Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari
Download 5.78 Mb. Pdf ko'rish
|
Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari (M.Shermatov)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Foydali qazilmalar geologiyasi fani
- Seysmologiya fani.
|
Geomorfologiya fani. Ma’lumki, planetamizning yuzasi pasttekis-
liklardan, tepaliklardan, dengiz va okeanlardan, daryo vodiylaridan, 1 1 jarlardan, baland tog‘lardan iborat. Yer yuzasi Yerning paydo bo‘lgan davridan boshlab hozirgacha doimo o‘zgarib kelgan. Bir vaqtlar hozirgi tog‘lar o‘rni dengiz, dengiz o‘rni esa tog‘ bo‘lgan, hozir sharqirab oqib turgan daryolar butunlay boshqa tomondan oqqan, hozirgi oqayotgan o‘rni esa qoya toshlar bilan band bo‘lgan. Masalan, Chirchiq, Ohangaron daryo vodiylari bo‘ylab tog‘ tomon sayohat qilgan bo‘lsangiz, bu daryolarning etak tomonlari (Sirdaryoga quyilish rayonlari) pasttekislik- lardan iboratligini, toqqa tomon esa balandlashib borishini, daryoning ikki qanotida esa bir-biridan turli balandlik va kenglikdagi supacha ko‘rinishidagi sathlarning daryo o‘zaniga nisbatan balandlashib, kengligi esa kamayib borishini ko‘rasiz. Yer yuzasining ana shunday o‘zgarishini turli ko‘rinishdagi, shakldagi yuzalarni, past-balandliklarni, ularning paydo bo‘lishi, rivojlanishi tarixiy taraqqiyot qonuniyatlarini geomor- fologiya fani o‘rganadi. Foydali qazilmalar geologiyasi fani yer qobig‘i qatlamlaridagi foydali qazilmalarni, ularning paydo bo‘lishini, tarqalish, joylashish sharoitlari qonuniyatlarini o‘rganadi. Bu fan qazilma boyliklarning turiga, paydo bo‘lishiga, yer qobig‘i jinslarida tarqalishiga qarab rudali va ruda bo‘l- magan qazilma boyliklar geologiyasi hamda yoqilg‘i (neft, gaz, ko‘mir, yonuvchi slaneslar) qazilma boyliklar geologiyasi bo‘limlariga ajraladi. Seysmologiya fani. Seysmologiya so‘zi yunoncha «seysmo» («Seismos» — yer silkinishi) va lotincha «logos» — fan yoki yer silki- nishi to‘g‘risidagi fan ma’nosini anglatib, yer ostida turli sabablarga ko‘ra paydo bo‘lgan kuchlar ta’sirida yer qobig‘i qatlamlarining harakatga kelishi u yoki bu darajada tebranishi natijasida Yer shari qa’rida yuz bergan zilzila, uning paydo bo‘lish qonuniyatlarini hamda keltirib chiqargan oqibatlarini o‘rganadi. Yer qimirlash fani mamlakatimiz hududida o‘zining bir necha yuz yillik tarixiga ega bo‘lsa-da, uning rivojlanishi 1966—1967-yillarga — 1966-yili yuz bergan Toshkent zilzilasidan keyingi davrga to‘g‘ri keladi. Zilzila tabiatda yuz beradigan hodisalar ichida eng ashaddiysi bo‘lib, odatda to‘satdan 1 yuz beradi. Sanoat markazlari, gidrotexnik inshoot- lar, katta-katta shahar-qishloqlarni vayron qiladi. Kishilarni sarosimaga soladi. Yer shari bo‘ylab yiliga 1 000 000 dan ortiq zilzilalar yuz berib, bundan taxminan 10 000 tasi kishilar sezadigan qimirlashlar, jumladan 1 tasi dahshatli (11—12 balli) bo‘lib, kishilar qurgan deyarli hamma 1 Kishilar ko‘zi o‘ngida to‘satdan yuz beradigan zilzilalar Yerning ichki qismidagi kuchlar ta’sirida, ya’ni uzoq vaqtlar davomida yer qobig‘i qatlamlarining siqilishi, bukilishi, harakati natijasida tayyorlanadi. Tog‘ jins qatlamlari shunday darajagacha siqiladiki, oxiri yorilishiga, sinishiga sababchi bo‘ladi. Ana shu yorilgan jins qatlamlarning bir qismi ikkinchi qismiga nisbatan harakatga keladi. Natijada radius bo‘ylab bo‘ylama va ko‘ndalang yo‘nalishda harakat qiluvchi to‘lqinlar vujudga keladi. Bu to‘lqinlar Yerning yuza qatlamlariga yetib kelishi va to‘qnashishi oqibatida uning ustki qismini va ana shu qismidagi mavjud imorat va inshootlarni silkinishga, harakatga kelishiga, ba’zan vayron bo‘lishiga sabab bo‘ladi. 1 2 inshootlar vayron bo‘ladi, daryolar o‘z oqimini o‘zgartiradi, yer yuzasida katta-katta yoriqlar vujudga keladi, 10 tasi halokatli (9—10 ball), 100 tasi juda kuchli (7—8) bo‘lib, daraxtlar butun tanasi bilan silkinadi, uy tepasidagi trubalar yoriladi, imorat devorlarida esa katta-katta yoriqlar paydo bo‘lib, suvoqlari ko‘chib tushadi. Qolganlari kuchli (6—7 ball), o‘rtacha kuchli (5—6 ball) va kuchi 5—6 balldan kam zilzilalar hisob- lanadi. Zilzila sodir bo‘lganda uning o‘chog‘ida (giposentrda) juda katta energiya sarf bo‘ladi. Faqat sezilarli va o‘rtacha kuchli zilzila yuz ber- ganda zilzila o‘chog‘idagi energiya miqdori, sobiq SSSR Fanlar akade- miyasining muxbir a’zosi Yu. V. Rizinchenkoning taqqoslashicha, tax- minan ikkinchi jahon urushi oxirida AQShning Xirosimaga tashlagan atom bombasi energiyasiga tenglashadi. Mutaxassislarning aniqlashicha, zilzila o‘chog‘i qanchalik chuqur bo‘lsa (50—60 km), uning epitsentr hududida bajargan ishi shuncha kam bo‘ladi va aksincha. Shuning uchun ham tabiatda yuz beradigan bu hodisani o‘rganish, uning paydo bo‘lish sabablarini aniqlash, kerakli chora va tadbirlar ko‘rish xalq xo‘jaligimiz uchun katta ahamiyatga ega. Hozirgi kunda seysmologiya fani va bu fan bo‘yicha ishlayotgan mutaxassislarning asosiy vazifasi zilzilaning qay vaqtda bo‘lishini oldindan aytib berishdir. Bu sohada G‘. O. Mavlonov nomidagi O‘zbekiston FA Seysmologiya instituti ilmiy jamoasi ancha-muncha ishlarni amalga oshirmoqdaki, bu ishlar yaqin kelajakda o‘z samaralarini ko‘rsatib qolishiga aminmiz. Download 5.78 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|