Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Sof gil jinslar. Sof gil jinslar lyoss va lyossimon jinslardan birinchidan
ko‘l, dengiz havzalarida loyqalarning cho‘kishi natijasida hosil bo‘lishi
bilan, ikkinchidan, ular asosan gil (30%) zarralaridan tashkil topganligi
bilan, ana shu zarralarning lyoss va lyossimon jinslar zarralariga nisbatan
zich joylashganligi, hajm og‘irliklarining ancha yuqoriligi (ko‘pincha
1,90g/sm
3
dan katta), g‘ovakligining kamligi (20—30% atrofida) kabi
xossa va xususiyatlari bilan farq qiladi. Gil mineralli jinslar asosan
magmatik jinslarning nurashi jarayonida vujudga keluvchi mahsulot-
lardan, ularning qayta yotqizilishidan paydo bo‘lib, mineral tarkibini

---

6 4
asosan montmorillonit, kaolinit, gidrosluda minerallari tashkil qiladi.
Jins tashkil qiluvchi zarralarning yirikligi 0,005 dan mayda bo‘lib, ularni
tarkibida yotqizilishi hamda keyingi diognez sharoiti bilan bog‘liq
bo‘lgan, lekin gil bo‘lmagan qo‘shimchalar, jumladan, temir, aluminiy
oksidlari va gidrooksidlari, karbonatlar, sulfatlar, fosfatlar, marganes
oksidlari, organik moddalar, shuningdek, kvars, dala shpati, sludalar
xloridlar, qum qo‘shimchalari ham bo‘lishi mumkin.
Dengiz havzalarida vujudga kelgan gil jinslariga montmorillonit,
glaukonitlarni, kontinental (daryo, ko‘l, deluvial, proluviil) sharoitida
vujudga kelgan gil jinslariga kaolinit, gidrosluda tarkibli gillar kiradi.
Kaolin, montmorillonitli gillar monomineralli gil jinslari bo‘lib,
muzliklar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan morena gillari, muz-suv
yotqiziqlari hisoblanmish lentali gillar, dengiz gillari esa polimineral
(bir mineralli) gil jinslari hisoblanadi.
Montmorillonit gillariga respublikamizning Buxoro viloyatidagi
Azqamar, Toshkent viloyatidagi Keles, Samarqand viloyatidagi Katta-
qo‘rg‘on va qator bentonit konlarni ko‘rsatish mumkin (Zokirov, 1966).
Bu gil jinslar nihoyatda katta xalq xo‘jaligi ahamiyatiga ega bo‘lib,
oqlovchi (adsorbentlik), moddalarni yog‘sizlantirishda, neft, yog‘, vino
mahsulotlarini tozalashda, keramika, kimyo sanoatida, meditsinada
hamda qishloq xo‘jaligida o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Bo‘shoq gil jinslari
va sof gil jinslarining o‘zgarishi natijasida butunlay yangi xossa va
xususiyatlarga ega bo‘lgan jinslar alevrolitlar va argillintlar hosil bo‘ladi.
Alevrolitlarni tashkil qilib turgan zarrachalar asosiy miqdorining
o‘lchami 0,1—0,001 mm bo‘lib, bu jins gil va qum jinslari oralig‘iga
joylashgan. Bu jins bo‘shoq cho‘kindi tog‘ jinsini epigenez jarayonida
qattiqlashishi, sementlashishi natijasida hosil bo‘lgan. Zichligi lyoss
jinslaridan ancha yuqori (ko‘pincha 2—10—2,30 g/sm
3
atrofida),
g‘ovakligi deyarli kam (10—25%).
Argillit gil jinslarining yuqori bosim va harorat ostida ezilishi, siqilishi
natijasida o‘zgarib hosil bo‘lgan tog‘ jinsidir. Bu jins o‘zining granulo-
metrik tarkibi bilan sof gil jinsiga juda yaqin (gil zarralari 30 % dan
ortiq). Faqat gil jinsidan fizik-mexanik xossa va xususiyatlari bilan
zichligining yuqoriligi (2,20—2,40 g/sm
3
), g‘ovakligining kamligi (10—
20% atrofida) hamda ba’zi minerallarni o‘zgargan bo‘lishi bilan
farqlanadi.