Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

Dunyoda 2 chi o‘rinda yosh islom dini turadi. Bu din 6 asrning oxiri 7 asrning 
boshlarida Arabiston yarim orolida vujudga kelgan. Islom dinini odatda musulmon 
dini deb yuritiladi. Geografik nuqtai nazardan islom diniga e‘tiqod qiluvchilar 
nisbatan yaqin umumiy hududda joylashgan. 1,5 milliardga yaqin kishi e‘tiqod qiladi. 
Islom dini Shimoliy, G‘arbiy va Sharqiy Afrikada, Arab mamlakatlarida, Kichik 
Osiyoda, Eron, Afg‘oniston, Pokiston, Bangladesh mamlakatlarida hukmron. Kipr 
aholisinining bir qismi musulmonlardir. Hindiston aholisining 9 % musulmonlar, 
ilgari bu mamlakatda musulmonlar ko‘p bo‘lgan. Lekin ularning ko‘p qismi Pokiston 
va Bangladeshga ko‘chib ketishgan. Islom dini Indoneziyada asosiy din hisoblanadi. 
Bu dinga shuningdek ―Filippin‖ davlatining janubiy qismida yashovchi xalqlar 
(Mindanao va boshqa kichik orollar aholisi), G‘arbiy Xitoydagi uyg‘ur, dunganlar 
ham e‘tiqod qilishadi. Evropada Istambul va uning atrofidagi usmoniy turklar, 
albanlar va bosniyaliklar, bolgarlarning bir qismi, lo‘lilarning bir qismi musulmon 
hisoblanadi.
Davlatimiz rahbari islom diniga, uning rasm-rusumlariga, bayramlariga, diniy 
tarbiya va ta‘limiga alohida e‘tiborni qaratar ekan, mustabid sho‘ro tuzumi davrida 
ham o‘z fikr-mulohazalarini bildirib keldi va ularning echimini amaliy ravishda 
topish uchun usul va yo‘l-yo‘riqlarni belgilab bera oldi. ―Islom dini bu ota-
bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma‘rifat 
ekanligini unutmaylik,–deb uqtiradi Yurtboshimiz,–Ana shu ma‘rifatni kishilarimiz 
jon-jon deb qabul qiladilar va yaxshi o‘gitlarga amal qiladilar. Mehr-oqibatli, 
nomusli, oriyatli bo‘lishga, izzat-ehtirom tushunchalariga rioya etishga harakat 
qiladilar‖
4
. Istiqlol yillarida islom dini mavqeining tiklanishi, diniy marosimlar, milliy 
qadriyatlarimiz, asriy bayramlarimizning xalqqa qaytarilishi, musulmonlarning 
muqaddas Haj va Umra amallarini ado etish imkoniyatiga erishganliklari, diniy-
axloqiy masalalar bo‘yicha kitoblarning chop etilishi, diniy erkinlik va 
bag‘rikenglikni ta‘minlash kabi keng ommaga manzur ko‘p savobli ishlar tezkorlik 
bilan amalga oshirildi. 
Mustaqillik sharofati bois mo‘‘tabar Qur‘oni Karim va hadislarni chop etish 
imkoniyati paydo bo‘ldi. Jumladan, 1991 yilda Qur‘oni Karim ilk bor o‘zbek tilida 
Alouddin Mansur tarjimasi va Imom al-Buxoriyning ―Sahihi Buxoriy‖–4 jildlik 
hadislar to‘plami o‘zbek tiliga tarjima qilinib, nashr etildi. 1991 yil 14 iyulda 
O‘zbekiston huquqiy tajribasida birinchi bor ―Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 
to‘g‘risida‖gi Qonun qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 
qabul qilingach, vijdon erkinligi, davlat va din o‘rtasidagi munosabatlar konstitutsion 
tamoyillar asosida tartibga solindi. 1998 yil 1 may kuni ushbu qonunning yangi 
tahriri qabul qilindi.
E‘tiborli tomoni, 1992 yil 27 mart kunida O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining ―Ro‘za hayiti va Qurbon hayitining birinchi kunlarini dam olish kuni 
deb e‘lon qilish to‘g‘risida‖gi Farmoni imzolandi. O‘zbekiston Prezidentining 1990 
4
Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, –T.: ―O‘zbekiston‖. 1995, 40-b.

---

78 
yil 2 iyundagi ―Musulmonlarning Saudiya Arabistoniga Haj qilish to‘g‘risida‖gi 
Farmoniga binoan O‘zbekiston xalqi vakillari tarixida birinchi marta bevosita 
hukumat homiyligida har yili Haj va Umra amallarini ado etish imkoniyatiga ega 
bo‘ldi. Mustaqillik yillarida 32 mingdan ortiq o‘zbekistonliklar Makka va Madinada 
Haj safarida bo‘ldilar. Yuzlab masjidlar musulmonlarga qaytarildi, yangilari barpo 
etildi. ―Islom nuri‖ gazetasi va ―Hidoyat‖ jurnali nashr etilmoqda.
Prezidentimizning 1992 yil 7 martdagi Farmoni bilan islom dini omilidan, uning 
ma‘naviy imkoniyatlaridan keng foydalanish maqsadida Vazirlar Mahkamasi 
huzurida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi. Uning tasarrufida Xalqaro islom-
tadqiqot instituti va 10 ta madrasa faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularda 1000 dan ortiq 
talaba-yoshlar ta‘lim olmoqda. Diqqatga sazovor tomoni, davlatimiz rahbari 
tashabbuslari bilan islom ta‘limoti va falsafasini keng o‘rganish, o‘zbek xalqining 
diniy, tarixiy va madaniy merosini chuqur ilmiy tadqiq etish, yuqori malakali 
dinshunos va iqtisodchilarni tayyorlash maqsadida 1999 yil 7 aprelda Toshkent islom 
universiteti tashkil etildi. 
2007 yil – Islom konferentsiyasi tashkilotining Ta‘lim, fan va madaniyat 
masalalari bo‘yicha muassasasi – AYSESKO (ISESKO) tomonidan Toshkent shahri 
Islom madaniyatining 2007 yildagi poytaxti deb e‘lon qilindi. 2007 yil 14-15 avgust 
kunlari Toshkent va Samarqand shaharlarida Toshkent shahrining ―Islom madaniyati 
poytaxti‖ deb e‘lon qilinishiga bag‘ishlangan ―O‘zbekistonning islom tsivilizatsiyasi 
rivojiga qo‘shgan hissasi‖ mavzuida xalqaro konferentsiya o‘tkazilib, unda 30 dan 
ortiq davlatlardan kelgan olimlar qatnashdi. 
Bugungi kunda respublikamizda 17 ta diniy konfessiya ro‘yxatga olingan va 
rasman faoliyat ko‘rsatmoqda. 170 dan ortiq diniy tashkilotlar ishlab turibdi. 
Shuningdek, 1,7 mingdan ortiq masjidlar, xristian ibodatxonalari va boshqa diniy 
markazlar ta‘mirlandi va yangidan qurildi.
Dunyo dinlari orasida e‘tiqod qiluvchi aholi soni bo‘yicha ham, geografik 
tarqalish hududi jihatidan ham eng kichigi-budda dini (buddizm) dir. Bu dinga 
taxminan 487 million kishi e‘tiqod qiladi. Tarixiy nuqtai nazardan budda eng qadimgi 
―dunyo dinidir‖. U eramizdan avvalgi 6-5 asrlarda shimiloy Hindistonda vujudga 
kelgan. Hozir bu dinga Hindiston aholisining bir qismi, birmaliklar, Nepal, Shiri-
Lanka aholisi, Hindi-Xitoy xalqlarining bir qismi va tibetliklarning bir qismi e‘tiqod 
qilishadi.
Budda dini shuningdek Xitoyning g‘arbiy rayonlarida va Mongoliyada 
tarqalgan. Asosiy uchta ―dunyo dinlari‖ning geografik tarqalishi ana shunday. Ammo 
bu uch dinga sayyoramiz aholisining taxminan yarmi e‘tiqod qilishadi. Qolgan aholi 
e‘tiqod qiluvchi dinlar milliy dinlardir. Ma‘lum bir millat yoki ma‘lum bir hudud 
aholisi e‘tiqod qiluvchi dinlar (aosan bir mamlakat doirasidagi) milliy dinlar deb 
yuritiladi. E‘tiqod qiluvchi aholining soni jihatdan milliy dinlar orasida eng yiriklari 
konfutsiylik, iudaizm, sintoizm va boshqalar.
Konfusiylik, asosan Xitoylar o‘rtasida keng tarqalgan, iudaizm esa, Hindiston 
aholisining eng asosiy dinidir. Yaponiyada-Sintoizm, 
Xitoyda-Konfusiylik 
va 
daosizm dinlariga e‘tiqod qilinadi.
Ma‘lumki, din jamiyat hayotida turmushida juda katta rol o‘ynaydi. Bunda 
davlatning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, aholining ta‘limiy darajasi katta ahamiyat 

---

79 
kasb etadi. Aholining diniy tarkibini bilish va uni to‘g‘ri baholash, dunyoda bo‘lib 
o‘tayotgan voqea va hodisalarning ko‘pchiligini to‘g‘ri tushunish va anglashga imkon 
beradi. Evropada xristianlik dinini barcha shakllari keng tarqalgan.
Katolik dini asosan qit‘aning janubida, qisman g‘arbiy va markazida, 
provaslavlik sharqiy va janubiy sharqida, Sobiq ittifoq mamlakatlarida provoslavlik 
va islom dinlari keng tarqalgan. Osiyoda barcha dunyoviy dinlar va yirik milliy dinlar 
keng tarqalgan. Ayniqsa, islom dini katta rol o‘ynaydi. Islomning sunniylik yo‘nalishi 
Indoneziyada keng tarqalgan, dunyoda eng yirik musulmon mamlakatidir.
Malayziya, Hindiston, Bangladesh, Pokiston, Afg‘oniston va Janubiy-G‘arbiy 
Osiyodagi barcha arab mamlakatlarida ham sunniylik asosiy o‘rin egallaydi. 
Islomning shialik yo‘nalishi Eron, Ozarbayjon, qisman Iroq va Yamanda asosiy din 
sifatida tan olingan. Islom diniga e‘tiqod qiluvchilarning katta-katta guruhlari 
Filippin, Kombodja, Tailand, Kipr, Shri-Lanka mamlakatlarida mavjud.
Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida buddizm va lamaizm keng 
tarqalgan. Induizmga Hindiston va Nepal aholisining ko‘pchiligi e‘tiqod qiladi. 
Konfusiylik va daosizm dinlari Xitoyning asosiy dinlari hisoblanadi. Sintoizm 
Yaponiyada tarqalgan. Xitoy, Yaponiya, Koreya, Indoneziya, Malayziya va boshqa 
mamlakatlarda ham xristian diniga e‘tiqod qiluvchilar bor.
Afrikaning shimoliy g‘arbi va sharqida joylashgan ko‘pchilik mamlakatlarda 
islomning sunniylik yo‘nalishi hukmron. Efiopiya, JAR va boshqa qator 
mamlakatlarda xristian dini muhim rol o‘ynaydi. Markaziy va Janubiy Afrika 
aholisining asosiy qismi mahalliy dinlarga e‘tiqod qiladilar.