H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

8.3. Mulk va bozor 
Mulk ko‘rinishlari va shakllari ustida o‘tkazilgan tahlil ularning 
hammasini xo‘jalik faoliyati alohidaligini keltirib chiqaradi. Buning 
natijalaridan yo korxonalarda (qisman) foydalaniladi yoki ular sotish uchun 
bozorga (aksariyat qismi) chiqariladi, deb xulosa chiqarish imkonini beradi. 
Mulkning turli-tuman ko‘rinishlari mavjudligi tovarlarni sotish orqali ularning 
iqtisodiy ko‘rinishdagi daromadlarini (ish xaqi, foyda, renta, ustama foizni) 
o‘zlashtirish zaruratini ob’ektiv ravishda shart qilib qo‘yadi. Bu, o‘z navbatida, 
alohida – alohida mulk egalari - tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida o‘zaro 
iqtisodiy aloqalarning o‘rnatilishiga olib keladi. Bozor raqobati mexanizmlari 
ularning qaysi biri eng yuqori samaradorlik bilan faoliyat ko‘rsatayotganini 
aniqlash imkonini beradi. Ayni vaqtning o‘zida bozor mexanizmlari jamiyat 
ijtimoiy -iqtisodiy taraqqiyotining u yoki bu bosqichida, xo‘jalik faoliyatining 
tarmoqlari va sohalariga nisbatan olganda, mulkning eng hayotiy 
ko‘rinishlarini ajratish imkonini beradi. 
Shu bilan birga, e’tirof etish kerak, umumiylashtirishning yuksak 
darajasiga erishgan hozirgi zamon ishlab chiqarishi mulkning ko‘pgina 
shakllari faoliyat ko‘rsatishi, o‘zaro bir-birini to‘ldirishi bilan tavsiflanadi. 
Jumladan, uyushgan mulk asosida ko‘p sonli ishlab chiqarish, ilmiy-ishlab 
chiqarish, ishlab chiqarish-savdo va boshqa turli birlashmalar faoliyat 
ko‘rsatadi. Ular o‘z xo‘jalik faoliyatlari g‘oyat keng ko‘lamda bo‘lishiga 
qaramay, mulki shaxsiy, sherikchilik, jamoa, davlat ko‘rinishidagi korxonalar 
bilan ularga u yoki bu mahsulotlarni, yarimfabrikat mahsulotlarni yetkazib 
berish to‘g‘risida bitimlarni tuzishga yoki tovarlarni iste’molchilarga 
yaqinlashtirish, u yoki bu texnik, iqtisodi, yoxud bozor tadqiqotlarini bajarish 
sohalarida ular bilan hamkorlik qilishga majbur bo‘ladilar. Shu sababli, hozirgi 
zamon ijtimoiy-iqtisodiy tizimlari jadal tarkibiy siljishlarni, fan-texnika 
taraqqiyoti yutuqlarini, xo‘jalik faolitining har xil turlari ish olib boradigan 
yangi tashkiliy- boshqaruv shakllarini amalga oshirishga qodir bo‘lgan aralash 
iqtisodiyotga asoslanadi. 
Va nihoyat, birgina mulk shakllarining rang-barangligi emas, o‘zlashtirish 
munosabatlarini egalik qilish va tasarruf etish orqali amalga oshirishning 
o‘rtacha shakllari mavjudligi ham tovar-pul munosabatlari rivojlanishining 
shartidir.
Mulkchilik munosabatlarining amalga oshirilishi qarz beruvchi bilan qarz 
oluvchi, yer egalari bilan yerni ijaraga oluvchi, qimmatbaho qog‘ozlarning 

---

184 
egalari bilan tasarruf etuvchilar o‘rtasida tijorat munosabatlari yo‘lga 
qo‘yilishini taxmin qiladi.
Egalik va tasarruf etish munosabatlarisiz hozirgi zamon jamiyatidagi 
ko‘pgina iqtisodiy munosabatlarni tushuntirib bo‘lmaydi.