H husanov, M. L. Tursunxodjayev, A. R. Bakiyev moliyaviy menejment

2005 yildagi Qaraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri 
mahalliy budjetlar bo‘yicha daromadlar, xarajatlar hamda respublika 
budjetidan ajratiladigan dotatsiyalar va maqsadli subvensiyalarning 
cheklangan miqdori. 
(mln.so‘mda) 
Hududlarning nomi 
Daromadlar 
Xarajatlar 
Dotatsiyalar 
Q.q.ton Rcspublikasi 
76349,1 
117751,9 
41412,8 
Andijon viloyati 
121706,9 
150453,7 
28746,8 
Buxoro viloyati 
101688,9 101688,9
Jizzax viloyati 
47468,8 74235,9 26767,1 
Qashqadaryo viloyati 
158694,0 
158694,0 
Navoiy viloyati 
6822,3 
68222,3 
Namangan viloyati 
107751,5 
140907,9 
33156,5 
86

---

Samarqand viloyati 
191588,9 191588,9
Surxondaryo viloyati 
109069,9 136112,2 27042,3 
Sirdaryo viloyati 
55655,7 
55655,7 
Toshkent viloyati 
157204,7 157204,7
Farg‘ona viloyati 
188393,3 188393,3
Xorazm viloyati 
86077,7 
98385,9 
Toshkent shahri 
196562,6 196562,6
Jami 1666364,0 
1835867,9 169503,9 
Yuqoridagi jadvallardan ko‘rinib turibdiki, 2004 yilda 8 ta va 2005 yilda 
Respublikaning 6 ta viloyatlari dotatsiya olgan. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va 
Jizzax viloyatlarida 2004 yilda dotatsiya va maqsadli subvensiyalar hajmi ulaming 
o‘z daromadlaridan ham yuqoriligini ko‘rish mumkin. 2005 yilga nazar tashlar 
ekanmiz, ancha ijobiy o‘zgarishlar namoyon bo‘ladi. Chunki dotatsiyalar miqdori 
mahalliy budjetlar daromadlariga nisbatan ancha kamdir. 
Dotatsiya uslublari mahalliy budjetlarning Respublika budjetiga murojaat 
etish lozimligini bildirib, ularning hududlardagi boqibeg‘amlik «fazilat» larini 
kuchaytiradi. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarning budjetga to‘liq tushishni tashkil 
qilish ularning zimmasidagi asosiy vazifa hisoblanadi. 
Respublikamiz iqtisodiyotida davom etayotgan iqtisodiy istohotlar soliqlarni 
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi muhim vosita sifatida doimiy isloh qilib 
borishni talab qiladi. Hozirgi kunda aholi daromadlarining salmoqli hissasi xususiy 
sektorda shakllanmoqda. Davlat tomonidan bu daromadlarni boshqarish 
imkoniyatlari cheklangan, bu daromadlarni ma'muriy tarzda davlat xarajatlariga 
yo‘naltirish bozor iqtisodiyoti prinsiplariga zid. Faqatgina soliqlar orqali aholi 
daromadlarini budjet daromadlariga jalb qilish mumkin. 
Soliqlarning taqsimlanish xaraktyeriga ko‘ra mahalliy budjet daromadlari 
o‘z daromadlari hisobiga va daromadlarni turli darajadagi budjetlar o‘rtasida qayta 
taqsimlanishi hisobiga shakllanadi. Daromadlarning budjetlararo taqsimlanishida 
soliq cheklovlari va soliqlarning biror budjetga biriktirib qo‘yilishi muhim 
ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi ,,Soliq kodeksi" da soliqlar umumdavlat 
va mahalliy soliqqa ajratilgan. Shu ma'noda, mahalliy budjet daromadlari mahalliy 
va umumdavlat soliqlari hisobiga shakilanadi. Umumdavlat soliqlarining mahalliy 
budjetlarga ajratiladigan qismi har yili qabul qilinadigan qonun va me'yorlar 
asosida amalga oshiriladi. 
87

---

Mahalliy budjetlarning daromadlarini mustahkamlash hozirgi budjet 
islohotlarining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Bu borada mulkni, yerni va tabiiy 
resurslarni soliqqa tortish asosiy rol o‘ynaydi. Keyingi samarali manba bo‘lib, 
jismoniy shaxslar daromad soliqlarini uzoq muddatga mahalliy budjetlarga 
biriktirib qo‘yish hisoblanadi. Soliq yukini juda yuqori ko‘tarishning iloji 
yo‘qligini nazarda tutgan holda mahalliy budjet daromadlari tarkibida soliqsiz 
daromadlarning ham rolini oshirishga e'tibor qaratish lozim. 
Mahalliy budjetlar daromadlarini mustahkamlash borasida mahalliy 
hukumatning soliq undirish va soliq bazalarini kengaytirishga bo‘lgan 
qiziqishlarini rag‘batlantirishni kuchaytirish, ya'ni ortiqcha undirilgan soliqlarning 
mahalliy budjetlarga tushadigan qismini oshirishni yo‘lga qo‘yish yaxshi samara 
beradi. 
Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlar mahalliy budjet xarajatlarini 
qoplash uchun yetarli emas, mahalliy budjet daromadlarining asosiy qismini 
boshqariladigan daromadlar hisobiga ta'minlanadi. Bu soliqlar bo‘yicha 
ajratiladigan me'yorlar soliqlar va hududlar bo‘yicha tabaqalashtirilgan bo‘ladi va 
har yili hukumat qarori asosida qayta ko‘rib chiqiladi. O‘zbekistonda bu 
me'yorlarning yildan-yilga oshib borishini kuzatishimiz mumkin. Buni mahalliy 
budjet xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga qoplash va yuqori 
budjetlardan quyi budjetlarga transfertlar hajmini kamaytirish zaruriyati bilan 
izohlashimiz mumkin. Me'yorlarni aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq 
tushumlarining kutilayotgan rejasi, mahalliy budjet xarajatlarining kutilayotgan 
minimumi hisobga olinadi. Ba'zi viloyatlarda bu me'yorlar 100% qilib belgilanadi, 
bunday soliqlar ko‘p tushadigan viloyatlarda mazkur me'yorlar minimum darajada 
belgilanadi. Chunki, soliq bazasining yuqoriligi me'yorlarni past belgilashga sabab 
bo‘ladi. 
Bunday hududlarda sanoat va savdoning rivojlanganligi soliq salohiyataning 
yuqori darajasini ta'minlab beradi. Lekin bu me'yoriarning qisqa muddatlarda 
o‘zgarishi mahalliy budjetlarni rag‘batlantirish darajasini pasaytiradi va 
boqimandalik kayfiyatini uyg‘otadi, bizning fikrimizcha, shu nuqtai - nazardan 
olganda, bu me'yoriy darajalar uzoqroq muddatlarga belgilanishi maqsadga 
muvofiq. 
Ma'lumki, mahalliy budjetlarni shakllantirishda quyidagi to‘rt komponent 
muhim hisoblanadi: xarajat vakolatlarini mahalliy budjetlar va markaziy budjet 
o‘rtasida cheklash; soliqli daromadlarni taqsimlash; budjet transfyertlari va 
88

---

qarzlari. Byudjet xarajatlarini amalga oshirish vakolatlarini aniq ajratmasdan turib, 
soliqli daromadlarni taqsimlashda barqarorlikka erishib va transfertlarning 
muvozanatlashtiruvchi tizimini yaratib bo‘lmaydi. 
Jahon tajribasidan ma’lumki, xarajatlarni cheklashning umumqabul qilingan 
metodi yo‘q. Ammo optimal variantga erishish imkonini beruvchi tamoyillari 
mavjud. Mazkur tamoyillar xarajat vakolatlarini cheklashni soddalashtirib ularning 
samaradorligi va adolatliligini ta'minlaydi. Masalan, ijtimoiy ta'minot bilan bog‘liq 
bo‘lgan xarajailar markaziy budjetga biriktirilishi kerak, chunki har bir fuqaro 
qayerda yashashidan qat'i nazar unga bir xildagi huquqga ega bo‘lishga haqlidir. 
Shuning uchun ham bunday xarajatiami rejalashtirish va boshqarishni markazga 
biriktirish zarur. Ularni esa amalga oshirishni mahalliy budjetlar zimmasiga 
yuklash lozim. 
O‘zbekiston Respublikasida ,,Budjet tizimi" to‘g‘risidagi qonunga binoan, 
umumdavlat va maxsus xarakterdagi xizmatlar (masalan, maxsus tibbiy 
muassasalar) uchun markaziy hokimiyat javob berishi ko‘zda tutilgan. Mahalliy 
budjetlar esa o‘zining ma'muriy hududi doirasidagi xarajatlarga javobgar bo‘ladi. 
Ma'lumki, umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan xizmatlarga mudofaa, 
milliy xavfsizlik va sud organlarini saqlash kiradi. Aniq bir hudud aholisi 
sharoitiga ta'sir etishi mumkin bo‘lgan va hududiy ahamiyatga ega bo‘lgan 
umumjamiyat xizmatlariga umumiy ta'lim, tibbiy sanitar yordami va boshqalar 
kiradi. Shuning uchun ham Respublika budjeti faqat mudofaa (istisno ravishda 
mudofaa ishlarini boshqarish xarajatlari)ni 100 foizga amalga oshiradi, qolganini 
esa turli darajadagi budjetlar amalga oshiradi. Umuman olganda, mavjud 
qonunchilikka ko‘ra xarajatlarni taqsimlash jahon standartlariga javob beradi. 
Ammo amaliyotda hamma vaqt ham xarajatlardan samarali foydalanish 
ta'minlanmaydi. Buni quyidagicha izohlash mumkin: Asosiy sabab real 
biriktirilgan xarajatlar qonunchilikka mos kelmasligidir. Bu avvalo Respublika va 
mahailiy budjetlar orasida xarajatlarni amalga oshirish mas'uliyatining aniq 
chegarasi yo‘qligidandir. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra atrof-muhitni muhofaza 
qilish xarajatlari mahalliy hukumat organlari qaramog‘ida bo‘lishi belgilangan. 
Amaldagi ,,Budjet tizimi to‘g‘risida"gi qonunda Respublika va mahalliy budjetlar 
o‘rtasida xarajatlarni taqsimlash mohiyati ko‘rsatilgan. Yuqorida bayon etilgan 
sohalarni moliyalashtirish aynan qaysi budjetdan amalga oshirilishini aniqlashtirish 
kerak. Yana bir muammoning mohiyati mahalliy budjetlarga mintaqaviy emas, 
balki umummilliy xaraktyerdagi xarajatlarning biriktirib qo‘yilganligidadir. Gap 
89

---

markazlashgan investitsiya xarajatlari va ijtimoiy nafaqalar haqida borayapti. 
Ijtimoiy himoyani boshqarish va ularning me'zon va shakllarini belgilash vakolati 
markaziy hukumatga yuklatilgan. 
Bunda moliyani boshqarish tizimini shakllantirishning strategik yo‘nalishi 
— hokimiyatlarning barcha darajadagi xarajatlar vakolatlari va ularni Respublika, 
viloyat, tuman budjetlari o‘rtasidagi aniq cheklanishlari inventarizatsiyasi 
hisoblanadi. 
Quyidagi jadvalda xarajatlar vakolatlarini budjetlar o‘rtasida 2002 yilda 
taqsimlanishini ko‘rish mumkin. 
6- jadvai