Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

O’zbeklar. Bu xalq ajdodlarining shakllanishida so‘g‘dlar, xorazmliklar, 
baqtriyaliklar, farg‘onaliklar va sak-massaget qabilalari ishtirok etishgan. Turkiy 
qabilalar Markaziy Osiyo hududiga eramiz boshida kirib kela boshlashgan, lekin 
ularning etnik jarayonlardagi faol ta‘siri Turk hoqonligi davrida sezilarli bo‘ldi. Ayni 
O‘zbekistonning hozirgi hududida Eron til guruhi va turk tili guruhiga mansub 
xalqlarining keng miqyosda aralashuvi sodir bo‘ldi. O‘zbek xalqi shakllanishidagi 
asosiy xususiyatlarining tugallanishi 9-12 asrlarda Qoraxoniylar davrida yuz berdi. 
(ammo ―o‘zbek‖ etnonimining mustahkam o‘rnashib qolishi 15 asr oxiri va 16 asr 
boshlarida Shayboniyxon davrida ro‘y berganligi ta‘kidlanadi.) 
20 asr boshida o‘zbeklar uchta yirik etnografik guruhdan iborat edi: vohalardagi 
o‘troq aholi; yarim ko‘chmanchi hayot kechiruvchi va urug‘-jamoa munosabatlarini 
saqlab qolgan, o‘rta asrlarda o‘g‘uzlar va turk-mo‘g‘ul qabilalari bilan aralashgan 

---

88 
mo‘g‘ullar bosqiniga qadar yashagan qabilalarning avlodlari; dashti qipchoq 
qabilalarining avlodlari (qipchoqlar, naymanlar, qo‘ng‘irotlar, mang‘itlar va b.). 
Ularning o‘troq hayotga o‘tishi 20 asr boshidagina tugallandi. Turkistonni ruslar 
bosib olishi va oktyabr to‘ntarilishi o‘zbek millatining shaklanish jarayoniga 
birmuncha ta‘sir ko‘rsatdi, endilikda mustaqillikning ta‘siri milliy o‘zlikni anglash 
jarayonini tezlashtirdi.
Qozoqlar. Qozoqlarning shakllanish jarayonida ko‘pgina qadimgi qabilalar 
ishtirok etgan. Eramizgacha 1 asrda va eramizning 1 asrida hozirgi Qozog‘iston 
hududini sak, usun, qangyuy qabilalari ittifoqi, alanlar va boshqa ko‘plab qabilalar 
yashashgan. 6-7 asrlarda bu hududda G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibiga kiruvchi turli 
turkiy qabilalar: turgashlar, qarluqlar paydo bo‘ldi. 8-11 asrlarda bu hududga 
qimaqlar, qipchoqlar va o‘g‘uzlar kirib kelishadi. 10-11 asrlardagi Qoraxoniylar davri 
qabilalarning birlashuv jarayonini tezlashtirdi. 12 asrda qoraxitoylar va 
mo‘g‘ullarning kirib kelishi qabilalarning aralashib ketishiga sabab bo‘ldi. 15 asr 
oxiri – 16 asr boshida Qozoq xonligi tashkil topdi va qozoq xalqining shakllanishi 
tugallandi. 16 asr o‘rtalarida qozoqlar tarkibiga Ural, Sibir va Sharqiy Ettisuvdan 
kirib kelgan qabilalar qo‘shildi. Qozoq qabilalarining tarkibida uchta tarixiy hududiy 
xususiyatga ega bo‘lgan qabilalar guruhi (juz yoki orda) tashkil topgan: Katta Juz 
(Ettisuv); O‘rta Juz (Markaziy Qozog‘istonning dasht rayonlari, Sirdaryo, Ishim, 
Tobol daryo vodiylari); Kichik Juz (Qozog‘istonning g‘arbiy hududlari). Har bir 
Juzga ko‘pgina qabilalar birlashgan: Katta Juz – dulat, alban, suan, qangli va b; O‘rta 
Juz-arg‘in, nayman, qipchoq, kerey, qo‘ng‘irot; Kichik Juz – alim-uli, bay uli, jeti 
ulu. Qozoq millatining shakllanishida bu qabilalar ittifoqlari o‘rtasidagi munosabatlar 
katta o‘rin tutgan.