vaqti bahorgi va yozgi ta'til kunlaridir. Bu davrda bolalarga tabiatshunoslik xonasi uchun tabiiy material yig‘ib kelish topshiriladi, bu imkoniyatlardan foydalanmoq lozim. Biroq bunda o`quvchilar tabiatni muhofaza qilish va o`simlik hamda hayvonlaiga ehtiyotlik bilan munosabatda bo`lish zarurligini esda tutishlari kerak.
2- sinf dasturida predmetli darslar mo`ljallangan, ularda bolalar termometrdan foydalanishga, yangi o`simliklarda ildiz, poya, barg, gul, meva va urug‘larni taniy otishga o`rganadilar, qishda o`simliklar hayotini, o`simliklarning urug‘lardan rivojlanishini (ilgarigi tajribalar asosida) kuzatadilar. 3- sinfda bolalar foydali qazilmalar, dala ekinlari to`g‘risida boshlang‘ich ma'lumotlar oladilar.
Garchi 3- sinf o`quvchilari 2- sinfda hosil qilingan predmetli darsdagi ba'zi ish tajribasiga ega bo`lsalar ham ular har holda ish joyini qanday tashkil qilish kerakligi, kuzatishni qanday izchillikda olib borish, ularni qanday qayd qilish, qay tarzda xulosalar chiqarish zarurligi haqidagi maxsus yo`1-yo`riqlarga ehtiyoj sezadilar.
Predmetli darsning rejasi quyidagicha bo`lishi mumkin:
dars mavzusi va maqsadini bildirish;
ish rejasini doska va daftarlarga yozish;
tarqatma material bilan mustaqil ishlash;
ish mazmuni bo`yicha suhbat (o`rganilayotgan obyekt
xususiyatlarini ta'riflash, uni ilgari o`rganilganlar bilan taqqoslash,
qo`shimcha ko`rgazmali material bilan ishlash);
daftarlarga yozuvlar yozib, rasmlar chizish;
bilimlarni mustahkamlash va baholash.