Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika- psixologiya

liderlik - bu 
alohida rolni qabul qilishdir. 
Ikkita bir biridan sezilarli farq qiladigan liderlik roli 
mavjud.
  
170-rasm  
Guruh faoliyatining samaradorligi uchun har ikkala liderlik shakli mavjud 
bo`lishi kerak.
 
Birinchisi
-
professional roli, 
bajarilayotgan ish 
yuzasidan lider 
tomonidan 
bildirilayotgan va 
paydo bo`lgan 
muammoni xal 
qilishga 
mo`ljallangan taklif 
va fikrlar. 
Ikkinchisi
 
-
«ijtimoiy
-
emotsional 
mutaxassis» roli, 
shaxslararo 
munosabatlardagi 
muammolarni hal 
qilish bilan bog`liq 
bo`lgan liderlik.

---

196
Xususiyatlar nazariyasiga
ko`ra liderlikning asosiy determinanti noyob 
liderlik sifatlariga ega bo`lishdir. Bu nazariyaga ko`ra ayrim odamlar tug`ma liderlik 
sifatlariga ega bo`ladilar. Shuning uchun ham bu nazariyaning yana bir nomi -
harizmatik nazariya
deb ataladi.
Interaktiv nazariyaga
binoan har qanday guruhda liderlikni kim zimmasiga 
olishini bashorat qilish mumkin. Buning uchun guruh ag’zolari harakteristikasi, 
vujudga kelgan vaziyat, bajarilayotgan vazifa, shuningdek liderlikka nomzodning 
individual-psixologik xususiyatlarini o`rganib, hisobga olish kerak.
Vaziyat nazariyasi
tadqiqotchilari (amerikalik tadqiqotchi F.Fidler) fikriga 
ko`ra «vazifaga mo`ljal olgan» yoki «odamlarga mo`ljal olgan» lider faoliyatining 
samaradorligi guruhdagi sharoitga bog`liqdir. Liderlik funksiyasini amalga oshirish 
uchun o`ta qulay va o`ta noqulay sharoitlarda «vazifaga mo`ljal olgan» lider katta 
natijalarga erishadi. O`rtacha qulay vaziyatlarda esa «odamlarga mo`ljal olgan» lider 
ustunlikqiladi. Liderlik - guruh funksiyasidir, uni guruh maqsadlari va vazifalarini 
hisobga olgan holda o`rganish kerak.
Quyidagi namunalarga e’tibor bering. Ushbu misollarda boshqariluvchi 
ko’nikma tez-tez takrorlanuvchi jarayon bo’lib qolishiga moyilligi yuqoridir:
➢ 
Yetti 
yoshli bola yonida o’tirgan qizga qarab beg’ubor tabassum qiladi (boshqariluvchi). 
Ular atrofida o’tirgan sinfdoshlari javob tariqasida qiqirlab kulishadi 
(kuchaytiruvchi).  
➢ 
Bog’cha bolasi o’qituvchining hikoya haqidagi savoliga javob berish uchun 
qo’lini ko’taradi (boshqariluvchi). O’qituvchi javoban uni chaqiradi va javob 
berishiga ruxsat beradi (kuchaytiruvchi).  
➢ 
Bolalardan yana biri ruxsat olmasdan javob bera boshlaydi  
(boshqariluvchi). O’qituvchi qovog’ini solidi, uning javobini inobatga olmaydi, lekin 
o’qituvchi boshqa o’quvchilardan yana so’rashidan oldin, ular o’sha bolaning 
javobini diqqat bilan eshitayotgan bo’lishadi qo’lini ko’tarmagan bo’lsa ham 
(kuchaytiruvchi).  
➢ 
O’n ikkinchi darajali, yengil atletika jamoasining a’zosi mashg’ulotlar 
davomida 1 mil yuguradi (boshqariluvchi). So’ngra u tezligidagi o’zgarishni – 
jamoaga qo’shilgan paytidagi tezligi va hozirgi paytdagi tezligidagi o’zgarishlarni 
yozib yuradi (kuchaytiruvchi).  
➢ 
Doim tashvishi bor o’quvchi nazorat ishini besh daqiqada yozib tugatadi 
(boshqariluvchi). Yordamchi o’qituvchi bo’lsa uni o’zingnii ustingda qattiqroq 
shug’ullanishing kerak deydi (kuchaytiruvchi).  
O’ylaymanki ushbu namunalar boshqariluvchi ko’nikmaning asosiy to’rtta 
sabablarini yoritib beradi.  
Birinchidan, jarayon javobiy ko’nikmaga nisbatan sinf muhitida keng 
qo’llaniladi. Albatta bu fakt o’quvchining bilim salohiyatidagi baholar 
o’zgarishlariga (baholari, yutuqlari) bog’liq bo’lgan o’qitish natijalarida qo’shimcha 
ma’no kasb etadi.  

---

197
Ikkinchidan, boshqariluvchi ko’nikma orqali o’rganish hech qanday ma’lum 
darajagacha yoki fan sohasida chegaralanmagan balki lekin har bir sinf muhitida 
tasavvur qilsa bo’ladigan – tabiatan cheklanishlar bo’lishi mumkin.  
Uchinchidan, o’qituvchilar faqat kuchaytiruvchi omillarni nazorat qiluvchi 
shaxslar emas. Ba’zan bular jarayondagi bajaruvchining o’zi tomonidan ham 
boshqarilishi mumkin (atletika jamoasi misolida), yoki bo’lmasam, sinfdoshlar 
tomonidan (tabassum qilgan sinfdoshlar misolida).  
To’rtinchi sabab yuqoridagilarning natijasi orqali namoyon bo’ladi ya’ni ular 
bir vaqtda sodir bo’lganida. Ushbu (Jane Gladstonening tushishi va qulashi) bobga 
ma’no mazmun beruvchi g’oya o’quvchining qanday qilib mukammal o’qitilishi 
haqida bir necha tavsiyalarni o’zida mujassamlashtiradi.
109
  
  
Bizga shu mahlumki, deyarli barcha rahbarlarga doimo vaqt yetishmaydi, 
ularning nazarida agar vaqt yetganida, ular “tog`ni talqon qilib tashlagan 
bo`lardilar”. Darhaqiqat, vaqt eng qimmatli narsa bo`lgani uchun undan samarali
foydalanish - yutuqlarning garovidir.
Olimlarniig aniqlashlaricha, rahbar - o`z ish vaqtining taxminan 60% ni 
doimo qaytariladigan bir maromdagi ishlarga sarflar, bu esa bir hafta davomida 
taxminan 26-27 soatga to’g’ri kelar ekan. Vaqtdan unumli foydalanish, uni tejay 
olish, ichki tartib-intizom, mehnat faoliyatida ijobiy o`zgarishlarga sabab bo`ladi. 
Chunki kun tartibidagi har qanday o`zgarish korxona yoki tashkilot ishiga ta’lluqli, 
uning uchun diplomatik tarzda boshqalarni ham boshqaruvdagi omilkorona 
usullarning oshkor qilinishi va odamlarning ijtimoiy-psixologik munosabatlarini 
yaxshilashiga xizmat qiladi.
Ko’rsatib o’tilganki, o’quvchilar tabiatan fikr yuritishlarida farq qilishadi. 
Ushbu farqlar o’rganish afzalliklaridan ko’ra ahamiyatli hisoblanib, uni 
psixologlar aqliy usul deb atashgan. Ma’nosi ma’lumotni qabul qilish va uni eslab 
qolish, turli hil masalalarni hal qilish yo’llarini tahlil qilsih kabi ma’nolarni 
anglatadi (Zhang & Sternberg, 2006). 
110
  
Har bir lider yoki boshliq o`zicha individual va qaytarilmasdir. Buning boisi 
har bir boshliq o`z ish faoliyatini, boshqaruv faoliyatini o`ziga xos tarzda tashkil 
etishidadir.