Fizikadan praktikum


Download 104 Kb.
Pdf ko'rish
bet17/27
Sana08.03.2017
Hajmi104 Kb.
#1923
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   27

3.7.6-  rasm.
AC =  d  •  sirup, A C — n  ■
  Я  bo ‘lganidan,  d  •  sin
  (3.7.1)
bunda,  n  =   0;  ±1;  ±2,  ...  —  bosh  m aksim um lar  tartibi;  cp  — 
nurlarning  difraksiya  burchagi.  (p  —  0  yo‘nalishda  nolinchi 
maksim um   kuzatiladi  (n  =   0).
Bosh  maksimum  nolinchi  maksimumga  nisbatan  simmetrik 
joylashadi.  Bosh  maksimumlarning  ioylashishi  to'lqin  uzunligi 
Aga bog‘liq bo'ladi.  Shuning uchun panjaradan nomonoxromatik 
yorug‘lik nuri o ‘tkazilganda,  nolinchi m aksim um dan boshqalari 
spektrga  ajraladi  va  spektm ing  binafsha  qismi  nolinchi  maksi­
mum tom onida joylashadi.  Nurlanish manbayi  sifatida geliy-ne- 
onli lazerdan foydalanilganda ekranda qizil rangli qator difraksion 
m aksimum lar hosil b o ‘ladi.  Sababi,  ushbu lazer spektm ing qizil 
qismiga to ‘g‘ri keladiganyorug‘lik nurlantiradi.
Tajriba  o ‘tkazish  qurilm asi  optikaviy  kursichadan  iborat
bo‘lib, unga difraksion panjara bilan shkalali ekran joylashtiriladi. 
L azer  —  optikaviy  k u rsich an in g   o ‘qi  b o 'y la b   uning  nuri 
difraksion  panjaraga  perpendikular  ravishda  tushadigan  qilib 
o ‘matiladi.  Bu holda interferension  maksimumlar shu  o ‘qga nis­
batan simmetrik joylashadi.
N urlanish  to ‘lqin  uzunligini  (3.7.1)  form uladan  aniqlash 
mumkin:

Difraksiya burchagi  e>  quyidagi  ifodadan topiladi:
tg
 
(3 .7 .3 )
Bunda:  /  —  difraksion  panjara  bilan  ekran  orasidagi  masofa; 
л:; —  tartiblari  mos  keladigan  maksimurnlar  o'rtalari  orasidagi 
masofa.
Ishni  bajarish  tartibi
1.  Optikaviy kursichaga ekran va difraksion panjaraning shtrix- 
lari vertikal  yo'nalishda o ‘matiladi.  Bu holda interferension mak- 
sim um lar gorizontal y o ‘nalishda joylashadi.
2.  Ekran  va  difraksion  panjarani  lazer  o ‘qiga  perpendikular 
ravishda o‘mating  Shundan so‘ng o ‘qituvchi lazemi tok manbayiga 
ulaydi.
3.  Ekranni  optikaviy  kursichaning  o ‘qi  bo ‘ylab  siljitib,  unda 
aniq  difraksion  m anzarani  hosil  qiling  (kamida  4  ta   tartibli 
maksimurnlar  ko‘ring).
4. Optikaviy kursicha bo‘ylab o ‘matilgan shkala yordamida pan­
jara bilan  ekran orasidagi masofa I ni o ‘lchang.
5.  K etm a-ket  rnos  darajali  maksimurnlar  o'rtalari  orasidagi 
masofalarx ni o ‘lchang.  Olingan  natijalami 3.7.1-jadvaiga yozing.
6.  d — 0,01  mm ekanligini  hisobga olib,  sinpvа  Я_ Я  larning 
qiymatlarini hisoblang va  3.7.1 - jadvaiga kiriting.

7  ll.ii  hil  <>lU hashning  absolut  xatolikiarini  ( ЛЯ  ),  absolut
H.ilolikiiiii)'  o ' r t a c h a   a r i f m e t i k   q i y m a t i n i  
(АЯ 
)  va  o i c h a s h n i n g  
iiishiy  x a lo liu m i  l l )   )  a n i q l a n g .
3.7.1-  j a d v a l
1

(mm)
x  (mm)
Sina
X
 
(mm)
ДЯ  (mm)
Dr
 (%)
1.
2.
3.
4.
5.
Я =
АЯ  =
Mustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Spontan  nurlanish  deb  nimaga  aytiladi  va  unga  nima  xa- 
rakterii?
2.  Induksion  nurlanishlar deb  qanday  nurlanishlarga  aytiladi 
va  и  qanday  hosil  boladi?
3.  Induksion  nurlanishlaming  asosiy  xossalarini  aytib  bering.
4.  Inversli  to ‘planish  sathi  deb  nimaga  aytiladi  va  uning 
ahamiyatini  bayon  eting.
5.  Rezonator nima  va  uning  vazifasi  nimadart  iborat?
6.  Gaz lazerining tuzilishini aytib  bering.
7.  G eliy-neon  lazerining  ishlash  prinsipini  tushuntirib 
bering.
8.  Lazeming  tibbiyotda  qo ‘llanilishini  aytib  bering.
Hisobiash  algoritini
Bu  laboratoriya  ishini  bajarishda  o ‘tkazilgan  tajribalarda 
ekrandan  difraksion  panjaragacha  bo‘]gan  masofa  Lt  ning  turli 
qiymatlarida  1,  2,  3-  va  4-  tartibli  spektrlar  (k  =   1,  2,  3,  4) 
uchun ekranning 0 nuqtasidan chap va o ‘ng tomonlardagi  m ak- 
simumlargacha  bo‘lgan  masofalar  (X ‘  o ‘ng  tom on  va  X   1 chap 
tom on)  o ‘lchanib  yozib  olinadi.
d.,  I,  К,  X   .  X j1  kattaliklam ing  aniqlangan  va  berilgan  qiv- 
matlariga ko‘ra:
X -   (X ‘  + X “  ) / 2   Я -   (   X   ■
  d  ) / ( K  
I  )  -   ifodalardan

ekranda hosil boMgan maksimumlaiga ko‘ra lazer nurining toMqin 
uzunliklari qiymatlari hisoblanib topiladi va natijalar 3.7.2-jadvaiga 
yoziladi.
3.7.2- j a d v a l
Spektm ing 
tartibi,  К
Polosalar  orasidagi  masofa,  sm
sm
К
A
X '
I
X
11
1
1
2
3
4
Bu  hisoblashlarni  EHM   da  bajarish  uchun  yuqoridagi  ifo- 
dalardagi  kattaliklami lotin alfavitidagi  harflar bilan quyidagicha 
belgilab olamiz:
d   =   0,  i  =   1,  1  =   L(l),  К =   К,  X.1 =   XI (I),  X/1  =   X1(I),
X   =   Xh(I),  A  =   G(I),  Я  =   G l.
Hisoblash dasturi
10  REM  Difraksion  to ‘r  yordam ida  yorugMik  toMqin  uzun­
ligini aniqlash.
20  REM  L  —  ekrandan  to'rgacha  boMgan  masofa;  К  — 
spektr tartibi:  A —  ranglar;  X I , X2 — ranggacha boMgan  masofa; 
A  —  toMqin  uzunligi;  D  =   0,01,  N  —  ranglar  soni.
30  IN P U T   N  
40  FOR  1=1  TO  N
50  I N P U T   L ( I ) ,  XI  ( I ) ,  X 2 (I ) ,  A $ (I)  (A $  h a rfiy  
o'zgaruvchi)
60  N EX T  I 
70  FOR  1=1  TO  N 
80  X (I)= (X U I)+ X 2 (I))/2  
90  A (I)= X (I)*0,01/(L (I)  K)
100  N EX T  I
110  P R IN T   «D ifraksion  p an jara  y o rd am id a  yorugMik 
toMqinining  uzunligini  aniqlash»

120  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
ПО  P R IN I  I)—0,01,  «ranglar  soni  N =»;N
140  PRINT  «------------------------------------------------------------ »
150  PRINT  «1»;  «К»;  «А$»;  «L»;  «ХГ;  «Х2»;  «ХЗ»;  «А»
1()0  PRIN T  «------------------------------------------------------------ *
170  FOR  J= 0  TO  1
180  FO R  1=1  TO  N
190  PR IN T  U SIN G   «##  «;  I
200  PRINT  U SIN G   « # # # # #   «;  A$;
210  PRIN T  USIN G   « # # # # .# # #   «;  L(1,J),  X1(I).  X2(I), 
X3(l),  A(l)
220  NEXT  I
230  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
240  NEXT  J 
250  FO R  1=1  TO  N 
260  FOR  J=0  TO  1 
270  A (J)= A (J) + A( I ,J )
280  NEXT  J
290  A(I)  =   A (J)/2
300  PRIN T  AS(I),  A(l)
310  NEXT  1 
320  EN D
Ushbu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha  bajariladi:
A
В
С
D
£
F
G
H
I
К
AS
L
X I
X2
X3
X
1
1
1
= ( E l + F l) /2 0
=G1 V r,0,01/ 
D1*BL
B1  =  1,  B2  =  1,  B3  =  1,  B4  =  1.

8-laboratoriya  ishi.
REFRAKTOMETR  YORDAM IDA  ERITMA 
KONS ENTR ATS IYAS INI  YA  N U R   S IN D IR IS H  
K O ‘RSATK ICHINI  ANIQLASH
Kerakli  asbob  va  materiallar. 
1.  Refraktometr.  2.  Glisterin 
aralashmasining turlari.  3.  Distillangan suv. 4.  Pipetkalar.  5.  Priz- 
m alar  yuzasini  tozalash  uchun  paxta  yoki  bint.
Ishning maqsadi. 
Yorug‘lik nurining sinish qonunlari  bo‘yicha 
talabalar bilimini  chuqurlashtirish  va shu  qonunlar asosida  ish- 
laydigan  qurilm alar bilan  tanishtirish.
Nazariy  qism
Yorug‘likning  vakuumdagi  tezligi  с  ning  biror  muhitdagi 
tezligi  uga  nisbati  shu  m uhitning absolut  nur sindirish  ko‘rsat- 
kichi  deyiladi,  ya’ni:
n=   с /  v .
YorugMik vakuumdan biror muhitga o ‘tganida sinadi.  Bu sinish 
quyidagi  qonun  b o ‘yicha sodir boMadi:
n  =  sina /s in y .
Bunda:  a  —  tushish  burchagi;  y —  sinish  burchagi.
Agar yorug'Iik  optik  zichligi  kichik  m uhitdan optik  zichligi 
katta  m uhitga sinib  o'tsa,  sinish  burchagi  tushish  burchagidan 
kichik boMadi  (3.8.1-  rasm).
.Agar  yorug'Iik  optik  zichligi  katta  m uhitdan  optik  zichligi 
kichik m uhitga sinib o ‘tsa,  sinish burchagi  tushish burchagidan 
katta b o ‘ladi  (3.8.2-  rasm).

3.8.2-  rasm.
H ar qanday shaffof qattiq jism   yoki  suyuqlik o ‘ziga  xos  sin- 
dirish ko‘rsatkichiga ega. Eritmalarning sindirish ko‘rsatkichi unda 
erigan  qattiq  m oddalarning  konsentratsiyasiga  bog‘liq.  Demak, 
eritmaning sindirish ko‘rsatkichini aniqlash bilan konsentratsiyasi 
haqida hukm chiqarish  mumkin.  Eritmalarning konsentratsiyasini 
aniqlashda  qo ‘llanadigan  refraktom etm ing  ishlashi  xuddi  shu 
prinsipga asoslangan.
Suyuqliklam ing  sindirish  ko ‘rsatkichi  ulam ing  zichligiga, 
suyuqlikda erigan boshqa moddalarning konsentratsiyasiga bog‘liq. 
T ekshirishlar  k o ‘rsatadiki,  o d am lar  yoki  hayvonlar  kasal- 
langanda  ulam ing qoni,  siydigi va orqa  miya suyuqligidagi tuz. 
qand va oqsillaming konsentratsiyalari o'zgarib ketadi,  natijada 
ulaming  sindirish  ko‘rsatkichi  ham   o ‘zgaradi.  Shuning  uchun 
sindirish  ko ‘rsatkichining  norm al  qiym atdan  chetlashishiga 
qarab,  b a’zi kasalliklami  diagnostika qilish  mumkin.  Xuddi  shu 
maqsadda  tibbiyotda  va  veterinariyada  refraktom etrlar  keng 
qo'llaniladi.  Bundan  tashqari,  oziq-ovqat  sanoatida,  meva  va 
sabzavot  maqsulotlaridan  turli  xil  sharbatlar  tayyorlash  uchun 
ulaming tarkibidagi qand konsentratsiyasini bilish kerak.  Qishloq 
xo‘jaligida qand lavlagining pishib yenlganligini  aniqlash  uchun 
tarkibidagi  qand  konsentratsiyasini  bilish  kerak.  Bu  ishlarning 
ham m asida refraktometrlar ishlatiladi.
Tibbiyot,  vetennariya  va  oziq-ovqat  sanoatida  nemis  fizigi 
V.Abbe  ishlab  chiqqan  refraktometrlar  q o ‘llanib,  ular  yorug1- 
likning to ‘la qaytish  hodisasiga asoslanib ishlaydi.
YorugMikning to ‘la qaytishi yorug‘likning optik zichligi katta 
m uhitdan optik zichligi  kichik muhitga o ‘tishida ro‘y beradi.  M a­
salan, bu hodisa yorug'lik suvdan havoga yoki shishadan o ‘tishida

uchrashi  mumkin.  Biror  C yorug‘lik  m anbayidan  tarqalayotgan 
nurlar ikki  muhit chegarasiga turlicha burchak ostida tushayotgan 
bo‘lsin  (3.8.3-  rasm).
3.8.3- 
rasmda  a v  a 2,...,a n  lar  nurning  tushish  burchaklari, 
yv  y2,...,yn  lar  nurning  sinish  burchaklari  b o isin .  N urning  tu ­
shish  burchagini  orttira borib,  uning biror  aq iy m atin i topa ola- 
mizki,  unda  singan  nur  m uhitlar  chegarasiga  sirpanib  yo'nala- 
di,  bordi-yu  nur  j^dan  katta  burchak  ostida  tushayotgan  bo ‘lsa,
2-  m uhitdan  1  -  m uhitga  butunlay  o ‘tm aydi.  Bu  hodisani 
yoruglikning to'la  ichki  qaytishi deb yuritiladi.  Sinish  burchagi 
у =   90°  ga  mos  kelgan   burchakrii  to4a qaytishning chegaraviy 
burchagi deb  ataladi.
Chegaraviy burchak uchun  quyidagi tenglik o ‘rinli:
n  =   n0 ■
  sina .
Agar  num i  1-m uhitdan  2-m uhitga  yo'naltirsak,  nurlarning 
qaytuvchanligi  prinsipiga  asosan  ularning  yo'nalishi  o ‘zgaradi 
xolos.  Ammo  bu  holda  ,  chegaraviy  burchak  emas,  sinish 
burchagi bo‘lib qoladi.
r>
Л/ 

7
в
с Г '  
а
1 rrf\>n.
jfj
/   a.
-
_
X.
-
II- roti*l
3.8.3-  num.
3.8.3- 
rasmdan bilish  mumkinki,  С nuqtadan chap tom onda 
1-  muhitga  nurlar o'tadi,  am m o  С nuqtadan  o ‘ng tom onda  esa 
1-  muhitga  nur  o ‘tmaydi.  Shuning  uchun  1-  m uhit  tarafdan 
qarayotgan  kuzatuvchiga  С nuqtaning chap tom oni  yorug1, o ‘ng 
tom oni  esa qorong‘u  (xiralashgan)  holda  ko‘rinadi.
Endi  refraktom etm ing  ishlash  prinsipini  qarab  chiqaylik. 
Asbobning asosiy qisrr.i  ABCva A '5 ’C 'shisha prizmalardan tash- 
kil  topgan  boMib,  ular bir-biriga  gipotenuzalari  bilan  qo‘yilgan 
(3.8.4-  rasm).

ABC  prizm ani  yorituvchi  prizm a  (I),  A 'B 'C prizmani  esa 
o ‘lchash  prizmasi  (2)  deb  yuritiladi.  Tekshiriladigan  suyuqlik 
(3) esa ulaming orasiga yupqa qatlam tarzida joylashtiriladi.
Prizm alar  sindirish  ko^rsatkichi  katta  shisha-flintdan  tay- 
yorlangan.  Yorituvchi  prizm aning  AC asosining  sirti  yaxshilab 
silliqlanrnagan,  o ‘lchash  prizmasining  A ’C  asosi  esa  yetarli  da- 
rajada yaxshilab silliqlangan.  Suyuqlikni prizm alar orasiga tom i- 
zishni  osonlashtirish  uchun  1 -  prizm a  qo‘zg‘aluvchan,  maxsus 
ochib-yopilishi  m um kin  bo'lgan  yarim  qopqoqqa  o ‘m atilgan.
2  -  prizma  esa  q o ‘zg‘alm asdir.  Tekshiriladigan  suyuqlikning 
sindirish  k o ‘rsatkichini  o ‘lchash  uchun  qopqoq.  ya’ni  1  - 
prizm a  ko ‘tarilib,  2  -  prizm a  sirtiga  1—2  tom chi  suyuqlik 
tomiziladi va qopqoq yana yopiladi.  Bunda ikkala prizma sirtlari 
ustm a-ust  tushib  tom izilgan  suyuqlikning  yupqa  qatlam m i  o ‘z 
sirtlari orasiga oladi.
Yorituvchi  prizm aning  AB  sirtiga  tushgan  yorug‘lik  dastasi 
prizma  ichida  sinib  uning  A C  sirtiga  tushadi.  Bu  sirt  yaxshilab 
tekislanmaganligi uchun undan yorug'Iik nurlari sochilgan holda 
tarqaladi.  Suyuqlik qatlam idan o‘tuvchi  sochilgan nurlar 0°  dan 
90° gacha har xil burchak ostida o ‘lchash prizmasiga tushadi.  Su­
yuqlikning  sindirish  ko‘rsatkichi  prizm anikidan kichik  bolgani 
uchun A'C’sirt  bo‘yiab yo‘nalgan sirpanuvchi  (tushish burchagi

90° b o ‘lgan) nur o ic h ash  prizmasiga to la  qaytishning chegaraviy 
b u rc h a g i  o stid a   k irad i.  B oshqa  n u rla rn in g   h am m asi  esa 
chegaraviydan  kichik  burchaklar  ostida  o ‘tadi.  Biz  qarayotgan 
sirpanuvchi  n u r  3.8.4-  rasm da  y o ru g lik   dastasining  o ‘ng 
tom onidagi  chekkasida joylashgan.  Tekshiriluvchi  suyuqlikdan 
o ic h ash  prizmasiga tushuvchi sirpanuvchi nurdan boshqa nurlar 
ikkinchi  prizm asidan  sirpanuvchi  nurga  nisbatan  chaproqdan 
chiqadi.  O ic h ash  prizm asidan chiqayotgan bu nurlam i obyektiv 
linzasi yordamida shkala joylashgan fokal tekislikda yig‘iladi. Natijada 
sbkalaning  chap  qismi  yoritilgan,  o ‘ng  qismi  esa  xira  (nurlar 
tushmayotganligi  uchun)  b o ia d i.
Shunday  qilib,  shkalaning  yorug‘  va xira  qismlari  chegara- 
sidagi  b o lim i,  t o l a   qaytishning  chegaraviy burchagini  topish 
im konini  beradi.  Am m o  am alda  t o l a   qaytishning  chegaraviy 
burchagi  o ‘miga  sirpanuvchi  nurning  o ic h a s h   prizm asidan 
chiqish burchagi  a m   o ic h a s h  oson.  Shkalaning yonida  a  ning 
qiym atlarini  em as,  balki  unga  m os  n u r  sindirish  k o ‘rsat- 
kichlarining qiymatlari va tekshirilayotgan suyuqlikning sindirish 
ko‘rsatkichlari ham  bevosita ko‘rsatilgan b o iad i.  Agar yorituvchi 
prizm aga  oq  y o ru g lik   dastasi  tushsa,  shkalada  yorug‘  va  xira 
qismlar chegarasida b o ‘yalgan m anzara vujudga keladi.
Shkalaning  yoritilgan  va  xira  qism larining  keskin  chegarali 
m anzarasi  esa prizm alarni  m onoxrom atik y o ru g lik  bilan yori- 
tilganidagina ro‘y beradi.  Buning uchun obyektiv oldiga dispersiya 
kompeiisatori joylashtiriladi.  Refraktom etr asosiy qism larining 
joylashishi  3.8.5-  rasmda ko‘rsatilgan. Asbobning optik qismlari 
og‘ir  asosga  o ‘rnatilgan  tik   ustunga  m ahkam langan  m etall 
qutichaga joylashtirilgan.  Q utichaning ustki qismida qo ‘zg‘aluv- 
chan  yorituvchi  prizm a  (1)  va  qo ‘zg‘almas  o ic h a s h   prizmasi 
(2)  bor.  Yorituvchi  prizm ani  o ic h a s h   prizm asi  ustiga  yot- 
qizilganda ular orasida 0,1  m m  kenglikda b o ‘sh joy qoladi.  Uni 
tajribada  tekshirilayotgan  suyuqlik  (eritm a)  bilan  to ld irilad i. 
Y oritkich  (4 )d an   y o ru g lik n i  d a rc h ala r  (3)  orqali  h ar  bir 
prizm aga  yuborish  m um kin.  Bir  uchida  o ‘zgaruvchan  tok 
ta rm o g lg a   ulash  uchun  vilkasi  bor  shnurning  ikkinchi  uchi 
yoritkich lampasiga biriktirilgan  (5).  O ic h a sh  vaqtida yoruglik 
asbobning  optik sistemasidan  o ‘tib,  shkalani yoritadi,  u  dastak-

L
\
in
3.8.5-  rasm.
3.8.6-  rasm.
(7)ga  o ‘matilgan  okular  (6)  orqali  kuzatiladi  Okulami  shkala 
bo‘ylab siljitish uchun dastak (7)ni harakatga keltirish kerak. Yorug‘ 
va  xira  qismlaming  yaqqol  chegarasini  hosil  qilish  uchun  richag
(8)  buraladi.  R efraktom etrning  okularidan  kuzatganim izda 
okularning fokal tekisligida joylashtirilgan ikkita konsentrik shkalani 
va vizir chizig‘ini  ko‘ramiz.  Ularning  chap tomondagisi  bevosita 
sindirish  ko‘rsatkichining  qiymatlari  bo'yicha darajalangan,  o'ng 
tomondagisi  esa sindirish ko‘rsatkichining u yoki bu qiymatlariga 
mos keladigan eritmadagi glitserin konsentratsiyalarining foizlarda 
ifodalangan  qiymatlari  ko‘rsatilgan  (3.8.6-  rasm).
3.8.6- 
rasmdagi  1-  shkaladan  istalgan  shafTof eritm a  uchun 
foydalanish  m um kin.  2-  shkaladan  esa  faqat  qand  eritmasi 
(glitserin) bilan ishlaganda foydalaniladi, boshqa eritmalar uchun 
u  no to ‘g‘ri  boMadi.  Agar tajribani  nurning  sirpanib  o ‘tish  usuli 
bilan  (3.8.4-  rasmdagidek)  bajarsak,  pastki  darcha  yopilib,  nur 
yuqoridagi  darachadan yoritish  prizmasiga tushiriladi.  O ’lchash 
vaqtida vizir chizig‘i ko‘rish  maydonining xira va yorug‘  qismlarini 
chegaralab turuvchi  chiziq bilan  ustm a-ust tushganda shkalaning 
chap tom oni  sindirish  ko‘rsatkichi  n  ning,  o ‘ng  tomoni  esa n ga 
mos  kelgan  eritm a konsentratsiyasi  С ning  qiymatlarini  ko‘rsa-

refraktometr yordamida n va  С laming qiymatini bir vaqtning o‘zida 
aniqlay olamiz. Aniq o ‘lchash ishlarida suyuqlik haroiatini ham bilish 
kerak.  Laboratoriya mashg‘ulotlari vaqtidagi o ‘lchashlarda unchalik 
katta  aniqlik  talab  qilinmaganligi  uchun  tekshiriladigan  suyuqlik 
haroratini  o'zgarmas  holda  saqlab  turish  shart  emas.  Elektron 
refraktometrning rasimi zarvarraqda keltirilgan.
Ishni  bajarish  tartibi
1. Tajribani o‘tkazishda aw al yorituvchi prizma ko‘tariladi va 
ikkala prizm a sirtlarining tozaligi tekshiriladi.  Prizm alaming sirti 
distillangan  suv  bilan  yuviladi,  so‘ngra  toza  quruq  m ato  bilan 
artiladi.
2.  0 ‘lchash  prizmasining  o ‘rtasiga  pipetka  yordam ida  2—3 
tom chi distillangan suv tomiziladi va o ‘lchash prizmasining ustini 
yorituvchi prizma bilan yopiladi.
3.  Biz qaiayotgan usulda yorug‘lik prizma ustidagi darchadan 
tushiriladi, bunda o ic h ash  prizmasi tom onidan qo‘yilgan  darcha 
yopib a o ‘yiladi.
4.  Kom pensator  dastasini  aylantirish  bilan  ko‘rish  maydo- 
nining yorug‘  va xira chegarasidagi bo ‘yalish yo‘qotiladi.
5.  Distillangan  suv  uchun  ko‘rish  m aydonining  vorug‘  va 
xira  q ism larin i  chegaralovchi  p u n k tir  ch iziq n in g   vaziyati 
aniqlanadi.  Agar  tajriba  to ‘g‘ri  o ‘tkazilayotgan  b o ‘lsa  va  asbob 
o ‘lchash vaqtida to‘g‘ri ko‘rsatsa,  distillangan suv 20° С haroratda 
b o 'lg an id a   k o ‘rish  m aydonining  yorug‘  va  xira  qism larini 
chegaralovchi chiziq vizir chizig'i  bilan ustm a-ust tushirilganda 
shkalaning k o ^ a tis h i  t  -   1,333 ga  (o‘ng tom ondagi shkalaning 
ko'rsatishi  0  bo‘limga)  to ‘g‘ri  keladi.
6.  Prizm alar siiti  yuqorida aytilganidek qaytadan tozalanadi, 
yumshoq quruq mato bilan artiladi. Yorituvchi prizm ani ko‘tarib, 
o ‘lchash  prizm asining  o ‘rtasiga  1—2  to m ch i  tekshiriluvchi 
eritm adan  tom iziladi  va  yoritiluvchi  prizm a  yopiladi.  K o‘rish 
maydonida  yorug1  va  xira  qismlaming  yaqqol  chegarasi  hosil 
qilingach, sindirish ko‘rsatkichi va eritm a konsentratsiyasi yozib 
olinadi.
Tajriba kamida  5 marta takrorlanadi.

7.  Xuddi  shu  usuldagi  oMchashlar turli  konsentratsiyali  erit- 
malarning  har  biri  uchun  5  m artadan  takrorlanadi.
8.  3.8.1 - jadvalga olingan natijalar  yoziladi.
3.8.1-  j a d v a l
T ajribalar
soni
G litserin  aralashm asi
10%
20%
30%
40%
50%
nj
c
,
",
C;
ni
c ,
л1
ci
ni
с 1
1
2
3
0
‘rtacha
9. 
H ar  b ir  aralashm a  uchun  o ‘rtacha  nur  sindirish  ko‘r- 
satkichini  topib,  n  va  c.  %  lar  orasidagi  bog‘lanish  grafigini 
qurib,  nom a’lum  aralashm aning  konsentratsiyasini  aniqlaymiz 
(  3.8.7-  rasm).
M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Absolut  va  nisbiy  nur  sindirish  ко ‘rsatkichlari  deb  nimaga 
aytiladi?
2.  Yorug‘likning  to ‘la  qaytish  hodisasi  qanday  tushuntiriladi?
3.  Refraktometrning  optik  qismlari  sxem ada  qanday 
joylashgan ?
4.  Kompensator  qanday  vazifani  bajarishga  m o‘ljallangan?

5.  Refraktometrning  asosiy  qismlarini  aytib  bering.
6.  Entmaning  sindirish  k o ‘rsatkichi  nimalarga  bog‘liq?
7.  Refraktometr  qo ‘llanishiga  misollar  keltiring.
Hisoblash  algoritmi
Bu  laboratoriya  ishini  bajarishda  o ‘tkazilgan  tajribalardan 
berilgan konsentratsiyasi  m a’lum b o ‘lgan  va  nom a’lum boMgan 
suyuqliklaming  n u r sindirish  ko‘rsatkichlari  refraktometr  quril­
masi yordamida o'lchanadi  (1-jadval).
1  - j   a  d   v  a  I
с1
C,
c2
c,
C4
c,
c \
n
nl
n2
пз
П4
«5
п ы
"a
Olingan natijalarga ko‘ra koordinata sistemasida abssissalar o‘qiga 
eritm a konsentratsiyasi  С  qiymatlarini va ordinatalar o'qiga nur 
sindirish  ko‘rsatkichi  n  qiym atlanni  joylashtirib,  nur  sindirish 
ko‘rsatkichi  bilan  eritm a  konsentratsiyasi  o ‘rtasidagi  n  = f ( C  )  
yoki  c.  =   &(n  )   bog‘lanish  grafigini  chizib,  shu  grafikdan 
nom a’lum  eritm alarning  aniqlangan  nur sindirish  ko‘rsatkichi- 
ga ko'ra konsentratsiyasi aniqlanadi.
Shu  jaravonni  EHM   da  bajarish  uchun  dastur  yozishdan 
oldin  1-  jadvaldagi  kattaliklam i  lotin  alfavitidagi  harflar  bilan 
almashtiramiz:
C, =   C(I)  =   x(I),  n  =   A'(l)  =   Y(I).
Hisoblash dasturi
10  REM  Refraktometr yordam ida  eritm a  konsentratsiyasini 
va  nu r  sindirish  ko'rsatkichini  aniqlash.
20  REM  n  —  sinish;  C —  konsentratsiya;  К   —  eritm alar 
soni;  n  —nurning  sinish  ko'rsatkichi.
20  IN PU T   N 
30  FO R   J=1  TO  К 
40  FO R   1=1  TO  N 
50  IN P U T   n(  I,  J),  C (I,J)
60  N EX T  J

70  n (J)= n (J )+ n (I,J )
80  C (J)= C (J )+ C (I,J )
90  N EX T  I
100  FO R  J=1  TO  К
110  n ! (J )= n (J )/N
120  C l(J )= C (J ) /N
130  N EX T  J
140  CLS:  SSREEN   2
150  L IN E   (1 0 ,180)-(250-180)
160  LTNE  (10,180)-( 10,10)
170  FO R   1=1  TO  К
180  PSET  (10+3  C l((J),1 8 0 -n l(J)-5 /1 0 ) 
190  N EX T  I 
200  E N D
Ushbu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha  bajariladi:
Refraktometr yordam ida eritm a konsentratsiyasini va nur 
sindirish  ko‘rsatkichini  aniqlash
A
В
С
D
E
F
1
nl
C l
N 2
C2
n3
C3
2
3
1  1
Enl
S C I
Sn2
S C  2
En3
S C 3
A
В
n l  o‘rt
C l  o ‘rt
n2  o‘rt
C2  o ‘rt
n3  o ‘rt
C3  o ‘it
n4  o ‘n
C4  o ‘rt
N x
A va В ustunlar bo‘lib «vstavka» boMimidan diagramma orqali graf;k 
chiziladi. nx mos cx topiladi.

9-laboratoriya  ishi.
POLYARIM ETR  YORDAM IDA  ERITMALARDAGI 
OPTIK  AKTIV  M ODDALARNING 
K O NSEN TR ATSIYA SINI  A NIQ LA SH
Kerakli  asbob va materiallar. 
1.  Polarimetr.  2.  Eritma uchun 
trubkalar.  3.  Chizg‘ich.  4.  Etalon va tekshiriluvchi eritmalar.
Ishning  maqsadi.  Qutblantiruvchi  asboblaming  tuzilishi  va 
ishlashi bilan tanishish.  Polarimetr yordamida eritmalardagi qand- 
ning  konsentratsiyasini  aniqlash  usulini  o ‘rganish.
Nazariy  qism
M aksvellning  elek tro m ag n it  t o ‘lq in   nazariyasiga  k o ‘ra, 
y o ru g ‘lik  nu ri  t o ‘lq in   uzunligi  4000  A  d a n   8000 
a
  gacha 
(1 
a
  =10~8sm ;  X  —  4000+8000) 
a
  )  b o ‘lgan  elek tro m ag n it 
t o ‘lq in la rd a n   ib o ra t.  Y o ru g ‘lik   t o ‘lq in in i  ta sh k il  q ilg an

>
o ‘zgaruvchan  elektr  m ay d o n   kuch lan gan lig i  (E)  va  m ag n it
m ayd o n   kuch lan g an lig i  (# )  vektorlari  o ‘zaro  tik   y o ‘nalgan 
b o ‘lib,  t o ‘lq in n in g   ta rq a lis h   y o ‘n a lish ig a   p e rp e n d ik u la r 
b o 'lg a n   tek islik lard a  teb ran ad i 
( £ 1 5 ) ;  
( H ±3)-,  ( E 1 H L 3 ) .  
S huning  u c h u n  yo ru g ‘lik nuri  k o ‘ndalang  t o ‘lqin d an   iborat. 
Yorug‘lik nuri m uhitga  tushganda undagi elektronlarga asosan 
o ‘zg aru v ch an   elek tr  m aydoni  t a ’sir  qiladi  (m ag n it  m a y d o ­
n in in g   t a ’siri ju d a   kuch siz  b o ‘ladi). 
E
q
 
»   HQ. 
E 0
 
/
H 0 
= 
377  . 
S h un in g   u ch u n   vo ru g ‘lik  t o ‘lq in id a  elektr  m ay d o n   k u ch - 
lan g an lik   vek to rin in g   te b ra n ish ig a   e’tib o r  b erilad i  (3 .9 .1 - 
rasm ).
Elektr vektorlari  har xil  tekisliklarda tebranadigan  nuiga  tabiiy 
nur yoki qutbianmagan nur deyiladi.  Elektr vektori aniq bir tekislikda 
tebranadigan  nur  qutblangan  nur  deyiladi  (3.9.2,  3.9.3-  rasmlar).
Elektr  vektori  tebranayotgan  tekislikka  qutblanish  tekisligi 
deyiladi.  Yorug‘lik m anbayidan tabiiy n u r tarqaladi.  Tabiiy nur 
ayrim  kristallardan o ‘tganda  (m asalan,  island shpati,  turm alin)

3.9.1-  rasm
в
Yorugliknuri
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- p .
3.9.2*  rasm
л ■
  __^
F
Yorug‘!ik nuri
3.9.3-  rasm.
qutblangan  nur  hosil  b o ‘ladi.  Bunday  kristallarga polarizator- 
lar  deyiladi.  Qutblangan  nurning  qutblanish  tekisligi  analiza- 
to r yordamida aniqlanadi.  H ar qanday polarizatordan analizator 
sifatida foydalansa b o ‘ladi. Yorug‘lik  nurlari  b a’zan  dielektrik- 
lardan  (suv,  shisha)  qaytganda  ham   qutblanadi.
Bryuster  qoouni.  YorugMik  tushish  burchagining  tangensi 
dielektrikning absolut  sindirish  ko‘rsatkichiga teng b o ‘lsa,  qayt- 
gan  nur to ‘liq  qutblanadi  (3.9.4-  rasm):
tga  =   n.
Bunga  Bryuster  qonuni  deyiladi.  Burchak    ga  Bryuster 
burchagi deyiladi.

3.9.4-  rasm.
H ar qanday qutblangan  nur m a’lum   intensivlikka ega.  Agar 
bunday  nu r  an alizato r  orqali  o ‘tkazilsa,  uning  intensivligi 
o ‘zgaradi.  Intensivlikning  qanday  o ‘zgarishi  polarizator  bilan 
analizator  qutblanish  tekisliklari  PP  va  AA  ning  bir-birlariga 
nisbatan joylashishiga bog‘liq  (3.9.5-  rasm).
Tabiiy  yorug'lik  nuri  kristallning  bosh  optik  o ‘qi  bo ‘yicha 
o'tayotgan  b o ‘lsa,  u  holda  bu  n u r  shu  kristalldan  chiqqandan 
so‘ng  o ‘zining  xossalarini  o ‘zgartirm avdi,  lekin  ko‘p  hollarda 
yassi  qutblangan  yoruglik b a’zi bir kristallarga tushganda (kvars, 
kinovar)  b'vektorning  tebranish  tekisligi  qandaydir burchakka 
buriladi,  bunday moddalarga optik aktiv moddalar deb ataladi.
Optik aktiv moddalarga qand eritmasi  ham kiradi.  Optik aktiv 
m oddalarda  £  vektori  tebranish  tekisligining  burilish  yo‘nalishi 
h ar  xil  b o ‘ladi.  E  vektori  teb ran ish   tekisligining  burilishi

kiizntuvchi  udm n  so: it  sliclkasi  yo'nalishida bo‘lsa, bunday modda 
huruvihi deb ataladi.  Agar soal strelkasi yo‘nalishiga tes - 
kari  bo  Isa,  bunday  modda  chapga buruvchidah ataladi.
Ko‘p  moddalar,  masalan:  kvars,  2 xil modifikatsiyada mavjud 
bo'ladi.  Birinchisi o'ngga bursa,  ikkinchisi chapga buradi.  Optik 
aktiv  m oddalar  eritm asidagi  qutblanish  tekisligining  burilish 
burchagi 
q> 
shu  m oddaning  konsentratsiyasi  С  ga,  nurning 
suyuqlikdagi  yo‘li  uzunligi  I ga  to ‘g ‘ri  proporsional,  ya’ni
< Р = Ы Л 1   ■  О - 
(3-9.1)
Bu  yerdagi  [
ct
()]  —  proporsionallik  koeffitsiyenti  yoki  solish­
tirm a  burilish burchagi  b o ‘lib,  u
 
(3.9.2)
ifodaga  ko‘ra  I =   1  dm  va  C =  1  g/sm 3 bo'lgandagi burilish  bur- 
chagiga teng.
(p ni graduslarda,  / ni  dm  larda va  С ni g /sm 3 larda ifodalash 
qabul qilingan.
Solishtirma burilish burchagi tempeiaturaga bog‘liq va yoruglik 
to ‘lqin uzuniigining kvadratiga taxm inan teskari proporsional.
Y uqoridagilardan  n o m a ’lum   e ritm alar  konsentratsiyasi
(3.9.1) formulaga  ko‘ra quyidagi  form uladan topiladi:
c . = < p j   а д   •  о .  
(3.9.3)
Bu  usul biofizik tadqiqotlarda va tibbiyotda siydikdagi  qand - 
ning  konsentratsiyasi ni  aniqlash  uchun  keng  q o ‘llaniladi.  Bu 
usulda  q o ‘llaniladigan  qurilm aga  polarimetr  yoki  saxarimetr 
deyiladi.


A
3.9.6  -  rasm.

3.9.6- 
rasmda  qutblanish  tekisligining  burilishini  kuzatish- 
ning eng sodda qurilm asi berilgan.  — yorugMik m anbayi,  2 ta 
Nikol  prizm asidan  ( P  —  polarizator;  A  —  analizator),  ara- 
lashm a  quyiladigan  T —  trubkadan  iborat.  Trubkada  suyuqlik 
yo‘q  holatda  analizatorni  shunday  burish  kerakki,  kelayotgan 
yorug‘lik butunlay o‘chsin  (Nikol  prizm alar bir-biriga tik).  Agar 
trubkani  suyuqlik  bilan  toMdirib  qo'ysak,  u  holatda  tebranish 
tekisligining burilishi  natijasida kuzatish sohasida yorugMik hosil 
boMadi. Analizatorni bu sohada yana qorong'ulik  hosil boMguncha 
b u ris h   k e ra k ,  (p  b u r ilis h   b u rc h a g i  E  v e k to r  te b r a n is h  
tekisligining burilishiga teng boMadi.
Ishni  bajarish  tartibi
1.  Polarimetr tok manbayiga ulanadi.
2.  P o larim etr  quyish  trubkasining  yuqori  qism idagi  M 
qopqog‘i  ochilib,  T  trubka  olinadi  va  uning  uzunligi  /n  oMcha- 
nib,  qiymati  (dm)  da  yoziladi.
3.  Trubkaga distillangan suv solinadi va polarimetming ko‘rish 
trubkasiga qo'yilib,  A/qopqog‘i yopiladi.
4.  Kremolyer  К ni  burash  bilan  a,  ko‘rish  trubkasida  kuza­
tish sohasining burchagini  qorong‘ilikka  keltiramiz.
5.  a 2 okulam ing  nonus shkalasidan burilish  burchagi 


 
ning 
qiymati  yoziladi.  Distillangan  suv  uchun 


 
0  bo‘lishi  lozim.
6.  Asbobning  o'zgarm as  proporsionallik  koeffitsiyentini  to ­
pish  usuli:  trubkaga  konsentratsiyasi 
m a’lum  boMgan  qandli 
ara lash m a   quyiladi  va  p o la rim e tm in g   k o ‘rish  tru b k asig a 
joylashtirilib,   qopqoq  yopiladi.
7.  A kremolerni burash bilan  kuzatish  sohasini bir xil  qoron- 
gMlikka keltiriladi.
8.  a2  okularning  nonius  shkalasidan  qutblanish  tekisligi 
burilish  burchagining  qiymati 
(p
 
yozib  olinadi.
9.  Topilgan  (pv  C.  va  /0  ning qiymatini  formulaga qo ‘yib,
(p\
f^oli  = ---- ning qiymati  hisoblab topiladi.
A)  ^
10.  Qolgan m a’lum  CT  C ,,... konsentratsiyali eritmalar uchun 
ham  6,  7,  8  va  9  bandlam i  takrorlab  [^0]2,  f^0]3,  [

proporsionallik koeffitsiyenti  (solishtirma burnish burchagi)  ning 
qiym athri  topiladi  va:
In i  =  W ,   + 
\%\i +  \%U +
  1<РоЬ+  K b /   5
ifodadan[
I  I.  N om a’lum  C n  va  Cn   konsentratsiyali  eritm alar  uchun
6,  7,  8  bandlam i  takroriy  bajarib,  
  burilish  burchagi  qiy­
matlari  yozib olinadi.
12.  Topilgan  [
(p^,(px2  va  lu  ning  qiymatlariga  ko‘ra  n o ­
m a’lum  konsentratsiyali  eritm alar  konsentratsiyasi ni  (C  n,  C^)
Cx =   

  /   (/„  • 
Ш )
form uladan topiladi.
13.  3.9.1 - jadvalga topilgan qiyTnatlarni  yoziladi.
3.9.1- j  a  d v a  I

A ialashm alar  uchun
Proporsionallik
Trubka  iszuuligi  /0
%
burilish  burchagi  (ф,")
koeftksiyenti  ( f f 0{,  )
(dm)
1.
c ,
2.
C,
3.
C,
4.
5.
C,
6.
с
,
7.
c „
[
=
Mustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Qanday  nurga  qutblangan  nur deyiladi?
2.  Polyarizator va  analizator nima ?
3.  Solishtirma  burilish  burchagi  nima?
4.  Polarimetr  qanday  tuzilgan?
Hisobiash  algoritmi
Bu laboratoriya ishini bajarishda o'tkazilgan tajribalar natija- 
siga  ko‘ra,  berilgan  eritmalamirig  konsentratsiyasi  С  ga  mos, 
undan  o ‘tgan  nurning  burilish  burchagini  ©  polarim etr  yor­
dam ida o ‘lchab,  quyidagi qiymatlar jadvalini hosil qilamiz:

С  (%)
c ,
c .
с
X
.  .   .
с
n
®,(°)


ъ
%
*  •
%
Bu qiymatlami va /„ =   8 dm eritma solingan  trubka uzunligiga 
o ‘!chab:
q>t
too).  = J ^   —  formuladagi  kattaliklar  o ’rniga  qo‘yib,  su-
yuqlikdan  o‘tayotgan  num ing  solishtirma  burilish  koeffitsiyenti 
aniqlanladi.
i
[%].  ning  topilgan  qiym atlam i  o ‘rtachasi  [
]./n

i
=i
ifodadan topiladi.
xi__
Topilgan  qiym atlarga  k o ‘ra, 
n  ~ [ ^ 0]-/0  f ° rm u ' a dan
n o m a’lum  eritm alar  konsentratsiyasi  hisoblanib  topiladi  va 
yuqoridagi  3.9.5 - jadvaiga yoziladi.
Bu  hisoblashlarni  EHM   da  bajarish  uchun  yuqoridagi  ifo- 
dalardagi  kattaliklami lotin  alfavitidagi  harflar bilan quyidagicha 
belgilab olamiz:
a
  =  
c ( i ) ,  
0
=   P (i),  w x =   W ) ,   t o
=  
L >
  & > ] =  
к \ , c   =   e x .
Hisoblash  dasturi
!0  REM  Polyarom etr  yordamida  eritmalardagi  optik  aktiv 
m oddalarning  konsentratsiyasini  aniqlash.
20  R EM   T a jrib a la r  soni  —  N ,  К  —  p ro p o rsio n a llik  
k o effitsiyenti;  L  —  tru b k a  uzunligi  L  =   8;  С  —  eritm a 
konsentratsiyasi,  burilish  burchak  soni  3  ta.
30  IN P U T   N ,  L 
40  FOR  1=1  TO  N 
50  IN P U T   C(I)
60  FOR  J=1  TO  3 
65  IN P U T   F  (I,  J)
70  F = F + F (I,J)
80  F Y (I)= F /3  
90  K (I)= F Y (I)/(C (I)  L)

100  K = K + K (I)
110  NEXT  1
120  K l=K /'iN
130  F O R l= l  TO  N
140  D K (I)= A B S (K 1-K (I))
150  D K = D K + D K (I)
160  NEXT  I 
170  DK1  = D K /N  
180  E K = 1 0 0 D K 1 /K 1
190 PR IN T «Polyarometr yordamida eritmalardagi optik aktiv 
m oddalam ing  konsentratsiyasini  aniqlash»
200  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
210  PR IN T  «Trubka  uzunligi  L=8»,  «tajribalar  soni»,  N
220  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
230  PR IN T  «1»;  «С»;  «FY»;  «К»;  «D K ’
240  PR IN T  «------------------------------------------------------------ »
250  FO R  1=1  TO  N 
260  PRINT  I
270  P R IN T   U S IN G   « # # # # .# # # » ;  C (I),  FY (I),  K (I), 
DK (I)
280  NEXT  1
290  PRIN T  «------------------------------------------------------------ »
300  PRIN T «Proporsionallik koeffitsiyenti»;  «Absolut xato»; 
DK,  «Nisbiy  xato»;  EK 
310  END
Ushbu  hisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha  bajariladi:
Polyarometr yordamida eritmalardagi optik aktiv moddalam ing 
konsentratsiyasini  aniqlash
A
В
С
D
E
F
G
С
F I
F2
F3
FY
D K
D K
1.
= ( B i + e i + D ] ) / 3
=E L /(F 2-8)
=A B S(F 10-F 1)
2.
3.
4.
5.

IQ-lahoratoriya  ishi,
FO TO K O L O R IM E TR D A   RANGLI 
SUY U Q LIK LA R N IN G   K O N SE N T R A TSIY A SIN I 
A N IQ L A SH
Kerakli  asbob  va  m ateriallar. 
1.  F o to k o lo rim e tr  (F E K ).
2.  H ar xil  konsentratsivah  rangli  eritma.
Ishning  maqsadi. 
Fotokolorim etrlarning  tuzilishi  va  rangli 
suyuqliklar  konsentratsiyasini  aniqlashning  fotom etrik  usulla- 
rini  o ‘rganish.
Nazariy  qism
M uhitda tarqaluvchi  yorugMikning intensivligi  m odda  m o- 
lekulalari  (atom lari)  yutishi  va  sochishi  natijasida  kamayishi 
m um kin.
Yoruglikning  yutiiishi  deb,  yorugMikning  istalgan  muhit  orqali 
o'tishi vaqtida yorug‘lik energiyasining boshqa eneigiya turlariga aylanishi 
natijasida zaiflanishiga aytiladi. Yomg‘likning modda tomonidan yutish 
qonuni aniqlaniladi. Agar qalinligi /  boMgan moddaning uncha katta 
boMmagan   qalinlikdagi  boMagi  olinsa  (3.10.1-  rasm),  bu  qatlam 
yorugMikni yutganda yorug'lik intensivligining zaiflanishi  (dJ) qatlam 
qalinligiga dl va qatlam yuzasiga tushayotgan yorugMik intensivligiga 
(J)  to‘g‘ri  proporsional  ravishda  o ‘zgaradi,  ya’ni
3.10.1-  rasm. 
-231  -

dJ 
=  

xx  J ’ 
dl.
 
(3.10.1)
litindu:  Xi.  —  yutilishning  m onoxrom atik  natural  ko‘rsatkichi, 
«—» ishora yorug'lik moddadan o‘tganda intensivligining kamayi- 
shini  bildiradi
(3.10.1) 
itodani  integrallab  va  tegishli  chegaralar  b o ‘yicha 
hisoblab,  quyidagi  natijani  olamiz:
■h 

d J /J   =   ~ x x '  dl,
 

dJ!J
  = 
- Xxj dl ,   Ы  
= - Xx  1
 &
Jo 
0
InJj  - l n J a  = ~Xx  I,  In(Jj I J0 ) = -%л
  Л 
J t / J u = e   ZiJ,
J , = J 0 e-Xi'. 
(3.10.2)
Bu  Bugeming  yorug‘lik  yutilishining  eksponensial  qonuni- 
dir.  Shifokor va biologlar uchun yorug'likning  eritmalarda  yuti- 
lishini o ‘rganish katta ahamiyatga ega.  Moddalarda yorug'likning 
yutilishi,  yorug'lik fotonlari  bilan o‘zaro ta ’sirlanuvchi  m oleku­
lalaming konsentratsiyasi  C ga ham  bog'liq.  Buger-Lambert-Ber 
konsentratsiyani  ham   hisobga  oluvchi  yutish  qonunini
J j ~ J 0  e~Xtc> 
(3.10.3)
shaklda yozishdi. Bunda:*,  — moddabirlikkonsentratsiyasigato‘g‘ri 
keluvchi  yonig‘lik  yutilishining  natural  ko‘rsatkichi.  Laborato- 
riya  amaliyotida  Buger-Lam bert-Ber  qonunini,  odatda,  asosi 
10 bo ‘lgan ko‘rsatkichli  funksiya orqali  ifodalanadi:
J , = J 0  1(T*' c l . 
(3.10.4)
Bunda:  x'l — Xi  ga o ‘xshash yutilish ko‘rsatkichi bo'lib,  uning
qiymati  xj  =  0,43  x,
 
ga  teng,  chunki 
e
  -  
10°-43 
.
Berilgan jism  yoki  eritma  orqali  o‘tuvchi yorug‘lik oqimining 
shu jism ustiga tushgan nurlar oqimiga nisbati 
o ‘tkazish koeffitsiyenti 
deyiladi.  Uni intensivliklar nisbati kabi quyidagicha ifodalanadi:
т = Jl IJ- 
(3.10.5)
O'tkazish  koeffitsiyentiga  teskari  kattalikning  o 'n li  logarifmiga 
m oddalam ing  optik  zichligi
 
deyiladi:

D = lg (l/r)  = Lg(J0 / J/ )   = x'l  с  I. 
(3.10.6)
B u g er-L am b ert-B er  qonuni  asosida  eritm adagi  m odda 
konsentratsiyasini  aniqlashga  d o ir  q ato r  fotom etrik  usullar 
ishlab  chiqilgan.  Bu  usullarda  eritm aga  tushayotgan  va  undan 
o ‘tgan  yorug‘lik  oqim larining  intensivligi  o'zgarishiga  ko‘ra 
eritm alarning  nur  o ‘tkazuvchanlik  koeffitsiyenti  yoki  optik 
zichligi  bevosita  o'lchanadi.  K onsentratsion  kolorim etriyada 
ishlatiluvchi  qurilm alar kolorim etrlar degan  nomga egadir:  Ular 
subyektiv  (v izu al)  va  obyektiv  (fo to e le k tro k o lo rim e trik ) 
qismlai^a ajratiladi.
FEK tipidagi fotoelektrik kompensatsion kolorimetming tashqi 
ko'rinishi (oldi va orqa tomonidan)  3.10.2-  rasmda berilgan.
Orqa  tomonidan  ko‘rinishida
1,2.  0 ‘lchov  asbobi  (mikro- 
ampermetr)ning korpusi. 3. Asbobni 
tok manbaiga ulash shnuri. 4. Saq- 
lagich (Predoxranitel). 5. Kalit (Pere- 
kluchatel).  6.  Orqa  tomon  qop- 
qog‘ining  vinti.  7.  Asosga  mah- 
kamlangan qoplama. 8.  Ustki qop- 
lamani asosga mahkamlash vinti.
Bir  panelli  asbob  ko ‘rini- 
shining  optik  sxemasi  3.10.3- 
rasmda keltirilgan.
M a n b a d a n   (1 )  c h iq q a n  
yorugMik  linza  (3)  yordamida 
p a r a lle l  n u rla rg a   a y la n ib
Oldi  tomonidan  ko‘rinishi
1. 
0 ‘lchov asbobi (mikroampermetr). 2. Kyuveta solinadigan bo‘lim 
qopqog‘i. 3, 4.  Qurilmaning asosi. 5  Nur yutuvchilami almashtiruvchi 
tutqich.  6.  Kyuvetalami  almashtiruvchi tutqich.  7.  Mikroampermetr 
ko‘rsatkichini  «100»  nuqtaga kel­
tiruvchi tutqich.  8.  Mikroamper­
metr  ko‘rsatkichini  «0»  nuqtaga 
keltiruvchi tutqich.

Г
DCS 
БЧ

i
 
|
v  11 v
ID
11  9
3.10.3-  rasm.
kyuvetalardan  (8)  o ‘tadi  va  fotopriyom nikka  (6)  tu sh ad i. 
S p ektrning  m a ’lum  q ism id a  ishlash  u c h u n   rangli  sh ish a 
plastinalar  (2)  ishlatiladi.
To'siq  (4)  fotopriyomnikka tushadigan  yorug‘lik yo‘lini  ber- 
kitadi.  Kyuvetali kamerani shisha plastina (7) muhofazalaydi.  Pona 
(5)  fotopriyomnik  oldida joylashib,  m ikroam perm etr ko‘rsatki- 
chini  «100»  nuqtaga  keltirish  uchun  xizmat  qiladi.
Ponaning optik zichligi  0,5 dan  1,7 gacha o‘zgaradi.  0 ‘lchash 
qurilmasi yordamida toMiq yorugMik oqimi bilan  konsentratsiyasi 
oMchanayotgan  m uhitdan  oMgan  yorugMik  oqimi  bir-biri  bilan 
taqqoslanadi.  Fotopriyomnikka  navbat  bilan  toMiq 
yorugMik 
oqimi  va  oMchanayotgan  m uhitdan  o'tgan  yorugMik oqimlari 
tushiriladi.  K onsentratsiyasi  oMchanayotgan  eritm aning  nur 
o ‘tk a zu v c h a n lik   k o effitsiy en ti  (x)  nin g   q iy m a tin i,  y a ’ni 
fotopriyomnikda hosil boMgan fototoklar nisbatini foiz miqdorida 
mikroam perm etr  ko‘rsatkichi  ko‘rsatadi:
r = ( J , / J 0)  100%  .
Bunda:  J0 —  toMiq  yorugMik  oqimi  F0 hosil  qilgan  fototok.

Ishni  bajarish  tartibi
1.  «Установка  100» tutqichni chapga oxirigacha buraymiz.
2.  M ikroam perm etr  ko‘rsatkichi  «0»  nuqtada joylashmagan 
b o ‘lsa, o ‘qituvchiga m urojaat etiladi.
3.  3.10.2-  rasmdagi  6-  tutqich  yordamida  2-  yoki  3-  nur 
yutkichni  qo‘yiladi  (A^ —  380  nm ,  X3 —  415  nm).
4.  Qurilma  elektr tarm og'iga  ulanadi  va  15  m inutdan  keyin 
o ‘lchash  boshlanadi.
5.  K yuvetalar  q o ‘yiladigan  b o ‘lim   qopqog‘i  o ch iq   ho ld a 
« У с т а н о в к а   0»  t u t q i c h   y o r d a m id a   m i k r o a m p e r m e tr  
k o 'rsatk ich i  0  nuqtaga  keltiriladi.
6.  Kvuvetalaming biriga qayta tozalangan suv va ikkinchisiga 
konsentratsiyasi  aniq  b o ‘lgan  rangli  eritma  quyilib,  kyuvetalar 
b o ‘limiga toza suv quyilgan kyuveta  nur yo‘liga tushadigan qilib 
qo‘yiladi.
7.  Kyuvetalar qo‘yiladigan  bo‘]im  qopqog'ini  yopib,  «Уста­
новка  100»  tutqich  yordamida  m ikroam perm etr  ko‘rsatkichi 
«100» nuqtaga keltiriladi.
8.  3.10.2-  rasmdagi  7-  tutqich  yordam ida  kyuvetalarning 
o ‘rinlari almashtiriladi.  Ya’ni, toza suv quyilgan  kyuveta o ‘rniga 
rangli eritma quyilgan kyuveta nur yo‘liga qo‘yiladi.
9.  M ikroam perm etr  k o ‘rsatkichi  ko‘rsatishiga  ko‘ra,  tek­
shirilayotgan rangli  eritm ani  nur o ‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 
г  ning va optik zichligi  D  ning qiymati 3.10.1- jadvalga yoziladi.
3.10.1- jadval
jNs
c,
C,
c,
c ,
T,
D i
T 2
n .
b
D3
T4
D4
Г5
Ds
r
JC
D
X
i
2
3
4
5
O 'rtacha

10.  7- tutqich  yordamida rangli  eritm a kyuvetasini  o‘zjoyiga 
keltirib,  kyuvetalar b o ’limining  qopqog‘i  ochiladi  va  rangli  erit­
ma  quyilgan  kyuveta  qirrasini  yuqori  qismidan  ushlab  olinadi. 
(K yuvetadagi  e ritm a   alm a sh tirila y o tg an d a   kyuvetani  yon 
yoalaridan  ushlanm aydi,  har  safar  tozalab  artiladi).
11.  K yuvetadagi  C,  eritm a  o ‘z  idishiga  qayta  quyilib, 
kyuveta  toza  suv  bilan  chayiladi  va  yangi 
C2
 e ritm a  quyilib 
joyiga  qo'yiladi.
12.  Kyuvetalar bo‘limining  qopqog‘i  ochiq  holda  mikroam ­
permetr ko‘rsatkichi  «
0
» nuqtada bo‘lishini va qopqoqni yopganda 
«100 »  nuqtada boMishini  tekshiring.  Agar «0» va «100»  nuqtada 
bo‘lmasa,  5 va 7 bandlarda bajarilgan tartibda «0» va « 100» nuqtaga 
keltiring.
13.  Kyuvetalar  boMimining  qopqog'ini  yopib,  kyuvetalar 
o‘mini  almashtiring  va  m ikroam perm etr  ko'rsatkichini  3.10.1- 
jadvalga yozing.
14.  Qolgan 
С v  C4,
  C5va 
C
xeritmalarning ham o'tkazuvchanlik 
koeffitsiyentlarining  optik zichliklarini  xuddi yuqoridagi  singari 
o ‘lchab,  3.10.1 -jadvaiga yozing.
3.10.4-  rasm
15. Tajribani  3—5 marta takrorlang va h ar bir eritma uchun 
x. 
va 
D
  qiymatlami  topib,  т. =  
f ( C j ), 
— f ( C   )
  bog‘lanishlar 
grafigini chizing.
16.  Chizilgan grafiklardan  С  eritmaning 
f x va  Dx
  qiymatlari- 
ga mos qiymatlami toping.

M ustaqil  tayyorlanish  uchun  savollar
1.  Yorug ‘Hkning yutilishi  nima ?
2.  Buger  va  Buger-Lambcrg-Ber  qonunlarini  tushuntiring.
3.  0 ‘tkazuvchanlik  koeffitsiyenti  nima?
4.  Optik  zichlik  nima?
5.  Fotoelektrokalorimetriyaning  asosi  nima?
Hisobiash algoritmi
Bu Jaboratoriya ishini bajarishda o ‘tkazi]gan  tajribalar nali- 
jasida  berilgan  h ar  bir  eritm a  m iqdoriga 
( C )
  mos  nur  o 'tk a- 
zu vch an lik   koeffitsiyenti  kattaligining  (x  )  qiym atlari 
( D )  
aniqlanib,  3.10.2-jadval  hosil  qilinadi.
3.10.2- j a d v a l

С,
С
2
c 3
С
c
D,
т.
D 2
D 3
т
n
D
и
1
2
j
к
D ,
*2
D
2
h
D
3
T
D n
3 .10.2-jadvaldagi  (n,  Д ) ,  (r2, 
D
i
) ,  
■ ■ ■
  ,(r*,  A )  qiymatlar
<  j. 

k  D
т = У \~ г , 
=
 
ifo d a la rd a n   to p ilib ,  3 .1 0 .3 -  jad v alg a
,=i 
к
 
,=1
 
к
yoziladi.
3.10.3- j a d v a l
С.
4
C3
с
t i
T l
тз
T *
D i
D i
D
,
D k
3.10.3- 
jadvaldagiga  ko‘ra,  eritm a  miqdori  bilan  nur 
0
‘tka- 
zuvchanlik  koeffitsiyenti  va  optik  zichlik  o ‘rtasidagi  bog‘lanish 
grafikJari chiziladi.

Bu  h is o b k ish la m i  E H M   da  bajarish  u c h u n   yu qorid agi  ifo - 
dalardagi  kattnliklarni  lo tin   alfavitidagi  harflar b ila n   q u y id a g i-  
clia  bclgilab olam iz:
С 
C (l),  n  =   N,  i  =   I,  C  =   X(I),  D  =   D(I),  Di  =   Y2(I), 
x,  =   G (l),
  r
(!)  =   Y \(I),
  r / =  
G \(Y ),  D ; =   D \(Y ), 
t /   =  
G2(Y),  D "  =   D2(Y),
  x3'  =  
G3(Y).  D;  =   D3(Y), 
r;  =  
G4(Y), 
d
;   =   D 4 (M
  t ;   =  
G5(Y), 
d
:
  =  
D5(Y),
t ' =  
g x
(
y
) ,
  / > ; =   />дггк>.
Hisoblash dasturi
10  R EM   F o to k o l o r im e tr d a   ra n g li  s u y u q lik la m in g  
konsentratsiyasini  aniqlash.
20  REM  С  —  suyuqlik  konsentratsiyasi;  t  —  nur  o ‘tka- 
zuvchanlik  koeffitsiyenti;  D —  ,  К  —  konsentratsiya  soni;  n  — 
tajribalar  soni.
30  IN P U T   N  
40  FOR  J=1  TO  N 
50  FOR  1=1  TO  К 
60  IN P U T   T (I,J),  D (I,J)
70  T (J)= T (J)+ T (I,J)
80  D (J)= D (J)+ D (I< J)
90  N EX T  I 
100  T Y (T J)= T (J)/N  
110  D Y (J)= D (J)/N  
120  N EXT  J 
130  CLS
140  P R IN T   « F o to k o lo rim e trd a   rangli  su y u q lik lam in g  
konsentratsiyasini  aniqlash».
150  PRIN T»------------------------------------------------------------ »
160  LO  COTE  2,1 
170  PRIN T  «C(I)»
180  LO  COTE  4,1 
190  PR IN T  «T(I>>
200  LO  COTE  6,1 
210  PR IN T  «D(I)»
220  FOR  J=1  TO  К

230  LO  C O TE  2,J+6 J 
240  PR IN T  C(J)
250  LO  COTE  4,  J +
6

260  PR IN T   TY(J)
270  LO  COTE 
6
,  J
+ 6
 J 
280  PR IN T  DY(J)
290  NEXT  J
300  SQREEN  2
310  LIN E  (10,180)-(250,180)
320  LINE  (10,180)-( 10,10)
330  FOR  J=1  TO  К
340  PSET  (10+20  C (J),  180-2 TY(J))
350  PSET  (10+20-C(J),  180-2  DY(J))
360  NEXT  I
370  E N D
Ushbu  bisoblashlar  «EXCEL»  dasturida  quyidagicha  bajariladi:
Fotokolorimetrda rangli suyuqliklarning 
konsentratsiyasini aniqlash

В
С 
D

F
C l
C2
C3
TI
D I
T2
D2
T3
D3
En
I n
En
C i
T I
D I
C 2
T2
D 2
C3
T3
D3
C4
T4
D4
belgilab,  «Вставка»  bo‘limidan  diagramma  bo‘limini aniqlab, grafik 
chiziladi.

/ /  
laboru toriyu   ishi.
SI'I  К  -  KOSkOriNI  DARAJALASH  VA  UNING 
YORDAMIDA  YORUG  LIKN1NG  TO‘LQIN 
UZUNLIGINI  ANIQLASH
Kerakli  asbob  va  materiallar.  1.  Spektroskop.  2.  Spektral 
trubkalar.  3.  Induksion g‘altak. 4. Tok manbayi.
Ishning  maqsadi.  Darajalash  egri  chizig‘ini  hosil  qilish  va  u 
yordamida spektral  chiziqlarning to ‘lqin  uzunligini aniqlash.
Nazariy  qism
Spektrlar 2 turga bo‘linadi:  chiqarish va yutish spektrlari.  C hi- 
qarish  spektri:  uzluksiz,  yo‘l-yo‘l  va chiziqli spektrlarga ajraladi.
Suyuq  m oddalar  va  qattiq  jism larning  spektrlari  uzluksiz 
spektrlardir.  M olekulalardan  tashkil  topgan  nurlanuvchi  gazlar 
va  bug‘lar spektri  yo‘l-yo‘l  spektrdir,  atom lardan  tashkil  topgan 
gazlar va bug‘lar  spektri  chiziqli  spektrdir.
Chiziqli  spektr  hosil  b o ‘lishining  nazariy  asosini  birinchi 
bo ‘lib,  Plankning kvant  nazariyasiga  ko‘ra  N .B or bergan.
Atomlar o ‘ziga xos chastotali  elektromagnit  to‘lqinlarni  chi- 
qarishi  (nurlanishi)  va  yutishi  mumkin.  Bir-biri  bilan  o'zaro 
ta ’sirlashmaydigan atom lar chiqargan nurlanish alohida-alohida 
spektral  chiziqlardan  iborat.  Spektrlami  atom lar holidagi  gaz va 
bug
1
  atomlari  vujudga  keltiradi.  Bu  spektrlar  spektral  seriyalar 
deb ataluvchi guruhlarga bo ‘linadi va ular m a’lum bir qonuniyat 
asosidatushuntiriladi. V odorodatom i  eng sodda spektral chiziq- 
larga  ega  boMgani  uchun  uni  o ‘rganish  qulay.  Vodorod  atomi 
spektral seriyalaridagi  chiziqlarning to ‘lqin uzunligi quyidagi for­
mula bilan ifodalanadi:
7/A  =  
R ( ( l /  n2) - ( l /  m2))
 
(3.11.1)
yoki
v  =  
c R ( ( l /   п2) - ( 1 /   m2) )
 
(3 .11.2)
Bunda:  A — spektral  chiziqlarning to ‘lqin uzunligi;  v — spektral 
chiziqlarning chastotasi; 
R
 —  Ridberg  doimiysi; 
n
 —  atom nur- 
langanaan  keyingi  elektronning  energetik sathi; 
m
 —  nurlanish-

dan  awalgi  elektronning  energctik  sathi; 
с  —
  yorugMikning va- 
kuumdagi tezligi.
Vodorod spektrining  har bir seriyasiga 
n
  ning  mos qiym atla­
ri  mavjud  boMib, 
m
 dan 
n +
1 gacha o'zgaradi  Halmcr formulasiga 
asosan vodorod atom ining nurlanish spcktrida quyidagi  scriyalar 
mavjud  (3.11.1-  rasm):
Layman seriyasi  spektrining  ultrabinafsha  qismi  (/i 
1
):
//2
  =  
R(( 1 /   P ) - ( l /   m2) )   .
 
(3 .
1
1.3)
Balmer  seriyasi  spektrining  ko‘rinuvchi  qismi 
( n
  —  2):
1/Я  =   R ( ( l /  22) - ( l /   m2) )
  . 
(3.11.4)
A tomlar  nurlanish  (yutish)  spektrining  bunday  chiziqli  ta- 
biati,  atom   istalgan  miqdordagi  enegriyani  yutrnay,  balki  aniq 
kvaritlangan qiymatlardagi:
l.EB
li  i n
- /■
• 
У
>k

Download 104 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling