Fizikadan praktikum


k u c h a y tir g ic h n in g


Download 104 Kb.
Pdf ko'rish
bet15/27
Sana08.03.2017
Hajmi104 Kb.
#1923
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   27

k u c h a y tir g ic h n in g  
kirishga generatordan berilayotgan m a’lum bir 
chastotali  kuchlanish  (Ujkjr)  qiymati  bilan,  kuchaytirgich  orqali 
kuchayib  chiqayotgan  kuchlanish  (Uichiq)   qiymati  voltmetrdan 
yozib olinadi  (3.3.3-jadval).

K =  f/ich|(| /  Uj]ur  —  ifodadan  kuchaytirgichning  kuchaytirish 
koeffitsiyenti  qiymatlari;
к   -   T  
-
^   r  —  ifodadan  kuchaytirish  koeffitsiyentining  o 'rta -
/=1  '
cha qiymati;
=|лг-А,.|—  ifo d ad an   topilgan  q iy m atlarn in g   absolut 
xatoligi:
_  
v M l
—  n 
—  ifodadan  hisoblashdagi  o ‘rtacha  arifmetik
xatolik;
D = ( A K / К) Л0 0 %  —  ifodadan  nisbiy  xatolik  hisoblanadi.
3.3.3-jadvaiga topilgan qiymatlar  yoziladi.
3.3.3- jadval

^,
* W V>
*;  *
A K =  
к  - 
к
1.
0 ,5
2.
1,0
3.
1,5
4.
2 ,0
5.
2 .5
6.
3  0
7.
4 ,0
8.
5 ,0
9.
6 .0
10.
7,0
11.
8 ,0
12.
Э.0
13.
10.0
AT=
A K =
Kuchaytirish  koeffitsiyentining  haqiqiy  qiymati 
К л 
=  
K + A K  
ko‘rinishda ifodalanadi.
2-  tajriba
0 ‘tkazilgan tajribalardan  kuchaytirgichning kirishiga berila- 
yotgan  kuchlatiishning  doimiy  (o'zgarm as)  saqlanib  turilgan

I |i v 
111
 lit I  v.i  при''I :ii • >i < 1
.1
 n  In* i ihyojgnii  tebranish  chastotasini 
ii  ■
 
11
1
111
1
1
  '.In
11
и-  i  nuts  ( ln(.|isli  kuchlanishi  voltm etrdan  yozib 
• >
1111.11
 li  ( >1 и it-*, 
11
 ■
  n,ili|.il,irg;i  ko'ra, generatordan berilayotgan har
I >i i  i  1
1
.i s I о i; i V ' i  mos  ku ch ay tirg ich n in g   k u ch ay tirish   koef- 
lilMycuiiiimg  qiymati  Ki =   UKh  /   U!kir —  ifodadan;  kuchaytirish
__ 
I  tr
K  -   у   л  .
koeffitsiyentining  o ‘rtacha  qiymati 
L~‘x  n 
—  ifodadan 
topiladi.
К  ning  topilgan  har  bir  qiymatini  o ‘rtacha  qiymatdan  ayi- 
rib,  o ‘lchashdagi  absolut  xatolik  AKt =  —AT, j  ifodadan topiladi,
____  
A   К
hisoblashdagi o ‘rtacha arifmetik xatolik A.K = 
— L  ifodadan va
n
nisbiy xatolik  Ek  = ( АК/  K) -100% ifodadan  hisoblanib,  topilgan 
qiymatlar 3.3.4- jadvalga yoziladi.
3.3.4- j a d v a l

* W v >
/( k G s )
£ W V>
K - u Mq/ u itir
у
1
IV
II
1
.
0,1
2
.
0,5
3.
1,0
4.
3,0
5.
5,0
6
.
10,0
7.
20,0
8
.
30,0
9.
40,0
10
.
50,0
11
.
100,0
K =
A
K uchaytirgichning  kuchaytirish  koeffitsiyentining  haqiqiy 
qiymati  К.  —К ± AK  ko‘rinishda yoziladi.
^  

haq 

t
Bu  hisoblashlami  EH M   da  bajarish  uchun  yuqoridagi  ifo- 
dalardagi  kattaliklami lotin alfavitidagi  harflar bilan quyidagicha 
belgilab olamiz:

K  =   K(I),  Uikir=   UK{ \ )   и  
=   UZ( 1)  t =   т,
к 
=  
к\, 
п =   N,  D =   0,  K iaq=   КХ.  /   =   F(I),  Л К  =   DK(I),
Л К   =  
D K \.
Hisoblash  dasturi
IО  R EM   K u c h ay tirg ich n in g   tu z ilish i  va  ish la tilish in i 
o 'rg an ish .
15  R E M   U K   —  k irish   k u c h la n is h i;  U Z   —  c h iq ish  
kuchlanishi.
20  IN P U T   N  
30  FOR  1=1  TO  N  
40  IN P U T   U K (I).  U Z(I)
50  N EX T  I 
60  FOR  1=1  TO  N 
70  K (I)= U Z (I)/U K (1 )
80  K = K + K (I)
90  N EX T  1
100  K 1 = K /N
110  FOR  T=1  TO  N
120  D K (I)=ABS(K 1 -K (I))
130  D K =D K +D K (T)
140  N EX T  I 
150  D K 1 = D K /N  
160  EK =100*D K 1/K 1
165  P R IN T   «Kuchaytirgichning  tuzilishini  va  ishlatilishini 
o ‘ rganish»
170  P R IN T   «------------------------------------------------------------ »
180  PR IN T  «Tajribalar  soni»;  N ,
190  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
200  PR IN T   «1»,  «UK»,  «UZ»;  «K(I)»;  «DK(I)»
210  PR IN T   « --------------------------------------------------------- »
220  FOR  1=1  TO  N 
230  PR IN T   I;
240  PR IN T  U SIN G   « ## ## .# ##   «;UK(T),UZ(I),K(I),  DK(I) 
250  N EX T  I
260  PR IN T   «------------------------------------------------------------ »

IT
270  I’R IN T  «K uchaytirish  koeffitsiyenti»;  K l,  «Absolut 
xato»;  1Ж1,  «Nisbiy  xato»;  EK 
2X0  EN D
Hisoblash  dasturi
10 REM  Kuchaytirgichning tuzilishi va ishlatilishini o ‘rganish. 
15  REM   U K=2 
20  IN P U T   N 
30  FO R   1=1  TO  N 
40  IN PU T   F (l),  UZ(1)
50  NEXT  I 
60  FOR  1=1  TO  N 
70  K (I)= U Z (I)/2  
80  K =K +K (1)
90  N EX T  I
100  K 1=K /N
110  FO R   1=1  TO  N
120  D K (I)= A B S (K 1-K (1))
130  D K = D K + D K (I)
140  NEXT  I 
150  D K 1 = D K /N  
160  EK =100*D K 1/K 1
165 «Kuchaytirgichning tuzilishi va ishlatilishini  o'iganish»
170  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
180  PR IN T  «Tajribalar  soni»;  N
190  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
200  PRIN T  «I,  «F»,  «UZ»;  «К»;  «DK»
210  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
220  FOR  1=1  TO  N 
230  PRIN T  1;
240  PRINT  USING  « # # # # .# # #   «;F(I),UZ(1).K(I),  DK(I); 
250  NEXT  1
260  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
270  PR IN T  «Kuchaytirish  koeffitsiyenti»;  K l,  «Absolut 
xato»;  DK1,  «Nisbiy  xato»;  EK 
280  EN D

A
в
С
D
E
1
F
U Z
К
DK
= C l / 2
=ABS/AT-K1/
4-laboratoriya  ishi.
T E R M IST O R   QARSH ILIG IN1NG  TEMPERATURAGA 
B O G ‘LIQ LIG IN I  0 ‘R G A NISH
Kcrakli 
asbob 
va materiallar.  1. 
Termistor.  2.  Termom etr.  3. 
Elektroplita.  4.  Q arshiliklar  m agazini.  5.  U niversal  voltm etr 
yoki  om m etr.
Ishning maqsadi. 
Term istordan  foydalanish  va uning  ishlash 
prinsipini  o'rganish.
Nazariy  qism
Sof metallar,  qotishm alar va yarim o'tkazgichlam ing harora­
ti  o ‘zgarganda  o ‘z  qarshiligini  o ‘zgartirish  xossasidan  haroratni 
o'lch ash d a  foydalaniladi.  Shu  xossaga  asoslangan  haroratni 
o ‘lchash  uchun  ishlatiladigan  quriim alar  asosi  sof  rnetall  va 
qotishm adan  yasalgan  bo'lsa  —  term orezistorlar  yoki  qarshilik 
term om etrlari,  agar yarim o‘tkazgichlardan  yasalgan  bo'lsa  ter- 
mistorlar deyiladi.  Ularga kirish kattaligi  harorat va chiqish  kat­
taligi  qarshilik  bo'Igan  harorat  datchigi  deb  qarash  mumkin. 
O 'lchashlarda  term istorlar  qarshilik  term om etrlariga  nisbatan 
qulayroq,  chunki  ular  termostatlashni  talab  qilmaydi.
Sof m etallar va  qotishm alam ing  qarshiligi  haroratning  keng 
oralig‘ida  shu haroratga  nisbatan  chiziqli  bog'lanishga ega:  R  = 
f(t).  Qarshilik termometrlari  izolyatsion  materialdan yasalgan kar- 
kasga o'ralgan ingichka metall simdan iborat.  M etallam ing qar­
shiligi  uning  haroratini  1  К  ga  o'zgartirilganda  taxm inan  0,4—

г
().(> % 
jj
:
i
 o'/jyii.itli  Y;mmo‘tk;.zgichlarda esa haroratga bog‘liqlik 
hoshqacha:  harorat  ortishi  bilan  qarshilik  kamayadi,  harorat 
koeffitsiyenti esa metallardagiga nisbatan 8—10 marta yuqori.  Shu 
sababli qarshilik termometrlariga  nisbatan termistorlar juda sezgir 
va ular yordamida haroratni yetarlicha aniqlikda o'lchash mumkin.
Termistorlarning qulayligi shundan iboratki, ular kristall yarim 
o‘tkazgichlardan tayyorlangan bo‘lgani uchun kichik o‘lchamlaiga 
ega boiadi. Shu tufayli ulami tibbiyot va biologiyadagi tadqiqotlarda 
ishlatish juda qulay.  Termistorlarning  katta kamchiligi  shundaki, 
ularning  qarshiligining  o ‘zgarishi  haroratga  chiziqli  bogMiq 
bo'lmaganligidir. Ammo alohida elementlaming xarakteristikalari 
m a’lum bir vaqtlarda o‘zining o ‘ta turg‘unligi bilan ajralib turadi.
Haroratga  nisbatan  qarshilik term om etrlari va term istorlam i 
graduirovkalash oson,  chunki bunda kattalikning qandaydir farqi 
o ‘lchanm asdan, bevosita datchikning qarshiligi o ‘lchanadi.
Datchikni  graduirovkalashda  R  = f (t)  bog‘lanishning  grafigi 
chiziladi.  Term istorlar va  qarshilik  term om etrlari ning  qarshiligi 
ko'prik sxema yoki  om m etrlar yordamida o ‘lchanadi.
Qurilmaning tuzilishi
Qurilma maxsus himoya g‘ilofiga joylashtirilgan term istor va 
o'zgarm as  tok  o ‘lchash  ko‘prigi  (O l K  )  dan  yoki  om m etrdan 
iborat.
Termistor suvli  idishga tushiriladi.  Suv  isitiladi,  haroratning 
o ‘zgarishi  esa  suyuqlik  term om etri  bilan  qayd  qilinadi  (3.4.1- 
rasm).  0 ‘lchash  ko‘prigi  4  ta  rezistordan,  galvanom etr  va  tok 
manbayidan iborat.  Sxemada rezistorlar to 'rt burchak hosil qila- 
digan  qilib  yig‘ilgan.  U ning  diag o n allarig a  m os  ravishda 
galvanom etr va tok manbayi  ulangan  (  3.4.2-  rasm  ).
Agar  2  va  4  tu g u n larn in g   p o ten siallari  b ir  xil  b o ‘lsa, 
galvanometrdan tok o ‘tmaydi. Galvanometrdan tok o‘tmagan holda 
rezistorlar qarshiliklari orasidagi  m unosabatlar aniqlaniladi,  Om 
qonuniga asosan:

\ U \ - U i
  = ЛЛ | ;  

\
U
2
=  h & i ,
\Ux - U ,   =  h R z. 
[i/
4
- f
/ 3
  = /
4
/J
4
.

3.4.1-  rnsm
3.4.2. * rasm.
Agar  U  —U4 b o ‘lsa,  u  holda  / , = / 2 bo'ladi  va / , =  / 4bo ‘lganli- 
gidan  birinchi  ikkita  yoki  ikkinchi  ikkita  tenglam aning  chap 
qismlari bir-biriga teng, bundan  l tR.  =   I?R^  l f t 2 =  l 4R4 u vaqtda 
R /R 2 =   R JR 4  yoki  ,  =   R2R JR 4  ya’ni,  3  ta  qarshilikni  bilib, 
to ‘rtinchisini aniqlash mumkin.  Quyida  3.4.2-  rasmdagi  sxema- 
dan foydalanilgan holda nom a’lum qarshilikni aniqlash usuli kel- 
tirilgan.  R3va  R4 bir xil o'zgarm as qarshiliklarga ega.  Rt termistor 
va /f2qarshiliklar magazini.  1-  va 3- tugunlarga o'zgarm as kuch­
lanish beriladi.  2-  va  4-tugunlar orasiga galvanom etr ulanadi.
2- 
va  4-  tugunlar  orasidagi  potensiallar  ayirmasi  term istor 
va qarshiliklar magazinining kattaligiga bog'liq.  Rt termistoming 
qarshiligi  bilan  R2  qarshiliklar  m agazinining  qarshiligi  teng 
boMganda, galvanometrdan tok o'tmaydi, ya’ni 2va  4-tugunlardagi 
potensiallar teng  (ko'prik  tenglashtirilgan)  bo'ladi.
Ishni  bajarish  tartibi
1.  Termistor sovuq suvli  idishga solinadi.
2  .  Simob termometri yordamida temperatura o'lchanadi.
3.  Term istom ing  qarshiligi  qarshiliklar  magazini  (universal 
voltmetr  yoki  om m etr)  yordam ida  o'lchanadi.
4.  Idish  elektroplitaga  qo'yiladi  va  suv  70° С  gacha  isitiladi, 
har 5°C  da term istom ing qarshiligi aniqlanadi.

>  I < I is 1
1111
  ik'kl mpliladan  olib,  suvning  sovishida o ‘sha tem - 
Iк  i.ilm,il,ii  ucluiti  tcrmistorning  qarshiligi  aniqianadi.
(i  V‘1.1  jadvalga  o‘lchash natijalari yoziladi.
3.4.1-  j a d v a l

1,'
  С
R,
  isit.
R.
  sovit.
R
  o‘rtacha
1
2
3
7.  Har bir  harorat uchun  term istom ing  o ‘rtacha  qarshiligi  R 
topiladi.
8.  Term istor  qarshiligining  harorat  bilan  bog‘lanish  grafigi 
chiziladi.
9.  Agar qarshilikning  o ‘zgarishi  universal  voltmetr yoki  orr,- 
m etr  bilan  o'lchanayotgan  bo ‘lsa,  universal  voltm etr  yoki  o m - 
m etm ing  ko‘rsatishi  yozib  olinadi.
M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Metallar,  elektrolitlar  va  yarimo ‘tkazgichlarning  qarshiligi 
temperaturaga  qanday  bog ‘liq  va  nima  uchun ?
2.  Termistor  о ‘zi  nima ?
3.  O'zgarmas  tokni  о ‘Ichash  ко ‘prigining  tuzilishi  va  ishlash 
prinsipini  bayon  qiling.
4.  Graduirovka  qanday  qilinadi?
Hisobiash  algoritmi
Bu  Iaboratoriya  ishini  bajarishda  o ‘tkazilgan  tajribaJardan 
haroratning  (T )  m a'lum   bir  qiymatlariga  mos  b o lg a n   term is- 
tor  qarshiligi  qiymatlari  ( Rr)   yozib  olinadi  (3.4.2-  javdal).

3.4.2-  j a d v a l
T,
К
**
r,
л*
‘2
Rn
&22
Л,2
r,
К
3.4.2- 
jadvaldagi  R u va  R2
i
  tajribalardan  olinadigan  qiym at- 
laiga ko‘ra 
ning qiymatlari  R3t= (R [  *+R2i) / 2  ifodadan foyda­
lanib topiladi.  Olingan natijalarga ko‘ra  (3.4.2-jadvalda)  harorat 
ortib boiganda va kamayganda temperatura bilan termistor qarshiligi 
o ‘rtasidagi bog'lanish grafigi chiziladi.
Bu  hisoblashlami  EH M   da  bajarish  uchun  yuqoridagi  ifo- 
dalardagi  kattaliklami lotin alfavitidagi harflar bilan quyidagicha 
belgilab olamiz:
T =   T(I),  R „ =   R l(l),  R  =   RC(I),  R3 =   R \(l).
Hisoblash  dasturi
10  REM  Term istor  qarshiligining  haroratga  bog‘liqligini 
o ‘iganish.
20  REM  T — temperatura;  RI  —  isitishdagi  qarshilik;  RC  — 
sovitishdagi qarshilik.
30  iN P U T   N
35  FOR  1=1  TO  N
40  IN P U T   T(I),  RI(1),  RC(1)
50  NEXT  1
52  FO R   1=1  TO  N
54  R (J)= (R I(l)+ R C (I))/2
56  N EX T  1
60  CLS:  SCREEN  2
70  LI N E( 10,18 0)-(250,180)
80  LIN E  (10,S0)-( 10,10)
90  FO R   1=1  TO  N
100  PSET  (10+3  T(I),  180-R l( 1 )/10)
110  PSET  (10+3-T(I),  180-RC(1)/10)
120  PSET  (10+3  T (I),  180-R(1)/10)

I  III  NEXT  1 
140  SC R EE N   0
142  PR IN T «Termistor qarshiligi ning haroratga bog‘liqligini 
o'rganish»
144  PR IN T   «------------------------------------------------------------ »
146  PRIN T  «Т  (I)»;  «R(I)»;  «K(I)»;  «DK(I)»
148  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
150  FOR  1=1  TO  N
160  P R IN T   U S IN G   « # # # # .# # #   «;  T (I),  R (I),  K (I), 
DK(I);
170  NEX T  I
175  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
180  E N D
Ushbu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida quyidagicha  bajariladi:
A
В
С
D
T ein p eratu ra
Isitishdagi
Sovuishdagi
0 ‘rtac h a
T
qarshilik
qarshilik
qarshilik
R I
RS
R
= ( B l +  C l ) / 2
А,  В,  С  ustunlar  belgilanib,  «Вставка»  bo‘limidan  diagramma 
orqali grafik chiziladi.
5-laboratoriya  ishi.
M IK R O SK O PN IN G   T U Z IL IS H IN I  VA  UNDA 
KICHIK  OBYEKTLARNI  0 ‘LCH ASH  USULLARINI 
O R G A N IS H
K erakli  asbob  va  m aterialfar. 
1.  M ikroskop.  2.  O kular 
shkala.  3.  Obyektiv mikrometr.  4.  Preparat  (o ich ash  obyekti).
Ishning  maqsadi. 
Mikroskopning tuzilishi  bilan  tanishish  va 
uning  yordamida  kichik  hajmdagi jism lam i  o ‘lchash  usullarini 
o'rganish.

Nazariy  qism
Yaqin,  lekin  kichik yoki  katta,  uzoq predm etlam i  ko‘z bilan 
tanib  olish  uchun  turli  (vizual)  optik  asboblar  ishlatiladi.  Bu 
asboblaming asosiy vazifasi ko‘z bilan ko'riladigan predm etning 
ko‘rish  burchagini  kattalashtirishdir.  Vizual  (ko‘z  bilan  tanib 
olish  uchun  q o ‘llaniladigan)  asboblarga  lupa  (kichik  fokusli 
yig‘uvchi  linza),  mikroskop,  teleskop  (katta,  lekin  uzoq  maso- 
fadagi  predm etlam i  qarash  uchun  tayinlangan)  kiradi.  Lupa  ki­
chik o ‘lchamlarga va ulaiga xos talay abberatsiyalaiga ega bo‘lgani 
uchun u 25—40 m artadan ko‘p marta kattalashtirmagani sababli, 
ulardan foydalanishni  chegaralaydi.
Predmetning  haqiqiy tasvirini  ko‘rishda  ko'proq  kattalashti- 
rishga erishish uchun qo‘shimcha linza yoki linzalarsistemasidan 
fovdalanish kerak.  Bunday optik qurilma mikroskopdir.
Mikroskop  lupa  kabi  yaqin,  lekin  m uhim   kattalashtirishlar- 
ni talab qiluvchi, juda kichik predm etlam i  ko‘rish  uchun xizmat 
qiladi.
Mikroskop  ikkita  linza  sistemasi  —  obyektiv  Oh  va  okulyar 
Ok dan  iborat.  Tubusning  uzunligini  o ‘zgartirib,  ular  orasidagi 
m asofani  o'zgartirish  m um kin.  U m um an  mikroskop  normal 
akkomadatsiya sharoitida ko‘z bilan ko‘riladigan predmetning kat- 
talashgan mavhum va teskari tasvirini beradi.  3.5.1  va  3.5.2- rasm- 
larda  obyektiv  va  okulyar  linzalari  bo ‘lgan  mikroskopdagi  nur- 
laming yo‘li  ko‘rsatilgan.
OK
3.5.1-  rasm.

3.5.2- rasm.  Ot —
  obyektiv; 
0 2 —
 okulyar; 
AB
 —  buyum; 
A2B2
 — 
buyumning kattalashtirilgan mavhum  tasviri.
AB  predm etning  obyektiv  Ob  linzasi  hosil  qilgan  A IB I 
tasvirini yupqa linzalarda tasvimi yasash qoidasiga ko‘ra topamiz. 
7 nur bosh optik o ‘qqa parallel bo'lib,  linzaaan sinib o'tgandan 
so‘ng  fokus  orqali  o ‘tadi.   n u r  linza  m arkazidan  sinm asdan 
o ‘tadi.  A
j
B
j
 okulyarning  oldingi  fokal  tekisligida joylashgan
I  va  2  nurlar  okular  Ok  ning  linzasiga  yetib,  unda  sinib, 
ko‘z bilan uchrashguncha A tD ga parallel boradi.  / nur ko‘zning 
birlashgan tugun  nuqtasidan o'tadi va sinm asdan to ‘r pardaning 
A2 nuqtasiga  yetib  boradi.  2 nur  ham   shu  nuqtada fokuslanadi 
(ya’ni,  shu  nuqtaga  yetib  keladi).  K o‘zning  to ‘r pardasida  AB 
predmetning tasvirini olamiz.
Obyektivning  orqa  fokusi  bilan  okulyarning  oldingi  fokusi 
orasidagi  masofa  mikroskop  trubasining  optik  uzunligi  deyiladi 
va u 
Д 
bilan beigilanadi.  Mikroskopning kattalashtirishi

с   =   / У £ = ( д - 4 . ) / ( / ; ■ / ; )
formuladan  topiladi.  Demak,  mikroskopning  kattalashtirishi: 
A 
tubus optik uzunligini eng yaxshi  ko‘rish masofasi d0 ga ko‘payt- 
masini,  obyektiv  va  okulyaming  fokus  masofalari  (fI  va f 2  lar) 
ko‘paytmasiga nisbati bilan aniqlanadi.  Mikroskopning ajrata olish 
chegarasi, jism ning haii  ajratila olinadigan ikki nuqtasi orasidagi 
eng kichik masofa,  ya’ni  mikroskop bilan qaralganda ikkita nuqta 
bo‘lib  ko‘rinadigan  masofa    =   0,5  А  /А   .  Bunda  A  —  soniy 
appertura.  A  =  n sin  (   U /2 );  n —  predm et  bilan  obyektiv linzasi 
orasidagi  m uhitning  sindirish  ko‘rsatkichi;  U  —  apperturaviy 
burchak,  konusaviy  yorug‘lik  dastasining  chetki  nurlari  orasi­
dagi  burchak.  Mikroskopning  ajrata  olish  xususiyati  deganda, 
odatda,  mikroskopda ko‘rilayotgan jism ning mayda jismlari tas­
virini ayrim-ayrim qilib ko'rsata olishi tushuniladi.  Bu ajrata olish 
chegarasi  Z g a  teskari bo ‘lgan  kattalikdir.
Mikroskopning ajrata olish xususiyatini oshirish  uchun m ik­
roskopning  qoplovchi  shishasi bilan  obyektivi  orasidagi  fazoga 
qo'yilgan maxsus  suyuq  m odda  —  immersiya  yordam ida  soniy 
appertura kattalashtiriladi.  Im m ersion sistemalarda «quruq» sis- 
temalardagiga ko‘ra  kattaroq aperturaviy burchak hosil qilinadi. 
Im m ersiya  sifatida  suv  (n  —  1,35),  kedr  yog‘i  (n  =   1,  515), 
m o n o b ro m n aftalin   (n  =   1,65)  dan  foydalaniladi.  H ar  bir 
immersiya  uchun  obyektiv  maxsus  hisoblab  m oslanadi  va  uni 
faqat  shu  im m ersiyaning  o ‘zi  bilan  ishlatish  m um kin.  Ko‘z 
u c h u n   m ik ro sk o p   a jra ta   o la d ig a n   o b y e k tla rn in g   b a rc h a  
strukturaviy  elem entlarini  ko‘ra  oladigan  kattalash tirish lar 
foydali hisoblanadi.  Foydali kattalashtirish qivmatlarining oralig‘i 
500  A  <  G  <  1000  A  (*).  Yog‘li  immersion  sistemaning  soniy 
apperturasi  (A  =   1,43)  ni  (*)  ga  q o ‘yib,  bunday  m ik ro s­
kopning  foydali  k a tta lash tirish la ri  u c h u n   700  <  G  <  1400 
oraliq olinadi.
Mikroobyektning  o ‘Ichamlarini  aniqlash
1.  Mikroskop okular shkalasining bo ‘linma qiymatini aniqlash.
Buning  uchun okular shkala okularga joylashtiriladi,  so‘ngra 
okular mikroskop  tubusiga  o ‘m atiladi.  Mikroskopning  predmet

•.It>1 ij'.i  uliyi  kl  iniкi<>inet(i>i qo‘ying,  uning boMinma qiymati aniq, 
и 
1
.
1
..
1
1
.111
  0,01  mm  bo‘lsin.  Obyekt  —  m ikrom etm ing  aniq  tas- 
vmm  toping.  Stolchani surib yoki qo‘lingiz bilan obyekt —  mik- 
rometr  shkalasini  okular shkalasi  bilan ustm a-ust tushiring.  Ke- 
yin okular shkalaning shunday m ta bo'linm asini topingki,  unga 
obyekt  m ikrom etm ing  n  ta  bo‘linmasi  to ‘liq joylashgan  bo‘lsin, 
y a ’ni  o k u la r  sh k a la sid a n   a jra tilg a n   m  ta   b o ‘lin m a n in g  
boshlang‘ich  va  oxirgi  chizig‘i  mos  tushgan  boMsin.  Bu  holda 
okular  shkalasining  b ir  b o ‘lin m asin in g   m m   lardagi  qiym ati 
S  =  n ■
  0,01/m ifoda bilan aniqlanadi.  Misol uchun 3.5.3-  rasmda, 
okular shkalasining m =  4 ta bo ‘linmasiga obyekt mikrometming 
n —  10 ta bo ‘linmasi mos kelganligi  tasvirlangan.  Bundan  okular 
shkalasining  b ir  b o ‘linm asining  qiym ati  S   —  (0,01 
n)/m  
formulaga ko‘ra:
5 =   (0,01  •  10)/4  =   0,025  mm
tengiigini topamiz.
2.  Mikroobyektning oMchamlarini oMchash.
Buning  uchun  o ‘lcham i  aniqlanishi  lozim   b o 'lg an   jism  
(obyekt) mikroskopning predmet stoliga mahkamlanadi va okularda 
aniq  tasviri  hosil  qilinadi.  Predmet  stoli  harakatlanririlib,  jism 
okular shkalasiga joylashtiriladi.  m ning qiymati yozib olinadi.
Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling