Geografiya test

Birinchi turda – hatti–harakatlarni o’zlashtirish xatolar bilan kechadi, berilayotgan material yetarli darajada anglanilmaydi, ta’lim oluvchi ta’limning asl mohiyatini tushunib yetmaydi;

Ikkinchi turi – materialni nisbatan dadil va to’la tushinilishi va material bilan bog’liq tushunchalarni ajratilishi bilan xarakterlanadi;

Ikkinchi turda – tez, samarador va bexato xatti – harakatlarni o’zlashtirilishini ta’minlaydi;

V.V.Davidov nazariyasi. Ushbu nazariya kichik maktab yoshidagi o’quvchilarni ilmiy tushunchalarini o’zlashtirilishini targ’ib qiladi. Bunda o’quvchilar tomonidan ta’lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini o’zlashtirilishi lozim bo’lib, bu o’z o’rnida xususiydan umumiy bilimlarga o’tilishini ta’minlaydi.

Qator nazariyalar muammoli ta’lim bilan bog’liq bo’lib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ta’limida muammoli darslarni tashkil etishga qaratilgan.
Ta’limning psixologik asoslari muammosi ko’pgina masalalarni qamrab oladi. Ta’limning muvaffaqiyati bir qator psixologik omillarga bog’liq bo’ladi. Avvalo o’quvchining o’qishga bo’lgan munosabatiga to’xtaylik. Bu munosabat diqqatda, his–tuyg’ularda, qiziqishlar va irodada, shuningdek, shaxsning tutgan yo’lida nomoyon bo’ladi.
Ta’lim jarayoni avvalo tinglovchilar diqqatini yo’lga solishni talab etadi. Darslarda ko’rgazmali qurollardan, texnik va elektron vositalaridan foydalanish ta’lim oluvchida ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiradi. Ta’lim jarayonida ta’lim beruvchining vazifasi darsda ishlash holatini yuzaga keltirishgina emas, balki tinglovchilarning darsda o’tiladigan materiallarni idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish hamdir. Dars jarayonida tinglovchilarning diqqati o’zgarib turadi. O’qitish jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish va tinglovchilar diqqatini materialning asosiy jihatlariga jalb etish hamda ularni takrorlash kerak.
Ta’lim jarayonining samaradorliligi ko’p jihatdan o’qituvchi tomonidan beriladigan ko’rsatmalarga ham bog’liq. O’qituvchining roli shundan iboratki, u ta’lim oluvchilarga tegishli ustanovkani hosil qilish, nimani vaqtincha, nimani umurbod esda olib qolish kerakligini, nimani butunlay esda olib qolmasdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini, nimani so’zma – so’z esda olib qolishni, nimani ma’nosini o’z so’zlari bilan aytib berish uchun esda olib qolish zarurligini ko’rsatib o’tish lozim. Kuzatishlar ko’rsatadiki, bunday ko’rsatmalar berilmaganda, o’quvchilarda ko’pincha noto’g’ri tasavvurlar vujudga keladi.
O’qitishning emotsionalligi ta’limning muvaffaqiyatliligini ta’minlovchi omillardan biridir. Ta’lim berish jarayoni emotsional jarayon. Agar tinglovchilarga berilayotgan axborot ularda hech qanday his – tuyg’u uyg’otmasa, uni tinglovchila yaxshilab esda olib qolmaydi. Gap tinglovchilarning psixik holatlari, ya’ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham borishi kerak, albatta. Ulardagi quvonchli, optimistik kayfiyat o’quv foliyatini samarasini oshiradi. Tinglovchilar emotsional ruhdagi materialni durustroq o’zlashtirib oladilar.
O’tkazilgan tajribalar tinglovchilarda hech qanday his–tuyg’u uyg’otmaydigan materialga qaraganda, emotsional ruhdagi materialni yaxshiroq eslab qolishlarini ko’rsatadi. O’qituvchi o’quv jarayonining emotsional tomoni haqida g’amxo’rlik qilishi kerak. Bu muammo juda muhim ahamiyatga ega. CHunki, birinchidan, ta’limning mazmuni nihoyatda murakkablashib, hajmi esa g’oyat kattalashib ketgan. Uning muvaffaqiyatli o’zlashtirilishiga erishish uchun tinglovchining o’quv faoliyatini kuchaytirish lozim. Ijobiy tuyg’ular o’quv mehnatining samaradorligiga kuchli ta’sir etadi. Hafsala bilan qaragan yoki undan besh battar, salbiy munosabatda bo’lishgan ishga esa hech qanday xafsala bo’lmaydi.
Qadimda greklar juda ajoyib iborani qo’llaydilar: “Ta’lim oluvchi – to’ldirilib turilishi kerak bo’lgan idish emas, balki yoqib turilishi lozim bo’lgan mash’aladir”. Bu fikirni tagida chuqur ma’no bor. Zero, o’qituvchi biz yuqorida ta’kidlab o’tgan ta’lim metodlari: muammoli ta’lim, qisman izlanish metodi va tadqiqot metodlaridan keng qo’llanilishi kerak. Ta’lim jarayonini bugungi kundagi asosiy ta’lim oluvchilardan biri erkin fikrlovchi, mustaqil tafakkurga ega bo’lgan shaxsni shakillantirish bo’lib, yuqorida aytib o’tilgan metodlardan foydalanish “uchqun”lardan katta “mash’ala” paydo bo’lishini ta’minlab beradi.
Ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilishga qiziqishlari g’oyat katta rol o’ynaydi. Ma’lumki, qiziqish o’quvchilarning emotsional bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va yo’nalishidir.
Ma’lumki, psixologiyada qiziqishning ikki turi o’quvchilarning ta’lim jarayonini aniqlaydi. Birinchisi, bevosita qiziqish, ikkinchisi bilvosita qiziqish. har bir o’qituvchi o’z o’quvchilarida o’z faniga nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. Qiziqishlar orqali o’quvchilarda ta’limga nisbatan faol munosabat nomoyon bo’ladi. Psixologiyada qiziqish - bu shaxsning o’zi uchun qimmatli yoki yoqimli bo’lgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar shaxsning muhim va individual xususiyatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. U malaka oshirish ta’limining jadallashuvida muhim ahamiyatga ega. Ular o’quv faoliyatini faollashtiruvchi asosiy turtkilar - motivlaridir. Qiziqishlar tinglovchilarni o’z mutaxassisliklariga oid yangiliklarni samarali o’zlashtirib olishlariga, aqliy qobilyatlarini o’sishiga, bilim doirasini kengayishiga malakalarini takomillashiga imkon beradi. O’quvchilarning vazifasi tinglovchilarni dastlab qiziqtirib qolgan ishning o’zi bilan shug’ullanishga majbur qilish emas, balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta’sirchan qilish, qiziqishlarning markaziga aylanib qolgan faoliyat bilan shug’ullanish istagiga, mayiliga aylantirishdir.
Ta’lim oluvchilarning muayyan maqsadni ko’zlab ish tutishda, qiyinchiliklarni yengib olishda, ishdan chalg’itadigan narsalar bilan shug’ullanishdan o’zini tiya olishdan, unda malaka oshirishga ishtiyoq tarkib toptirishda nomoyon bo’ladigan iroda ta’lim jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi.
Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, iroda bu shaxsning o’z oldiga qo’ygan maqsadini aniqligi, uni amalga oshirish uchun intilish, maqsadi yo’lida ma’lum bir qarorga kelishi tezligi va uni o’z vaqtida ijro etish bilan belgilanadigan sifatidir. Malaka oshirish ta’lim jarayonida o’quv materialiga bo’lgan diqqatini barqaror bo’lishida irodaviy zo’r berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Malaka oshirish ta’limda iroda tinglovchilarda tegishli yangiliklarni o’zlashtirish o’tkaziladigan mashg’ulotlarga tayyor turishda nomoyon bo’ladi. O’quv materialini o’rganish – eslab qolish va tinglovchining irodaviy zo’r berishganiga bog’liq. Iroda tinglovchilarning fikrlash faoliyatida – masalani yechishga, qo’yilgan savollarga javob topishga, malaka ishini va dars ishlanmalarini tayyorlashda nomoyon bo’ladi. Bular tinglovchilarda ko’nikma va malakalarni hosil qilishda ham tarkib topadi.
Psixologlar olib borgan tadqiqotlarda ta’lim oluvchilar tomonidan berilgan materiallarning o’zlashtirilishi ko’p jihatdan irodaning tarbiyalanishiga bog’liqdir. Irodaviy aktivlik ta’limning zarur shartidir. Malaka oshirish jarayonida tinglovchilar kundalik rejimi, bilimlarni chuqurlashtirish va oqilona dam olishning bir – biri bilan to’g’ri almashtirib turish katta rol o’ynaydi. Ta’lim jarayonida bilish jarayonlarining shakillantirishga alohida e’tibor berish lozim. Zero bilish jarayonlari juda murakkab faoliyat bo’lib, unda jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan amaliyotga o’tiladi, ana shundan so’ng obьektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda ko’rib chiqishimiz lozim bo’lgan narsa o’quv materialini idrok qilish jarayonidir. Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, idrok bu narsa va hodisalardan sezgi organlariga ta’sir etish natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazni paydo bo’lishi bo’lib, idrok etish jarayoni ta’limida turli formalarda o’qituvchining og’zaki hikoya qilishidir. Suhbat o’tkazishda, lektsiya o’qishda, kino, dars, televizion parcha, sxemalar va ko’rgazmali qurollar ko’rsatish, ekskursiyalar o’tkazish, mustaqil mutoala etish tarzida o’tish mumkin. SHuni alohida takidlash lozimki, idrokni rivojlantirishda tinglovchilarning yosh hususiyatlari, malakalari, tajribalarini hisobga olish nihoyatda muhimdir. CHunki, fazoni, vaqtni, xarakatlarni, tegishli yangi bilimlarni idrok etishda ham yosh xususiyatlari va tajribalarida farqlar mavjud bo’ladi.
Motiv – inson hulq - atvorining ichki barqarorligi, harakatga undovchi tushunchadir. Motivatsiya esa xulq - atvorning psixologik va fiziologik boshqarishning dinamik jarayoni bo’lib, unga tashabbus yo’nalganlik tashkilotchilik, qo’llab - quvvatlash kiradi. Ta’limni o’zlashtirish motivlari «nima uchun?», «nimaga?», «qanday maqsad bilan?» kabi savollar asosida yuzaga keladi. Motivlar birinchidan ta’lim faoliyatiga undasa, ikkinchidan, maqsadga erishish uchun zarur yo’l va usullar tanlashga yordam beradi. O’quv faoliyatida o’quv motivlari tinglovchilar tomonidan tanlanib, ular tinglovchining maqsad, qiziqish, kelajak rejalari bilan bevosita bog’liq bo’ladi.
O’quv faoliyatining mativatsiyasining man’balari mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi. 1. Ichki manbalar. Ular insoniy tug’ma yoki ortirilgan extiyojlar bilan belgilanadi.
Ulardan eng muhimi tug’ma informatsiyaga bo’lgan extiyojdir. Orttirilgan ehtiyojlar esa gnostik va ijtimoiy ehtiyojlar xisoblanadi.

2.