Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

Tuproqni muhofaza qilish zarurati. Tuproqni muhofaza 
qilish tuproq degradatsiyasining oldini olish, uning xilma-
xilligi, fizikaviy-kimyoviy tarkibi, tuzilishi va hajmini 
saqlash va qayta tiklashdan iboratdir. Bu o‘z navbatida, Yer 
qonunchiligida tabiat obyekti sifatida
– tuproqni muhofaza 
qilish chora-tadbirlarini amalga oshirgan holda undan oqilona 
foydalanishni tartibga soluvchi huquq me’yorlarini yanada 
takomillashtirib borish zaruratini tug‘diradi.
Qishloq xo‘jaligida va boshqa xo‘jalik faoliyatida tuproq 
unumdorligini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish 
muhim ahamiyatga ega. Tuproq unumdorligi qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari yetishtirish samaradorligini oshiruvchi tabiiy 
xususiyat bo‘lib, u hosildorlik ko‘payishiga xizmat qiladi 
hamda biosferaning tarkibiy elementi ekanligidadir.
Yerlarni tabiiy resurs sifatida, ya’ni tabiiy ishlab 
chiqarish manbayi nuqtayi nazaridan muhofaza qilish 
jarayonida tuproqni, uning unumdorligini muhofaza qilishga 
qaratilgan me’yorlar hozirgi kun talablaridan kelib chiqib 
takomillashtirishni taqozo etmoqda. Masalan, «Yer kodeksi»da 
Yer monitoringi, Yer tuzish, yerlardan foydalanish va ularni 
muhofaza qilish ustidan nazorat talablari belgilab qo‘yilgan. 
Lekin bu me’yorlar ko‘proq deklarativ xarakterga ega bo‘lib, 
ularda tuproqdan oqilona foydalanish va unumdorligini 
oshirishni ta’minlash munosabatlarini tartibga solish to‘liq 
yoritilmagan va amalga joriy qilish mexanizmi ochib 
berilmagan. Shuning uchun ham tuproqlardan oqilona 
foydalanish va uni muhofaza qilish jarayonida vujudga 
keladigan munosabatlarning huquqiy tartibga solinishiga oid 
masalalarni yechish bu jarayondagi eng asosiy vazifalardan 
biridir. Bu borada tuproq unumdorligini muhofaza qilish 
va undan oqilona foydalanishni tartibga soluvchi «Tuproq 
unumdorligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonu-
nining qabul qilinishi maqsadga muvofiq. Zero, umummilliy 
boylik sifatida e’tirof etiladigan tuproqni asrab-avaylash, uning 

---

84
tuproq unumdorligini oshirib borish lozim. Zotan, xalqimizdagi 
hikmatomuz bir naqlda aytilganidek, «yeri boyning
– eli boy»dir.
Yer fondi
– davlat chegarasi doirasida yerdan foydalanishga ko‘ra 
toifalarga ajratilgan yerlar.
Ma’lumot o‘rnida aytish joizki, Jahon Yer fondi 13045,4 
mln. gektar bo‘lib, jahon Yer fondini hisoblash juda murakkab 
vazifa, shu bois, turli manbalarda turli raqamlar qayd etiladi. 
Chunki, Yer zaxiralari doimo bir turdan ikkinchi turga o‘tib 
turadi (qurilish, o‘rmonlar, cho‘llashuv va h.k.). Uning eng 
katta ulushini o‘rmon fondi yerlari tashkil etib, maydoni 4 
mlrd. ga egallaydi. Keyingi yillarda yuz berayotgan yong‘inlar 
natijasida ularning ko‘lami yil sayin pasayib bormoqda. 
O‘tloqi yerlar jahon Yer fondining ikkinchi katta ulushini 
tashkil etib
– 3,4 mlrd. ga, haydaladigan yerlar – 1345,3 mln. 
ga teng. Haydaladigan yerlar AQSHda 185, Hindistonda
– 160, 
Rossiyada
– 120, Xitoyda – 95, Kanadada – 46, Braziliyada – 43,2 
mln.ga tashkil etgan.
Dunyo bo‘yicha qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli yerlar may-
doni 397 mln. ga, aholi manzilgohlari
– 18,8, shundan shahar-
lar joylashgan hududlar
– 7,8, qishloq aholi punktlari – 11,0 
mln. ga maydonni egallaydi. Jahon miqyosida alohida muho-
faza qilinadigan hududlar (qo‘riqxona, milliy bog‘, buyurtma 
qo‘riqxona kabilar)
– 34,1 mln. ga teng.