Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

S — suv sathining pasayishi, m;
r — quduq radiusi, m;
1 
Yer osti suvlarini yer sathiga chiqarib tashlash uchun suvli qatlamlarga qurilgan
har qanday vertikal (burg‘i quduqlari, shurflar) va gorizontal (zovur, ariq, transheyalar,
shtolnyalar) inshootlar drenajlar deb ataladi.

---

2 7 1
N — bosimsiz suvli qatlam qalinligi, m;
R — ta’sir radiusi, m;
T — quduq tubidan suv o‘tkazmaydigan qatlamgacha bo‘lgan
masofa, m.
10
R
H

bo‘lganda, shaxta qudug‘ining bosimli suv sarfi
Q = 4K
f
•r•S
formula bilan aniqlanadi.
Shaxta qudug‘iga bir vaqtning o‘zida ikki tomondan suv kirsa (20.1-
d rasm), suv oqimi sarfi ikki oqim yig‘indisini hisobga olish orqali
aniqlanadi:
f
f
f
(2
)
2
2
2
ln
ln
ln
ln
(1 1,18 ln)
(1 1,18 ln)
4
2
4
K
H S S
K S r
H S
r
r
R
r
R
R
r
R
r
s T
H
T
H
Q
K
S









 




















.
Kon maydonining gidrogeologik sharoiti murakkabligiga qarab, bir
vaqtning o‘zida bir nechta quduqlar ishlatilishi yoki bir nechta quduq-
lardan suv chiqarilib turilishi lozim bo‘ladi. Bu holatda suv sarfining
miqdori Forxgeymerning quyidagi formulasi yordamida hisoblanadi
(20.2-rasm):
2
2
1
2
(
)
ln
ln
,
,...
f
n
n
K
H
y
R
r x x
x
Q





,
bu yerda: Q — bir necha quduqlardan bir vaqtda chiqarib olingan suv
sarfining umumiy yig‘indisi, m
3
/sut;
H — suvli qatlam qalinligi, m;
y — suv o‘tkazmaydigan qatlamdan suvni chiqarib olish vaqti-
dagi pasaygan suv sathigacha bo‘lgan balandlik, m;
20.1-rasm. Kon maydoni shaxta quduqlariga yer osti suvlarining oqib kelish sxemasi
(Y. Ergashevdan, 1990).
a — tubidan; b — yon devorlaridan; d — tubi va yon devorlaridan.

---

2 7 2
R — bir necha quduqlar ora-
sidagi ta’sir etuvchi radius, m;
x
1
, x
2
, x
n
— suv sathi pasa-
yishi aniqlanayotgan A nuq-
tadan quduqlargacha bo‘lgan
masofa, m;
n — quduqlar soni.
Kon maydonlariga oqib
kelayotgan suv oqimining
sarfi ko‘p holatlarda gori-
zontal kon inshootlari — zo-
vurlar yordamida o‘rganiladi
va aniqlanadi (20.3-rasm).
Zovurlar suvli qatlamning bir
qismini (mukammal bo‘lma-
gan zovurlar) yoki suvli qat-
lamni butunlay kesib o‘tgan
(mukammal zovurlar) bo‘lishi mumkin. Shunga qarab zovurlarga oqib
kelayotgan suv harakati ham bir tomondan yoki har tomondan vujudga
kelishi, bosimli va bosimsiz bo‘lishi mumkin. Mukammal zovurlarga
oqib keluvchi bosimsiz suv sarfini aniqlash Darsi — Dyupyuining quyi-
dagi formulasi orqali amalga oshiriladi (Y. Ergashev, 1990):
2
2
2
2
f
f
;
2
2
;
H
h
H
h
R
R
q
K
Q
q L Q
L K








.
20.2-rasm. Daryo vodiysi bo‘ylab, bir yo‘nalishda joylashtirilgan suv chiqarish
quduqlarining o‘zaro ta’sir etish sxemasi.
20.3-rasm. Zovurlarga yer osti suvlarining oqib
kelish jarayoni (V.P. Ananyev, L.V. Peredel-
skiylar bo‘yicha). a — ochiq zovur; b — yopiq
zovur.

---

2 7 3
Agar oqib kelayotgan yer osti suv oqimi bosimli bo‘lsa, yuqoridagi
formulalar quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi:
f
f
;
;
H h
H h
R
R
q
K
m
Q
q L Q
L K
m









.
Formulalarda Q — zovurga bir tomondan oqib kelayotgan suv,
m
3
/sut; q — zovurga oqib kelayotgan ayrim oqimlar, m
3
/sut; K — suvli
qatlamning filtratsiya koeffitsiyenti, m/sut; L — zovurning uzunligi.
Yuqoridagi formulalar boshqa gorizontal suv chiqarish inshootlari
uchun ham qo‘llanilishi mumkin.
Gorizontal suv chiqarish inshootlari ta’sirida yer osti suvlarining
tabiiy sathining o‘zgarishi, ya’ni depression egri chiziqning o‘rtacha
nishabligi J
0
= H- h/R ekanligini hisobga olinsa, kon inshootlariga oqib
kelayotgan suv sarfi Q quyidagicha bo‘ladi:
Q =L•K
f
•(H + h)•J
0
.
J
0
ning qiymati bo‘shoq jinslari uchun turlicha, jumladan: qumda 0,006
dan 0,02 gacha; qumloq tuproqda 0,02—0,05; qumoq tuproqda 0,04—
0,1; qumli gil 0,10—0,15 oralig‘ida o‘zgarishi mumkin (Ergashev, 1990).
Kon maydonlarida mukammal bo‘lmagan quduqlar yordamida chi-
qarilayotgan suv sarfini aniqlashda suv ta’minoti uchun o‘tkaziladigan
gidrogeologik qidiruv ishlari jarayonida qo‘llaniladigan filtrlardan
foydalanish mumkin. Bunday holarda ishlatish uchun qo‘llaniladigan
filtrlar uzunligi suvli qatlam qalinligiga nisbatan 
,
0,1
l
H m

qilib olinadi.
Bu yerda: l — filtrning uzunligi,m; H yoki m — suvli qatlam qalinligi,
m (20.4-rasm). Quduqlar bosimsiz suv sarfini aniqlashda V. D. Babush-
kinning ushbu
20.4-rasm. Mukammal bo‘lmagan burg‘i quduqlari.
a — bosimsiz yer osti suvlari uchun; b — bosimli suvlar uchun.
18—M.Sh. Shermatov

---

2 7 4
0
f
1
0,66
lg
lg
1,366
S
l
R
l
r
r
Q
K
S













formulasidan, bosimli suvlar uchun N. K. Grinskiyning quyidagi for-
mulasidan foydalanish mumkin:
f
1 6
lg
2,73
K l S
l
r
Q
 
 

.
Formulalarda: l — filtrning uzunligi, m; K
f
— suvli qatlam jinsining
filtratsiya koeffitsiyenti, m/sut; S = H-h — so‘rib olish jarayonida
quduqdagi suv sathining pasayishi, m; r — quduq radiusi, m; R — ta’sir
radiusi, m.