Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari
Download 5.78 Mb. Pdf ko'rish
|
Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari (M.Shermatov)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Geotektonika fani.
|
Petrografiya fani. Petrografiya grekcha so‘z bo‘lib, tog‘ jinslarini
yozaman ma’nosini anglatadi. Aniqrog‘i, petrografiya fani yer qobig‘i 8 qatlamlarini tashkil qilgan tog‘ jinslarining mineralogik tarkibini, tuzilishini, paydo bo‘lishini, yotish holatlari qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir. Geotektonika fani. Tekislik rayonlaridan baland tog‘ mintaqalari tomon yurib, yo‘l-yo‘lakay kuzatib borsak, avvalo, oyog‘imiz ostida vaqtincha (yomg‘ir, qor), doimiy oqar (daryo) suvlar olib kelib to‘sha- gan sog‘ tuproqlarni, qum tuproqlarni, shag‘al tuproqlarni, shag‘al toshlarni, so‘ngra toqqa yaqinlashgach, qattiq ohaktoshlarni, qumtosh- larni, granit qoyalarni ko‘ramiz. Toqqa yetib borgach, tog‘ni tashkil qilgan qattiq tog‘ jinslariga (ohaktoshlarga, granit qoyalariga, gil tuproq qatlamlariga qumtoshlarga) nazar solib sinchiklab tekshirsak, bu jinslarning egilib, burmalar hosil qilib yotganligini, son-sanoqsiz yoriqlarni, ba’zan bir xil litologik tuzilishidagi qatlamning ikkinchi litologik tuzilishidagi qatlamlar ustida yotganligini, yoki qumtosh qatlamlarining ohaktosh qatlamlari ustiga mingashib qolganligini, bo‘shoq cho‘kindi tog‘ jins qatlamlarining esa juda yupqalashib, ba’zan butunlay yo‘q bo‘lib ketganini ko‘ramiz. Xo‘sh, nima uchun tog‘ oldi rayonlarida bunday bo‘shoq cho‘kindi tog‘ jins qatlamlari qalin va bir- biri bilan qat-qatlashib yotibdi-yu, tog‘ rayonlarida esa ular yo‘q bo‘lib yoki qalinligi bir necha santimetrga borib qolgan, yoki nima uchun tog‘ rayonlaridagi qattiq jinslar bunchalik burmalanib, egilib ketgan. Bu hodisalarning hammasiga birdan-bir asosiy sabab shu hududda sodir bo‘lgan yoki sodir bo‘layotgan yerning ichki qatlamlarida vujudga kel- gan kuchlar va bu kuchlar natijasida paydo bo‘lgan harakatlar, ya’ni tektonik harakatlar bosh sababchidir. Ana shu harakatlarning hamma joyda bir tekisda paydo bo‘lmasligi, ta’siri bir xil emasligi natijasida ayrim joylarning ko‘tarilishi, ayrim joylarning cho‘kishi, bukilishi, yorilishi, burmalanishi, ko‘tarilayotgan joylarda yuvish, yemirilish jarayonlarining avjga chiqishi, bukilayotgan, cho‘kayotgan joylarda esa yuvilish materiallarining olib kelib yotqizilishi hodisalari yuz beradi. Masalan, Farg‘ona vodiysining markaziy qismida 10—15 million yillar mobaynida pasayish, bukilish harakatlari yuz ber- gan, vodiy atrof rayonlarida esa ko‘tarilish hodisasi sodir bo‘lgan. Natijada vodiy atrofidan yuvilib olib kelingan materiallar vodiy marka- ziga 6 000—7 000 metr qalinlikda yotqizilgan. Yer sharining qaysi bir joyini olmang, o‘sha joyiga ko‘tarilish yoki bukilish, cho‘kish hodisasi xosdir. Butun planetamizda bu hodisa ikki xil ko‘rinishda yuz beradi. Birinchisi, katta masshtabda yuz berib, butun dunyo okeani bilan quruqlikning doimiy ravishda o‘rin almashishi, ya’ni dengizning quruqlikka bostirib kirishi yoki quruqlikning dengiz tomon kengayib borishi sodir bo‘ladi. Ikkinchisi, Yer sharining u yoki bu uchastkasi uchun xos bo‘lib, ana shu hudud ma’lum qismining ikkinchi boshqa qismiga nisbatan egilishi, bukilishi, cho‘kishi yoki ko‘tarilishi yuz beradi, natijada bun- 9 day joylarda mahalliy yorilish, sinish, darz ketish jarayonlari hosil bo‘ladi. Geotektonika fani yerning ichki qismlarida paydo bo‘ladigan kuchlar natijasida yer qobig‘i qatlamlarida vujudga keladigan harakatlarni va ana shu harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan yer qobig‘ida yuz bergan va yuz berayotgan o‘tmish va hozirgi vaqtdagi o‘zgarishlarni o‘rganadi. Tektonik harakatlar o‘tmishi va hozirini o‘rganish, kelajagi to‘g‘ri- sida fikr-mulohazalar yuritish fan uchun, xalq xo‘jaligimizning bundan keyingi ravnaqi uchun juda katta ahamiyatga ega. Chunki tektonik jihatdan noqulay deb topilgan maydonda haddan tashqari ko‘p tekto- nik uzilmalar, yoriqlar, murakkab burmalar bo‘lishi mumkin. Vaqt o‘tishi bilan, ayniqsa, zilzilalar vaqtida ana shu yoriqlar bo‘ylab yer qobig‘ining ma’lum bir qismining ikkinchi qismiga nisbatan harakatga kelishi natijasida sanoat, gidrotexnik, temir yo‘l va boshqa inshootlarning vayron bo‘lishi yoki unga putur yetishi mumkin. Shuning uchun ham biron hududga inshootning u yoki bu turi qurilishi kerak bo‘lsa, o‘sha yerda injener-geologlar birga tektoniklar ham tekshiruv ishlarini olib boradilar. Geotektonika fani ham yer qobig‘i qatlamlarida yuz bergan va yuz berayotgan o‘zgarishlar xarakteriga qarab, ana shu o‘zgarishlarni ay- rim-ayrim o‘rganadi. O‘tmishda, ya’ni neogen — to‘rtlamchi davr mo- baynida yuz bergan o‘zgarishlarni geotektonikaning ajralmas bo‘lagi bo‘lgan Download 5.78 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|