H husanov, M. L. Tursunxodjayev, A. R. Bakiyev moliyaviy menejment

O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarida mahalliy 
budjetlarning tutgan o‘rni 
Daromadlar 
2000 y 
200 J y 
2002 y 
2003 y 
Davlat byudjeti 
910860,3 1295411,1 1864103 2309000 
72

---

Shu jumladan 
Respublika byudjeti (mln. 
so‘m) 
503978.7 720629.7 1034145 1266851,8 
Davlat byudjetiga nisbatan 
salmog‘li (foizda) 
55,3 55,6 55,5 54,9 
mahalliy byudjetlar (mln. 
so‘m) 
406881,6 549116,7 750387,7 1042147,5 
Davlat byudjetiga nisbatan 
salmog‘i (foizda) 
44,7 42,2 40,3 45,1 
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, mahalliy budjetlar daromadlari 
salmog‘i 2003 yilda 45.1 foizni tashkil etgan. Bu deyarli davlat budjeti 
daromadlarining yarmini tashkil etayapti. Mahalliy budjetlarning mavqeini yanada 
oshirish budjet siyosati samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Bu borada 
Prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi fikrlariga e'tibor qarataylik: ,,Davlat 
budjeti daromadlarining katta qismini joylarga berish, budjetlarni mustahkamlash 
zarur. Bu esa mintaqalar mustaqilligini oshirish, ularning tashabbuskorligini, 
budjetning ijrosidagi manfaatdorligi va bu boradagi ma'suliyatini oshirish imkonini 
beradi. Bundan tashqari bu narsa mahalliy budjetlarga tushumlarning yangi 
manbalarini qidirib topishga rag‘batlantiradi, joylarda budjet intizomini 
mustahkamlaydi“
1
. 
Prezidentimizning fikrlaridan va hozirgi budjet ijrosining amaldagi holatidan 
kelib chiqqan holda, mahalliy budjetlarning ijtimoiy va iqtisodiy siyosatini amalga 
oshirishdagi mavqeining oshib borishiga quyidagi omillarni sabab qilib ko‘rsatish 
mumkin: 
— mahalliy moliya organlarining budjet ijrosidan manfaatdorligini oshirish 
va shuning asosida budjet xarajatlarini to‘g‘ri va oqilona tarzda sarflanishini va 
tushumlarning yangi manbalarini qidirib topishga va rag‘batlantirishni 
ta'minlashning zarurligi; 
— aholini ijtimoiy himoya qilish masalasining ustuvorligi. Darhaqiqat, 
budjet xarajatlari tarkibida ijtimoiy xarajatlarining ulushi katta va bu xarajatlarning 
asosiy qismi mahalliy budjetlar orqali amalga oshiriladi; 
— mahalliy budjet hisobidan moliyalashtiriladigan tadbirlarning ko‘payib 
borishi. 
Mahalliy budjetlar iqtisodiy boshqaruv metodlari tizimida asosiy o‘rin 
egallaydi. Ular alohida hududlarning kompleks rivojlanishini ularda optimal ishlab 
1
(I.A.Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. Toshkent: O‘zbekiston, 1995.-208 bet) 
73

---

chiqarish nisbatini va aholi turmush darajasini yuqoriligini ta'minlashda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Mahalliy budjetlar boshqa iqtisodiy kategoriyalar singari 
ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda davlat boshqaruv organlari tomonidan 
faol foydalaniladi. Mahalliy budjetlar iqtisodiy boshqaruv instrumenti sifatida 
quyidagi xususiyatlarga ega: 
— budjet munosabatlari hududning barcha tomonlaridagi ishlab chiqarish 
jarayonlarini qamrab olganidan, ta'sir doirasining kengligi; 
— mazkur iqtisodiy kategoriya tabiatiga xos bo‘lgan qayta taqsimlashning 
yuqori darajada bo‘lishi; 
— moslashuvchanligi, ya'ni mahalliy hokimiyat organlari vazifa va 
maqsadalari o‘zgarishiga muvofiq tarzda, dinamik tarzda, doimiy ravishda o‘zgarib 
va rivojlanib boradi. 
O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimi va uning tarkibiy qismlarining roli va 
ahamiyatini oshirish va budjet tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar 
nomarkazlashuvchanlikka moyildir. Byudjet tizimida uning bo‘g‘inlari orasidagi 
o‘zaro aloqadorlik budjetlararo munosabatlar mexanizmida namoyon bo‘ladi. Bu 
munosabatlarda asosiy tamoyil bo‘lib umumdavlat va mintaqaviy, ayniqsa 
mahalliy budjetlarning manfaatlarini hisobga olish xizmat qiladi. 
Mahalliy budjetlar yangi budjet tizimida budjetlararo munosabatlarni 
to‘ldiruvchi maxsus iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. U mahalliy boshqaruv 
organlari qo‘lida mazkur hududda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash 
maqsadida to‘planuvchi pul vositalari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va 
foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlar majmuidir. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish turli darajadagi budjetlarning funksiyalarini qayta 
ko‘rib chiqishni talab qiladi. Bu mahalliy budjetlarda daromadlarni shakliantirish 
va foydalanishda mustaqil faoliyat yuritish afzalligini ko‘rsatadi. Mahalliy 
budjetlar boshqaruvning iqtisodiy metodi sifatida budjet munosabatlarida qayta 
taqsimlash xarakteri bilan bog‘liq bo‘lgan maxsus xususiyatga ega. Mahalliy 
budjetlar singari hech bir iqtisodiy kategoriya bunday ko‘p ko‘rinishli va ko‘p 
darajali moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash jarayoniga ishtirok etmaydi. 
Mahalliy budjettar orqali pul vositalari xo‘jaliklar, hududlar, ishlab chiqarish va 
noishlab chiqarish sohasi va aholining turli qatlamlari o‘rtasida taqsimlanadi. 
Mamlakatning birligi va rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan iqtisodiy 
islohotlarda mahalliy boshqaruv organlarining roli katta. Ularning samaradorligi 
mahalliy hokimiyatlarning ixtiyorida qanday budjet resurslari qolayotganligiga 
74

---

bog‘liq. Hozirgi zamon moliya-budjet amaliyotida mahalliy budjet 
daromadlarining bir qismi mahalliy soliqlar evaziga emas, balki umumdavlat soliq 
va yig‘imlaridan chegirmalar evaziga, ya'ni umumdavlat soliqlar tizimining 
mahalliy darajadagi realizasiyasi evaziga shakllantiriladi. 
Mahalliy budjet — budjet tizimining alohida bo‘g‘inidir. Bunda uning asosiy 
tamoyillari bo‘lib umumdavlat pul mablag‘larini budjet bo‘g‘inlari o‘rtasida 
taqsimlanishi, davlat tomonidan moliyaviy qo‘llab quvvatlanishi va 
daromadlarning hududiy manbalar hisobiga shakllanishi hisoblanadi. Ushbu 
tamoyiliardan kelib chiqqan holda, mahalliy budjetlarning daromadlari o‘z 
daromadlari va boshqariladigan manbalar hisobidagi daromadlardan shakllanadi. 
O‘z daromadlari yoki biriktirilgan daromadlar, to‘liq yoki qat’iy belgilangan 
ulushda bevosita mahalliy budjetga tushadigan mablag‘lardan iborat. Bu 
daromadlarning asosini mahalliy soliqlar va yig‘imlar tashkil etadi. 
3-chizma