H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

vositalarini tashkil etadi. Ishlab chiqarishning ana shu barcha omillari o‘zaro 
hamkorligi natijasida mahsulotning yaratilishi, texnologiya, ya’ni ishlab 
chiqarishning mavjud ilmiy-texnik bazasi, shu jumladan, axborot 
imkoniyatlari taqozo etgan mahsulot ishlab chiqarish usullari va axborot 
imkoniyatlarini boshqarishning alohida tizimini taxmin qiluvchi ishlab 
chiqarishni tashkil etish orqali namoyon bo‘ladi. 
Ishlab 
chiqarishning 
samaradorligi 
resurslar 
sifatiga, 
ularning 
kombinatsiyasiga va ishlab chiqarishni tashkil etish shakllariga bog‘liq. Ishlab 
chiqarishning samaradorligi nuqtai nazaridan resurslar ishlab chiqarish 
kuchlari sifatida tavsiflanadi. 
Ishlab chiqarish kuchlari – jamiyatning mavjud resurslarida mujassam 
bo‘lgan mahsulot yaratish, mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish 
imkoniyatlaridir. Ishlab chiqaruvch kuchlarni rivojlantirish mahsulotlarni va 
boylikni doimiy ko‘paytirib borishning zaminidir. 
Ishlab chiqarish kuchlarining quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish 
mumkin: 
- Birlamchi ishlab chiqarish kuchlari – tabiiy resurslarda, ishlab chiqarish 
vositalarida va ne’matlarni ishlab chiqaruvchilarda mujassam bo‘lgan 
imkoniyatlar; 
- Ikkilamchi ishlab chiqarish kuchlari birlamchi kuchlar zamirida 
rivojlanadi va ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining tashkil etilish shakllari, 
fan, maorif, madaniyat, axborot texnologiyalari, raqobat va tadbirkorlik 
taraqqiyoti natijalarining ishlab chiqarishga jalb etilganligi bilan tavsiflanadi. 
Ikkilamchi ishlab chiqarish kuchlarining o‘ziga xos xususiyatlari 
shundaki, ular birlamchi ishlab chiqarish kuchlarini tokamillashtirish orqali, 
maorif, fan va hokazolar taraqqiyoti natijalriga moddiy tus berib, faoliyat 
ko‘rsatadilar yoki ularning yangi, nisbatan samarali aloqalarini ta’minlaydilar, 
bu ishlab chiqarish samadorligining o‘sishiga olib keladi. 
Ishlab chiqarish kuchlari nafaqat tarkibiy to‘zilishi, shu bilan birga, tarixiy 

---

93 
rivojlanishi jihatidan ham tavsiflanishi mumkin. Shu jihatdan ular quyidagi 
turlarga bo‘linadi: 
-Tabiiy ishlab chiqarish kuchlari, ular sub’ektiv (odamning jismoniy, 
sensorli va aqliy imkoniyatlari bilan tavsiflanuvchi mehnatning tabiiy 
kuchlari) va ob’ektiv elementlardan iborat. Ob’ektiv elementlar mehnat 
jarayonining tabiiy shart-sharoitlarida mavjud bo‘lgan imkoniyatlarni 
tavsiflaydi va ana shu sharoitlarning mo‘l-ko‘lligi oson qo‘lga kiritilishi 
sifatiga bog‘liqdir. 
- Jamoat ishlab chiqarish kuchlari – bu jamiyat taraqqiyoti mobaynida 
yaratilgan va to‘plangan kuchlar. Ular ishlab chiqarishning doimo 
takomillashib boruvchi omillarinigina emas, shu bilan birga, faoliyatning 
ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi, insoniyat tomonidan yaratilgan 
fan-taxnika yangiliklarini rivojlantirish va mustahkamlash, tadbirkorlik kabi 
jamoat ko‘rinishlarini ham o‘z ichiga oladi. 
-
Umumiy ishlab chiqarish kuchlari fanning ishlab chiqarish kuchlari, 
ishlab chiqarishda fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari moddiy tus olishi, inson 
faoliyatining ijodiy xarakteri rivojlanishi bilan tavsiflanadi. 
Ishlab chiqarilgan ne’matlar taqsimot va ayriboshlash orqali 
iqtisodiyotning alohida sub’ektlari iste’moliga havola etiladi.