Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Foydali qazilma konlarini suv bosishdan saqlash maqsadida bajariladigan
loyihalash, qurilish ishlarini amalga oshirishda nimalarga e’tibor berilmog‘i
lozim?
2. Konlarni suv bosishga ta’sir etuvchi tabiiy va texnogen omillar to‘g‘risida
gapirib bering.
3. Konlarning suvliligini baholashda qo‘llaniladigan «konlarning suvlilik
koeffitsiyenti» formulasini yozing va xarakterlab bering.
4. Konlarning gidrogeologik klassifikatsiyasini tuzishda nimalarga e’tibor
beriladi?
5. Kon inshootlariga oqib kelayotgan yer osti suv oqimini aniqlash usullari
to‘g‘risida gapirib bering. Shaxtalarga oqib keladigan va oqib chiqib ketadigan
suv sarf formulalarini yozib ko‘rsating.
6. Zovurlarga yer osti suvlari oqib kelish jarayoni qanday sodir bo‘ladi?
7. Shaxta va karyerlarni suv bosishdan saqlash uchun ko‘riladigan chora va
tadbirlar nimalardan iborat?
8. Shaxtalarni suv bosishdan saqlash uchun qo‘llaniladigan burg‘i quduqlari
va filtrlar to‘g‘risida gapirib bering.
9. Kon suvlaridan xalq xo‘jaligida qanday maqsadlarda foydalaniladi? Foydala-
nish sohalari to‘g‘risida gapirib bering.
21-BOB
YER OSTI SUVLARINING TARKIBI,
XOSSA VA XUSUSIYATLARI
21.1. YER OSTI SUVLARINING KIMYOVIY TARKIBI
Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi vujudga kelishi uning dastlabki
tomchilari paydo bo‘lishi davridan boshlanib, keyingi tog‘ jinslari
g‘ovaklari, qatlamlari, yoriqlari bo‘ylab harakat qilishi jarayoni bilan
bog‘liq holda shakllanadi. Yer osti suvlarining ana shu harakat qilish
jarayonida uning tarkibini tashkil etuvchi eng asosiy kimyoviy elementlar:
Cl, S, C, Si, N, O, H, K, Na, Ca, Fe, Al va oz miqdorda
mikrokomponentlar: Zn, Su, Pb, As, Mo, U va b. hosil bo‘ladi.
Yer osti suvlarining xususiyatlari va sifati suv tog‘ jinslari qatlamlari
bo‘ylab harakat qilish jarayonida erigan tuzlarning ion, ya’ni kation
(Na
+
, K
+
, Ca
2
+
, Mg
2
+
, Fe
2
+
) va anionlar (Cl
-
-
, SO
4
2
-
, NO
3
-
, HSO
3
-
, CO
3
2
-
)
tarkibiga bog‘liq holatda vujudga keladi. Jumladan, xlor ionlarining asosiy

---

2 7 9
manbayi tuzli cho‘kindi jinslar, osh tuzi qatlamlari hisoblanadi. Sulfat
ioni esa gips va gipsli jinslar, oltingugurt va sulfidli birikmalar oksid-
lanishi oqibatida quyidagi kimyoviy reaksiyalar ko‘rinishida hosil bo‘ladi:
2S
+ 3O
2
+ 2H
2
O
= 2H
2
SO
4
,
CaC O
3
+ H
2
SO
4
= Ca SO
4
+ H
2
O
+ CO
2
,
2FeS
2
+ 7O
2
+ 2H
2
O
= 2Fe SO
4
+ 2H
2
SO
4
.
Azotning yer osti suvlarida uchrovchi birikmalaridagi ionlari:
ammoniy (
4
NH

), nitrat-ion (
3
NO

), nitrit-ion (
2
NO

) holatlarida ham-
da hayvon va o‘simlik organizmlarining chirishi natijasida vujudga kel-
gan mahsulotlarni suv bilan oqizib kelishi jarayonida hosil bo‘ladi.
Gidrokarbonat va karbonat ionlari kam minerallashgan yer osti
suvlarining asosiy kimyoviy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Gidro-
karbonat ionlarining asosiy manbayi yer osti suvlarining oqib o‘tish
yo‘lidagi mavjud ohaktosh, dolomit va mergel jinslaridir.
CO
3
ioni karbonat jinslari suvda to‘g‘ridan-to‘g‘ri erishi natijasida
paydo bo‘lmasdan, balki suvdan CO
2
ning ajralishi va suvdagi HCO
3
ionning CO
3
ioniga aylanishi jarayonida vujudga keladi.
Natriy va kaliy ionlari otqindi va metamorfik tog‘ jinslarining tashkil
qiluvchi minerallarning parchalanishi va yuvilishi oqibatida, kalsiy va
magniy ionlari esa ohaktosh, dolomit, mergel jinslarining suvda erishi
natijasida vujudga keladi. Kalsiy ionining ba’zan oshishi (
>1 g/l) neft
konlari hududlaridagi mavjud kalsiy-xlor tarkibli suvlarining mavjudligi
bilan ham bog‘liq.
Yer osti suvlari, ulardagi vodorod (H) ionlarining konsentratsiyasiga
qarab neytral, ishqoriy va kislotaviy bo‘lishi mumkin. Fanda vodorod
ionlarining konsentratsiyasini raqamlar bilan ko‘rsatish qabul qilingan
bo‘lib, u manfiy o‘nli logarifmga teng va pH bilan belgilanadi, ya’ni
p H
= - l g ( H
+
) .
Agar yer osti suvining konsentratsiyasi H
+
= 10
-2
bo‘lsa, pH
=
=-lg(10
-2
)
= 2lg10 = 2 bo‘lib, neytral suvlar uchun pH = 7, ishqoriy
suvlar uchun pH
>7, kislotaviy suvlar uchun pH<7. Suvdagi vodorod
konsentratsiyasi miqdoriga qarab suv tarkibidagi u yoki bu ionlarning
miqdori ham turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, pH
<4 bo‘lganda
3
HCO

va
2
3
CO

bo‘lmasligi, pH ning qiymati 7 dan 10 gacha o‘zgarganda eng
asosiy ion bo‘lib 
3
HCO

bo‘lishi va suvdagi pH ning qiymati 10 dan
oshiq bo‘lganda eng asosiy ion bo‘lib 
2
3
CO

uchrashi mumkin. Temir
birikmalari ham yer osti suvlari tarkibida asosan tog‘ jinslarining yuvilishi
jarayonida vujudga keladi. Bunda asosiy birikma bo‘lib, temir oksidi
hisoblanadi. Neytral va ishqoriy muhitda u Fe(OH)
2
holatida bo‘lib,
vodorod ionining oshishi bilan suvda juda kam eruvchanligi bilan
xarakterlanadi. Suvda asosan kolloid holatida bo‘ladi.

---

2 8 0