Guliston davlat universitеti

Nazorat savollari: 
1. Turkistonda Rossiya mustamlakachiligi davri madaniy taraqqiyotining o‗ziga 
xos xususiyatlarini tahlil qiling.
2. Ma‘rifatparvarlik va jadidchilik harakatining madaniy taraqqiyotda o‗ynagan 
roliga baho bering. 
3. XIX asr oxiri XX asr boshlarida me‘morchilik rivojida qanday yangiliklar 
ko‗zga tashlandi? 
4. Ushbu davrda tasviriy san‘atga kirib kelgan yangi uslub va janrlarga baho 
bering. 
5. Rossiya mustamlakachiligi davrida milliy madaniyat rivoji xususida o‗z 
xulosalaringizni bayon qiling. 
9-mavzu. Sovet mustabid tuzumi davrida O„zbekiston madaniyati va 
san‟ati 
Reja: 
1. Sovet mustabid tuzumi davrida madaniy taraqqiyotning o‗ziga xos xususiyatlari 
2. Sovet mustabid tuzumi davrida san‘at taraqqiyoti 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
Sho‗rolar davri, mustabid tuzum, madaiyatga mafkuraviy tazyiq, sinfiy 
yondashuv va ―sotsrealizm‖, zamonaviy san‘atning turli ko‗rinish va 
yo‗nalishlarining paydo bo‗lishi, o‗zbek zamonaviy me‘morchilik san‘atining 
shakllanishi, Yevropa realistik san‘ati, grafika san‘atida tur va janrlarning 
kengayishi, bezak va illyustratsiya ishlari, portret san‘ati, avtoportret, mahalliy 
rassomlar faoliyati, kino san‘ati, me‘morchilikda yangi texnologiyalarning 
yaratilishi. 
 
Sovet mustabid tuzumi davrida madaniy taraqqiyotning o„ziga xos 
xususiyatlari 
 
Sobiq sho‗rolar davri madaniyati o‗zining qarama-qarshi tomonlari va 
xususiyatlari bilan boshqa davrlar madaniy taraqqiyotidan farq qiladi. Bu davrning 
asosiy xususiyati hayotning barcha sohalari, jumladan, ma‘naviy madaniyat 
sohasining kommunistik mafkuraga tobeligi bilan tavsiflanadi. 
Ma‘lumki, milliy madaniyat milliy e‘tiqod va milliy his-tuyg‗ular asosida 
rivojlanadi. Sho‗rolar davrida ana shu xususiyat — milliy madaniy taraqqiyot 
o‗zani begona madaniy oqim tomonga burib yuborildi. Natijada milliy madaniyat 
о‘zining hayotbaxsh manbayidan, milliy e‘tiqod va his-tuyg‗ularidan ajratib 
qo‗yildi. Madaniy-tarixiy hodisa g‗oyaviylashtirildi, hukmron mafkura va hukmron 
sinf manfaatlariga bo‗ysundirildi. Ikkinchi tomondan, sotsialistik lagerga 

---

90 
kirmaydigan «begona davlatlar» madaniy hayoti bilan milliy madaniyatlar 
o‗rtasidagi tabiiy aloqadorlikka rahna solindi. Bu esa milliy madaniyatlarning 
umumbashariy madaniyatlardan uzilib qolishi va «begona»lashuviga olib keldi. 
Bu davrning ikkinchi salbiy tomoni badiiy ijodiy jarayonning bir qadar 
cheklanganligi bilan xarakterlanadi. Ijodiy erkinlik hukmron mafkura ko‗rsatmasi 
asosida qurildi. Badiiy ijod «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik» uslubda 
bo‗lishi shart qilib qo‗yildi. Bu qonuniyat o‗tmish madaniy merosga ham tatbiq 
etildi. Natijada o‗tmish avlodlardan qolgan barcha madaniy boyliklarni 
o‗rganishda, uning ana shu qonuniyatga javob bermaydigan tomonlari olinib, 
qolgan jihatlari «zararli, «kommunizm quruvchisi»ning ongini zaharlaydigan 
«og‗u» deb topildi. Bu esa avlodlardan avlodlarga qonuniy tarzda o‗tuvchi yaxlit 
jarayonning buzilishiga sabab bo‗ldi. 
Har bir jarayonning ijobiy va salbiy tomonlari mavjud bo‗lganidek, sobiq 
sho‗rolar davrining ham o‗ziga xos ijobiy tomonlari ham mavjud bo‗lganki, 
bundan ko‗z yumish umumiy tabiiy-tarixiy jarayonga bir tomonlama nazar tashlash 
bilan barobardir. 
Sho‗rolar davrida o‗ziga xos madaniy taraqqiyot vujudga kelib, bu madaniy 
jarayon ozmi-ko‗pmi umumbashariy madaniy taraqqiyotning rivojiga sezilarli 
ta‘sir ko‗rsata olgan. Bu davrda ilm-fan, texnika va san‘atning ko‗pgina sohalarida 
(ayniqsa, me‘morchilikda) ulkan yutuqlarga erishildi. Fanning ayrim sohalardagi 
rivoji dunyo miqyosidagi darajaga ko‗tarildi. 
Sho‗rolar davri madaniyatining asosiy tomonlaridan yana biri majburiy 
ta‘limning joriy etilganligidir. Bu vazifani amalga oshirish uchun ko‗plab 
maktablar tashkil etildi. Natijada qishloq joylari madaniy-maishiy hayotining 
yaxshilanishida ana shu maktablarning ta‘siri sezilarli darajada bo‗ldi. Yoki xalq 
xo‗jaligining turli sohalarini kadrlar bilan ta‘minlash uchun ta‘lim tizimining 
bosqichma-bosqich yaxshilanib borilishi ham aholi madaniy saviyasining 
ko‗tarilishida muhim rol o‗ynagan. 
Sho‗rolar davrida ham Rossiya imperiyasi amaldorlari tomonidan amalga 
oshiralayotgan siyosat – yerli xalqni ruslashtirish siyosati davom etdi. Milliy 
ma‘naviy qadriyatlar millatning milliy g‗ururi va o‗zligini anglashga bo‗lgan 
intilishlari bo‗g‗ib qo‗yilishi davom etdi. 
O‗tmish madaniy merosga bo‗lgan munosabatda sinfiylik tamoyili asosiy 
mezonga aylandi. Mazkur tamoyilning madaniy-ijodiy jarayonga tatbiq etilishi 
o‗zbek milliy madaniyatining qadim ajdodlari tomonidan vujudga keltirilgan 
sarchashmalaridan bahramand bo‗lishiga barham berdi. 
O‗tgan asrning 20- yillari boshida qabul qilingan ―San‘at buyumlari va ilmiy 
kolleksiyalarini chet elga olib chiqib ketishni taqiqlash to‗g‗risida‖ (1921- yil, 22-
may), ―Musulmon nashrlari uchun mablag‗ ajratish‖ (1922- yil, 10- avgust), 
―Turkistonda yerli bolalar uchun maktablar tarmog‗ini kengaytirish‖ (1923- yil, 
may) va boshqa ko‗pgina chora-tadbirlar o‗z samarasini bermay qolmadi. 
Maktablar tarmog‗i tez sur‘atlar bilan rivojlandi, matbaa ishi yaxshilanib madaniy-
ma‘rifty ishlar ko‗lamining ta'siri kengaydi. Bu ishlarning amalga oshuvi natijasida 
mahalliy xalq orasidan A.Avloniy, A.Fitrat, A.Qodiriy, S.Ayniy, Hamza, 

---

91 
A.Cho‗lpon, Botu (M.Xodiyev), Ziyo Said singari adiblar, M.Uyg‗ur kabi atoqli 
aktyor va rejissyorlar yetishib chiqdi. 
1925- yilga kelib o‗zbek tilida 17 nomdagi gazeta va jumallar chiqa boshladi. 
Turkistonda yashovchi o‗zbek, qozoq, rus va boshqa millat tillarida kitoblar chop 
etildi. 14 teatr, 19 kinoxona, 152 ta kutubxona va boshqa madaniy- ma'rifiy 
muassasalar faoliyat ko‗rsata boshladi. 
Savodsizlikni tugatish maqsadida xalq tilida maktablar tashkil etish sur‘ati 
yanada kuchaytirildi. Ularni darsliklar va o‗quv quroilari bilan ta‘minlash chora-
tadbirlari ko‗rildi. 1930- yil 25- iyulda majburiy boshlang‗ich ta‘lim joriy etildi. 
30-40- yillar oralig‗ida mehnatga yaroqli aholining deyarli barchasi savodsizlikni 
tugatish tizimida o‗qib chiqdi. 30- yillaming oxirlariga kelib, umumiy yetti yillik 
ta‘limga o‗tildi. 
1920- yilda Toshkentda rasman tashkil etilgan O‗rta Osiyo Davlat universiteti 
(hozirgi O‗zbekiston Milliy Universiteti) nafaqat respublikamiz uchun, balki O‗rta 
Osiyo respublikalari va Qozog‗iston uchun oliy malakali mutaxassislar tayyorlab 
beruvchi yagona markazga aylandi. 
20-30- yillarga kelib respublikamizning yirik shaharlarida xalq xo‗jaligi 
uchun zarur bo‗lgan mutaxassisliklarni yetkazib beruvchi ko‗plab oliy va o‗rta 
maxsus o‗quv yurtlari tashkil etila boshlandi. Bu davrda respublika madaniy hayoti