H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

8.4. Davlat tasarrufidan chiqarish 
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish nisbati. Davlat 
tasarrufidan chiqarish deganda, shu iboraning eng keng ma’nosini, 
iqtisodiy munosabatlarning bevosita sub’ekti sifatida davlat xizmat rolining 
asta-sekin o‘zgarib borishiga, xalq xo‘jaligining u yoki bu sohasida, tovarlar, 
xizmatlar yoki boshqa ne’matlarning u yoki bu bozorida uning tadbirkorlik 
faoliyati qisqarishiga olib boradigan iqtisodiy o‘zgarishlar jarayonini 
tushunish lozim. 
Xususiylashtirish – ana shu jarayonning bir qismi. Uning mazmun-
mohiyati har qanday mulkni xususiy mulkka aylantirishdan iborat. Bu turli 
ko‘rinishlardagi xususiy mulk institutining tarkib topish va rivojlanish 
jarayonidir. Shu bilan birga, odatda, davlat tasarrufidan chiqarish bevosita yoki 
bilvosita xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi bilan bog‘liq. 
Davlat tasarrufidan chiqarishni milliylashtirilgan mol-mulkni egasiga 
qaytarish bilan tenglashtirib bo‘lmaydi, chunki milliylashtirilgan mol-mulkni 
egasiga qaytarish davlat tasarrufidan chiqarishning yo‘llaridan biri bo‘lib, u 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita mulkchilik munosabatlarining o‘zgarishiga olib 
keladi. Milliylashtirilgan mol-mulkni egasiga qaytarish davlat korxonalarini 
mulkning boshqa ko‘rinishlariga asoalangan korxonalarga aylantirishdir, 
davlat tasarrufidan chiqarish esa, ularning fuqarolar xususiy mulki qilib 
o‘tkazilishini taxmin qiladi. Shuning uchun xususiylashtirishga davlat 
tasarrufidan chiqarishning yo‘nalishlaridan biri, deb qarash kerak.
Mulkning serqirra ko‘rinishlari qaror topish jarayonining ana shu ikki 
jihati ajratib ko‘rsatilar ekan, shuni unutmaslik kerakki, mulkdorlar keng 
qatlamining shakllanishi fuqarolar jamiyatini, fuqarolar siyosiy erkinligini 
shakllantirishning, ularning shaxsiy imkoniyatlarini yanada to‘liq ochib 
berishning iqtisodiy poydevori hisoblanadi. Shuning uchun davlat tasarrufidan 
chiqarishni davlat mulkini boshqa ko‘rinishlarga aylantirish jarayoni xolos, 
deb talqin etish juda sodda talqin bo‘lar edi.
Ishlab chiqarish jarayonida davlat rolining o‘zgarishi ikki yo‘l bilan 
kechishi mumkin, birinchi yo‘l -davlatning tadbirkorlik faoliyatini qisqartirish 
bilan bog‘liq. Ikkinchi yo‘l -davlat mulkining boshqa ko‘rinishlariga 
asoslangan bir-biriga o‘xshash ishlab chiqarish tizimlari shakllanishini 
rag‘batlantiruvchi shart-sharoitlarni yaratishga yo‘naltirilgan kuch-g‘ayrat 

---

185 
bilan bog‘liq. Har ikki holda ham xo‘jalik faoliyatining u yoki bu sohasida 
davlat ulushining kamayishi ro‘y beradi. Albatta, bu har ikki holni bir vaqtning 
o‘zida uyg‘unlashtirib bo‘lmaydi, degan ma’noni anglatmaydi.
Ayni vaqtda davlatning ishlab chiqarish faoliyati sohasidan asta-sekin 
siqib chiqarilishi yoki uning ko‘ngilli ravishda ketishi taqsimot sohasida 
davlatning roli, kuchayishi bilan birgalikda kuzatiladi. Davlat fan-texnika 
taraqqiyoti va ijtimoiy sohani rivojlantirish, atrof-muhitni muhofaza qilish, 
daromadlarni taqsimlash, mamlakat mudofaa qudratini mustahkamlash uchun 
shart-sharoitlarni ta’minlash maqsadida budjet siyosatiga birinchi darajali 
e’tibor bera boshlaydi. Mazkur holda davlat vazifasining o‘zgarishi yaqqol 
ko‘zga tashlanadi. 
Ammo shuni unutmaslik kerakki, davlat mulki, ehtimol, ijtimoiy 
mulkning eng ko‘hna ko‘rinishlaridan bri bo‘lib, undan hukmron 
tuzilmalarning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga ta’sir 
o‘tkazishi uchun asos sifatida foydalanilgan. 
Mamlakatimizda davlat mulkining «ravnaq» etgan davri uning rasmiy-
huquqiy emas, real-iqtisodiy ravishda ijtimoiy mulkning yagona, hukmron, 
o‘ziga xos ko‘rinishiga aylangan davriga to‘g‘ri keladi. Vaholanki, ana shu 
davrda ijtimoiy mulkning boshqa ko‘rinishlari (jamoa xo‘jaliklari, matlubot 
kooperatsiyalari) ham qonun yo‘li bilan mustahkamlangan edi. Aslini olganda, 
jamoa xo‘jaligining mulki ham, matlubot kooperatsiyasining mulki ham davlat 
mulki tarzida faoliyat ko‘rsatar edi. Faoliyatining dasturiyligi va ana shu mulk 
ko‘rinishlarining amalga oshirilishi xo‘jalik munosabatlarining butun tizimi va 
tarkibiga singib ketgandi.
Shuning uchun ham jamoa mulki ana shu ko‘rinishlari faoliyatining 
samaradorlik darajasini baholash uchun hozirga qadar rosmana asos yo‘q. 
Hatto iqtisodiyotni isloh etish sharoitlarida ham mulkning ana shu ko‘rinishlari 
mulkchilik munosabatlarining inersion rasmiyatlashuvi bilan tavsiflanadi.
Vaholanki, chinakam mulk egalari – ana shunday korxonalarning 
mehnatchilari va paychilari o‘zlashtirish munosabatlarini amalga oshirish 
jarayonining bir chekkadagi kuzatuvchilari bo‘lib qolaverdilar. Erkinlashtirish, 
tijoratni avj oldirish, davlat mulki ishtirokida aralash korxonalarni tashkil 
etish, milliylashtirilgan mulkni egasiga qaytarish davlat tasarrufidan 
chiqarishning yo‘nalishidir.