Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

 — zichlovchi kuch hosil qilish uchun yuk qo‘ygich; 2 — suruvchi kuch hosil qilish
uchun yuk qo‘yigich; 3
 — odometr; 4 — zichlovchi kuch ta’siridagi deformatsiyalanishni
ko‘rsatadigan indikator; 5
 — suruvchi kuch ta’sirida vujudga kelgan deformatsiyalanishni
ko‘rsatuvchi indikator.

---

1 8 7
qo‘yib boriladi. Surilish jarayoni yuz bergan og‘irlik 
t
1
deb qabul qili-
nadi. Shu zayil ikkinchi namuna P
2
, uchinchi namuna P
3
zichlash bosim-
lari ostida zichlanib 
t
2
, 
t
3
suruvchi kuchlarning qiymati aniqlanadi. Har
bir P
1
, P
2
, P
3
bosimlarga ta’sir qiluvchi 
t
1
, 
t
2
, 
t
3
suruvchi kuchlarning
qiymatlari topilgach, shu qiymatlarga to‘g‘ri keluvchi ichki ishqalanish
koeffitsiyenti (f) quyidagicha aniqlanadi:
1
1
1
1
tg
P
f




,
2
2
2
2
tg
P
f




,
3
3
3
3
tg
P
f




yoki
3
1
3
1
tg
P
P
P








.
Shuningdek, olingan natijalar asosida surilish koeffitsiyenti (tg
y ) va
surilish burchagi (
y ) ham aniqlanishi mumkin:
tg
P



.
Formulalarda: 
t , t
1
, 
t
2
, 
t
3
— suruvchi kuchlar;
P, P
1
, P
2
, P
3
— vertikal-normal kuchlar;
j va y — ichki ishqalanish va surilish burchaklari;
tg
j va tgy — ichki ishqalanish va surilish koeffitsiyentlari.
Tadqiqot natijalari asosida o‘rganilayotgan gil jinslarning surilishiga
bo‘lgan qarshiligi bilan vertikal kuch orasidagi, vertikal kuch bilan
suruvchi kuch orasidagi bog‘liqlik chizmasi chiziladi (10.10-rasm).
10.10-rasm. Gil va gilli jinslarning ichki ishqalanish koeffitsiyenti (f = tgj), ichki
ishqalanish burchagi (
j), surilish burchagi (
y
)va zarralar orasidagi bog‘lanish kuchi (C) ni
laboratoriya sinovlari asosida olingan natijalar yordamida ko‘rsatish va aniqlash chizmasi.

---

1 8 8
Chizma orqali jinsning ichki ishqalanish burchagi 
j, zarralari orasidagi
bog‘lanish (qovushqoqlik) kuchi C aniqlanadi. Buning uchun abssissalar
o‘qi bo‘yicha zichlovchi vertikal kuchlar qiymatlari (P
1
, P
2
, P
3
, ..., P
n
),
ordinatalar o‘qi bo‘yicha suruvchi kuch (
t
1
, 
t
2
, 
t
3
, ..., 
t
n
)natijalari qo‘yib
chiqiladi. Chizmadagi og‘irlik kuchi P hamda suruvchi kuch 
t asosida
chizilgan to‘g‘ri chiziq bilan gorizontal chiziq orasidagi burchak shu
jinsning ichki ishqalanish burchagi (
j) deb ataladi.Tashqi bosim ta’sirisiz
surilishga qarshilik ko‘rsatuvchi kuch — bu jins zarralari orasidagi
bog‘lanish kuchi (C) deb ataladi. Uning qiymati P
1
, P
2
, P
3
zichlovchi
(og‘irlik) kuchi quyilgan chiziq (abssissa) bilan, 
t
1
, 
t
2
, 
t
3
suruvchi kuchlar
quyilgan chiziq (ordinata) kesishgan joyidan pastki ya’ni ordinatalar
o‘qigacha bo‘lgan AB qismi jins zarralari orasidagi bog‘lanish kuchi
(C) qiymatini beradi (10.10-rasm). Jinsning surilishga bo‘lgan qarshi-
ligi Kulon qonunining matematik ifodasiga asosan quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
S = P f + C ,
bu yerda: S — jinsning surilishga bo‘lgan qarshiligi;
P — zichlashtiruvchi og‘irlik kuchi;
f — ichki ishqalanish koeffitsiyenti bo‘lib, tgj ga teng, j
0
—
ichki ishqalanish burchagi.
f = tgj bo‘lgani uchun yuqoridagi formulani quyidagi ko‘rinishda
yozish mumkin:
S =Ptg j + C .
Bu demak, jinslarning surilishga bo‘lgan qarshiligi (S) zichlovchi
normal bosim (P) ni ichki ishqalanish koeffitsiyenti (f = tgj) qiymati
ko‘paytmasiga shu jinsni tashkil etuvchi zarralar orasidagi bog‘lanish
kuchi (C) qiymatining qo‘shilmasiga tengligini bildiradi.
Tog‘ jinslarining surilishga bo‘lgan qarshiligi ularni ma’lum yuzaga
(suriluvchi qatlam osti sathiga) bosib turuvchi normal og‘irlik kuchiga,
jinsning namligiga, g‘ovaklik koeffitsiyenti o‘zgarishiga (10.7-jadval),
yotish qiyaligiga, hududda yuz beradigan yer qimirlashlarning kuchiga,
miqdoriga, odamlar tomonidan turli maqsadlar uchun o‘tqaziladigan
portlatish ishlariga, surilishga moyil bo‘lgan maydondan yoki uning yaqi-
nidan o‘tuvchi transport vositalariga, ularning turlariga (traktor, poyezd,
avtomashina va h.k.) bog‘liq holda o‘zgaradi. Ana shu yuqoridagi omil-
larning mavjudligi, ularning ta’sir etish darajasi oshishi bilan sekin-
asta, ba’zan juda tezlik bilan ma’lum maydonlarda surlish hodisasi yuz
beradi. Bu hodisaning sodir bo‘lishi xalq xo‘jaligiga juda katta zarar
yetkazadi.
Amaliyotda nafaqat gil jinslari, shuningdek, qum jinslarining ham
tabiiy qiyalik burchagini aniqlash lozim bo‘ladi.
Quruq qumning gorizontal tekislik bilan hosil qilgan burchagini uning