H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

 
9.9. Qiymatning umumiy shakli 
Qiymatning hamma uchun umumiy shakli boshqalariga qaraganda tez-tez 
almashishga kirishadigan, ya’ni hamma jon deb oladigan, chunki uni har 
qanday boshqa tovarga almashish oson bo‘lgan qandaydir bir ekvivalent-
tovarni jami tovarlar ichidan ajratib olish yo‘li bilan qiymatning kengaytirilgan 
ko‘rinishidan «kelib chiqadi». Bunda ana shu tovar umumiy ekvivalent rolini 
ado etadi, qolgan barcha tovarlar esa qiymatning nisbiy ko‘rinishida bo‘ladi. 
Qadimgi xalqlarda chorvachilik, ayniqsa, rivojlangan mintaqalarni ko‘z 
oldimizga keltiradigan bo‘lsak, ularda chorva yoki mol terisi ana shunday tovar 
vazifasini o‘tagan. Qiymatning umumiy ko‘rinishi quyidagi formula bilan 
ifodalanadi: 
B - tovarning U miqdori; 
V - tovarning 2 miqdori = A tovarning X miqdoriga; 
G - tovarning w miqdori. 
Qiymatning pul holidagi shakli 
Ammo ayrim mahalliy bozorlarda umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi 
har xil tovarlarning ko‘pligi o‘sib borayotgan bozor ehtiyojlari bilan ziddiyatga 
kirisha boshladi, bu bozor yagona ekvivalentga o‘tishni talab qilar edi. Bu rolni 
asta-sekin asl metallar-oltin va kumush egallab bordi. Ana shu vaqtdan 
e’tiboran qiymatning pul holidagi shakli kuchga kira boshladi, uni quyidagi 
formulada tasavvur etish mumkin: 
A - tovarning x miqdori; 
B - tovarning u miqdori = bir unsiya oltin; 
V - tovarning z miqdori;
G - tovarning w miqdori. 
Barter. Mehnatning bir mahsulini ikkinchisiga almashtirishning ilk shakli 
barter yoki bir buyumning boshqasiga, bir xizmatning boshqasiga almashtirish 
bo‘lgan. Bu almashuv munosabatlarida pul bo‘lmagan. Bunday almashuv 
qanchalik oddiy bo‘lmasin, barterda ko‘plab kamchiliklar bor. Ularning ichida 
eng muhimi shuki, barter iqtisodiyot sharoitida sizda bori unga zarur bo‘lgan 
va undagisi sizga kerak bo‘lgan shaxsni topish kerak. Bundan tashqari, 
manfaatlarning mos kelishi ham vaqt jixatidan ham tovarlarning miqdori va 

---

210 
sifati jihatidan to‘g‘ri kelishi kerak hamda bu anchagina xarajatlarni, vaqtni va 
sarflarni talab qiladi biroq ko‘pincha buning iloji bo‘lmaydi. 
Barter bitimlari mexanizmlarni pullardan foydalanadigan mexanizm bilan 
almashtirish yoki tovar-pul ayirboshlashga o‘tilishi boshqa barchalaridan 
tashqari muomala xarajatlarining kamayishiga olib keladi va o‘z navbatida 
maxsuslashish (spetsifikatsiya) va savdo rivojini rag‘batlantiradi.
Yuqorda aytilganlarni oddiy matritsalar yordamida tasvirlaymiz. 
Tovar 
1 
2 
... 
... 
... 
n 
1 
1 
X21 X...1 
Xn1 
2 
X12 
1 
Xn2 
1 
... 
1 
... 
1 
n 
X1n 
X2n 
1