Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari
SHAXTA VA KARYERLARNI SUV BOSISHDAN SAQLASH
Download 5.78 Mb. Pdf ko'rish
|
Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari (M.Shermatov)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Birinchi sabab
|
20.4. SHAXTA VA KARYERLARNI SUV BOSISHDAN SAQLASH
UCHUN KO‘RILADIGAN CHORA VA TADBIRLAR Qattiq qazilma boyliklarni qazib olish ularning turlariga, yotish hola- tiga, tarqalish chuqurligiga, zaxiralarining ko‘p-ozligiga hamda qazilma boyliklar tarqalgan maydonning geologik, geologo-tektonik, gidrogeo- logik, geomorfologik holatiga, tog‘ jinslarining fizik, fizik-mexanik, suvli xossa va xususiyatlariga qarab, yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, ochiq — karyerlar yoki yopiq — shaxtalar qurish usulida amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda karyerlarni yer yuzasiga nisbatan bo‘lgan chuqurligi 400— 500 m dan ham oshib ketganligi ma’lum. Karyerlarni yer yuzasiga nisbatan chuqurligi oshib borishi bilan ularni suv bosishi asosan ikki sababga ko‘ra yuz berishi mumkin. Birinchi sabab — karyerga yerning ustki qismidan atmosfera yog‘in suvlari hamda yer usti suv manbalari- dan (daryo, suv ombori, kanallar va b.) suvni oqib kirishi. Ikkinchi sabab — karyerni qazish jarayonida yer osti suv gorizontlarining birin- ketin ochilishi va ma’lum sarfga ega bo‘lgan suv oqimini karyer maydoniga oqib kirishi. Karyer maydonini atmosfera yog‘inlari va yer usti suv manbalaridan vujudga kelishi mumkin bo‘lgan suv oqimidan saqlash uchun ko‘riladigan chora va tadbirlar quyidagilardan iborat: 1. Karyerdan tashqarida 25—30 metr masofada ma’lum yo‘nalishda ariqlar qazilib, atmosfera yog‘ini natijasida hosil bo‘lgan suv oqimini karyerdan tashqariga oqizib yuborish. 2. Karyer maydoni yaqinidan oqib o‘tadigan daryo suvi rejimi ustidan doimo nazorat o‘rnatish. Daryo suvi toshib, karyerga kirmaslik chora- larini ko‘rish. Kerak bo‘lsa, daryo suv oqimi yo‘nalishini o‘zgartirish. 3. Daryo bilan karyer oralig‘idagi tog‘ jinslarining filtratsiya koeffitsi- yenti aniqlash. Tog‘ jins qatlamlarida karst bo‘shliqlari, tektonik yoriqlar- 2 7 5 ni mavjud yoki mavjud emasligini o‘rganish. Agar mavjud bo‘lsa, karyer bilan daryo suv oqimi oralig‘ida ma’lum yo‘nalishdagi va miqdordagi burg‘i quduqlari qazish va ana shu quduqlar orqali maxsus kimyoviy aralashmalarni ma’lum bosim ostida yoriqlarga yuborish, suv o‘tkazmas parda hosil qilish, shu bilan daryo suvini karyerga sizib o‘tish holatlariga barham berish. Ikkinchi sabab bo‘yicha, ya’ni yer osti suvlari ta’siridan karyer maydonini suv bosishdan saqlash va olib borilayotgan qazish ishlarini tezlashtirish uchun bajariladigan ishlar: 1. Yer osti suv gorizontlarini, ularni qalinligini, sonini, harakat yo‘nalishini aniqlash. Oylik, ko‘p yillik rejimini o‘rganish. 2. Agar karyerga oqib kelayotgan suv oqimining miqdori soatiga 200— 300m 3 dan ko‘p bo‘lsa, karyerdan tashqarida, yer osti suv qatlamlari qalinligiga to‘g‘ri keluvchi burg‘i quduqlari qazib tushish va ular orqali soatiga 50—170 m 3 suvni so‘rib chiqaradigan maxsus nasoslar o‘rnatish yordamida yer osti suvlarini yer sathiga so‘rib chiqarish, hosil bo‘lgan suv oqimini karyerdan tashqariga, quvurlar yoki ariqlar orqali oqizib yuborish. 3. Karyerda u yoki bu sabablarga ko‘ra yig‘ilgan suvni doimiy ravishda nasoslar orqali, karyerdan tashqariga chiqazib turish ishlarini tashkil etish. Qazilma boyliklarni yopiq yoki yer osti usulida, ya’ni shaxtalar yordamida qazib olish karyerlar orqali qazib olishga nisbatan nihoyat- da og‘ir va qiyin jarayon hisoblanadi. Shaxtalarni suv bosish holati ham asosan, yuqorida ko‘rsatilgan ikki sababga ko‘ra yuz berishi mumkin. Shuning uchun bajariladigan ishlar va ko‘riladigan chora va tadbirlar ham bir-biriga juda o‘xshash. Shaxtalarni suv bosishdan saqlash, qazish ishlarini tezlashtirish uchun kon maydonining gidrogeologik, geologik sharoitini hisobga olgan holda qo‘shimcha quyidagi chora va tadbirlar amalga oshiriladi: 1. Qazilayotgan shaxtalarga parallel, ma’lum qiyalikdagi qo‘shimcha suv chiqarish, shtolnya- lar qurish va yer osti suv oqimini shaxta mayo- nidan yer yuzasiga chiqarib yuborish. 2. Shaxta devoriga yaqin bo‘lgan yer osti suv gorizontlariga diametri 1,5—2 dyuymli, ko‘z- larining kattaligi 2—5 mm bo‘lgan qoziqsimon temir filtrlar o‘rnatish (20.5-rasm). Filtrlarning bir-birlaridan oraliq masofasi 10—25 m dan 50—70 m gacha borishi mumkin. Suv filtr qu- duqlardan nasoslar orqali so‘rib olinib, shaxta maydonidan suv chiqarib tashlash qurilmalari orqali yer betiga chiqarib tashlanadi (20.6, 20.7- rasm). 20.5-rasm. Qoziqismon filtrlarning ko‘rinishi. 2 7 6 20.6-rasm. Yer osti suvini chiqarib tashlash qurilmasining ko‘rinishi 1 — suv oqizish zovurlari; 2 — suvni so‘rib chiqarish uchun o‘rnatilgan filtr quduqlar. 20.7-rasm. Shaxtalarni suvsizlantirish maqsadida ularga filtr va burg‘i quduqlarini o‘rnatish sxemasi a — filtrlar: 1, 3 — qoziqsimon; 2 — havo bosimi yordamida jins qatlamidagi suvni qoziqsimon filtrga o‘tishini tezlashtirish uchun o‘rnatilgan burg‘i qudu- g‘i; 4 — salnik; 5 — filtr atrofiga solingan shag‘al- toshlar sepmasi; 6 — burg‘i qudug‘iga havo beruvchi naycha. b — Yer sathidan shaxtagacha bo‘lgan oraliqdagi suvli qatlamlardagi suvni yig‘ish va yer sathiga nasoslar orqali chiqarish uchun qazilgan burg‘i qudug‘i va filtr: 1— 5 — suvli qatlamlar; 6 — suvni filtrga tozalanib o‘tishini ta’minlash uchun solingan shag‘al sepmasi; 7 — shaxtaga oqib kelayotgan suvni yig‘uvchi qurilma; 8 — yig‘ilgan suvni yer yuzasiga nasoslar orqali chiqarib tashlovchi bukuluvchan quvur. a b 2 7 7 3. Ba’zi holatlarda qazilayotgan shaxta devorlariga burg‘i qurilma- lari orqali harorati 35°C bo‘lgan xlorli kalsiy eritmasi yuborilib, sizib o‘tayotgan suv oqimini yaxlatish yo‘li bilan ham shaxtalarni qazib o‘tish jarayoni amalga oshiriladi. Shuningdek, shaxtalarga, karyerlarga tog‘ jinslari g‘ovaklari, yoriqlari orqali suvni sizib kirishidan saqlash maqsa- dida ularning kimyoviy yo‘llar bilan suv o‘tkazuvchanligini kamaytirish, sementlash, bitumlash va boshqa usullar ham qo‘lllaniladi. Download 5.78 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|